Surette: diriyjer Mýsilim Ámze

Múqan Tólebaevtyng tughanyna  - 100 jyl

Óner - halyqtyng ózegin jaryp shyqqan uyz mәiegi.  Mәdeniyet arqyly últtyng beynesin aiqyndar bolsa, qazaq óneri - әlemdik órkeniyette ózindik sýrleu salyp, órnegin aishyqtaghany anyq. Sol qazaq ónerining qaymaghy búzylmaghan,  shyrayy ketpegen óniri - Jetisu jeri. Osynday shúrayly jerden Múqan Tólebaev siyaqty úly kompozitor  shyqty. Biyl qazaqtyng bir tuar kompozitory Múqan Tólebaevtyng 100 jyldyghyna baylanysty Sýiinbay atyndaghy oblystyq filarmoniyasynyng Múqan Tólebaev atyndaghy últ aspaptar orkestri elimizding jer-jerinen tanymal diriyjerlerdi shaqyryp, birge konsert berudi josparlaghan eken. Búl shara jyl boyy jalghasady. Mine, sol bastamanyng alghashqy shymyldyghyn Taldyqorghan tórinde halyqaralyq jәne respublikalyq bayqaulardyng laureaty, N. Tilendiyev atyndaghy akademiyalyq foliklorlyq-etnografiyalyq «Otyrar sazy» orkestrining diriyjeri Mýsilim Ámze «Syrly saz» atty konserttik keshimen ashty. I. Jansýgirov atyndaghy Mәdeniyet sarayynda ótken sharagha ónirdegi orkestrding shymyr ýnin, syiqyryn jýregimen sezinetin, últtyq ónerdi úlyq tútatyn tyndarman tegis jinaldy.

Surette: diriyjer Mýsilim Ámze

Múqan Tólebaevtyng tughanyna  - 100 jyl

Óner - halyqtyng ózegin jaryp shyqqan uyz mәiegi.  Mәdeniyet arqyly últtyng beynesin aiqyndar bolsa, qazaq óneri - әlemdik órkeniyette ózindik sýrleu salyp, órnegin aishyqtaghany anyq. Sol qazaq ónerining qaymaghy búzylmaghan,  shyrayy ketpegen óniri - Jetisu jeri. Osynday shúrayly jerden Múqan Tólebaev siyaqty úly kompozitor  shyqty. Biyl qazaqtyng bir tuar kompozitory Múqan Tólebaevtyng 100 jyldyghyna baylanysty Sýiinbay atyndaghy oblystyq filarmoniyasynyng Múqan Tólebaev atyndaghy últ aspaptar orkestri elimizding jer-jerinen tanymal diriyjerlerdi shaqyryp, birge konsert berudi josparlaghan eken. Búl shara jyl boyy jalghasady. Mine, sol bastamanyng alghashqy shymyldyghyn Taldyqorghan tórinde halyqaralyq jәne respublikalyq bayqaulardyng laureaty, N. Tilendiyev atyndaghy akademiyalyq foliklorlyq-etnografiyalyq «Otyrar sazy» orkestrining diriyjeri Mýsilim Ámze «Syrly saz» atty konserttik keshimen ashty. I. Jansýgirov atyndaghy Mәdeniyet sarayynda ótken sharagha ónirdegi orkestrding shymyr ýnin, syiqyryn jýregimen sezinetin, últtyq ónerdi úlyq tútatyn tyndarman tegis jinaldy.

Orys kompozitory M. Glinka: «Muzyka halyqtan shyghady, al biz, kompozitorlar ony tek óndeymiz», - degen eken. Osy sózding jany bar, diriyjer Mýsilim Ámze - Múqan Tólebaev, Núrghisa Tilendiyev salghan úly joldan nәr alghan diriyjer. Onyng osy biliktiligi kesh barysynda Múqan Tólebaev atyndaghy orkestr ónerpazdarynyng sheberligimen úshtasyp, úly ónerding óshpes ýnin jýrekterge seuip ketti. Deni halyq muzykasymen astas, týp-tamyrynan nәr alyp, bite qaynasqan dýniyeler. Múny kesh barysynda anyq úghyndyq.

Tartymdy keshte  birqatar dýniyeler tyndarman nazaryna úsynyldy. Qúrmanghazynyng «Saranjap» kýiimen bastalghan baghdarlama barysynda janadan jazylghan Bóri Isanyng «Merekelik kýii» men «Jeltoqsany», Kenjebek Kýmisbekovtyng «Biyshi qayyn», «Amanat», Qayyrghazy Tólenning «Kóne qala

Bytyghay», Ermúrat Ýsenovtyng «Shynyrau qús», Ahmet Álpekúlynyng «Uvertura» tuyndylary orkestrmen birinshi ret oryndaldy. Sonymen qatar, Múqan Tólebaevting «Toy», Sýgirding kýii «Ynghaytók», Edil Qúsayynovtyng «Altyn orda», Dayrabaydyng kýii «Dayrabay», Áshimtaydyng kýii «Qonyrqaz» N. Tilendiyevting kýii «Aqsaq qúlan» (dombyrada Talghat Orazaev) jәne «Mahambet» poemasy, Nikolaidiyding «Konserttik kýii» orystyng halyq әni «Kak u babushky kozel» (bayanda Talghat Polatov) shygharmalary da tyndaushysyn tapty. Sonday-aq, orkestrding sýiemeldeuinde QR mәdeniyet qayratkeri Erbolat Shaldybekov halyq әni «Halәulim-ay» jәne «Dey saldym-aydy» shyrqasa, respublikalyq bayqaulardyng laureaty Qúralay Shayahmetova halyq әni «Gakkudi» naqyshyna keltireoryndady. Qay qyrynan kelsek te, kesh tamasha ótti.

Rasynda orkestrmen oryndalghan әrbir tuyndygha nar siniretin, jan kirgizetin diriyjerding enbegi bolyp tabylady. Yaghni, bir kýidi әr diriyjer әr týrli jetkizui mýmkin. Óitkeni, diriyjerding sheberligi - notagha qaray aspapty oinata bilu men aspaptyng ýnine say oryndalatyn shygharmanyng jalpy qúrylymyn qúrumen paryqtalady. Osy túrghydan kelgende, jas diriyjer Mýsilimning әuenning muzykalyq-poetikalyq qúrylymnyng kýrdeli formasyn tandap alyp, ony shygharmanyng damu barysy, qalyptasuy, sharyqtauy jәne sharyqtau shynyna (kuliminasiyasy) ýilesimdi qoldana biluimen erekshelendi. Kópdauysty, tolyqqandy dybys ýndestikteri faktura men muzykalyq shygharmanyng orkestrlik mazmúnyn asha týsti. Osylardyng barlyghy shygharmagha maqtanysh, jiger, ruhtyq tebirenis pen últtyq reng berdi.

Mýsilim Ámze: «Segiz qyrly, bir syrly» diriyjer, ýsh joghary oqu ornyn tamamdaghan bilikti muzyka mamany, jastayynan muzykagha әuestenip, sol әuesin keyingi úmtylysymen úshtastyryp, qazaq muzyka әlemin ózindik talghammen, sheberlikpen, sýiispenshilikpen joghary biyikke kótergen ónerpaz. Sondyqtan Taldyqorghan tórinde onyng diriyjerlik qyry tolyghymen ashyldy. Qay qyrynan kelsek te, kompozitor da, әnshi de, halyq-aspaptar orkestrining ónerpazdary da bar ónerin ortagha saldy. Áriyne, tórt qúbylasy teng týsken óner tuyndysy bar jerde shabyttyng biyik beleske shyghatynyn anghardyq. Kesh sonynda kópshilik óner adamdarynyng baghyn ashyp, talantyn úshtaugha qashan da dayyn túratyn, atalmysh keshti úiymdastyrugha múryndyq bolghan oblystyq filarmoniya basshylyghyna alghysyn bildirip tarqady.

Tyndarmandy biliktiligi, sheberligi, jan-jaqty bilimdiligimen tәnti etken  diriyjerdi orayy kelgende әngimege tarttyq.

- Mýsilim, әngimeni Taldyqorghangha kelu maqsatynnan taratsaq?

- Ónerding san qyryn tereng mengergen, qazaq operasyn әlemdik dengeyge kótergen, aita bersek, Núrghisa Tilendiyev atamyzdyng ózi qúrmettegen, ústaz tútqan  Múqan atamyzdyng mereytoyyna oray kópshilikke konsert beru ekining birining mandayyna jazyla bermeytin baq dep esepteymin. Konsertting negizgi maqsaty kesh barysynda aityldy. Dese de, osynday mýmkindikke jol ashqan Sýiinbay atyndaghy oblystyq filarmoniya basshylyghyna alghysymdy bildire ketkenim dúrys shyghar. Óitkeni, sazgerding baghyn tek osynday saliqaly qadamdar ashady. Alayda, býgingi konsertting orny bólek. Sebebi, múndaghy kórermenning deni Múqan atamyzdyng aruaghyn syilap keledi. Sondyqtan kórermenge úsynatyn tuyndylarymyz soghan say bolghany jón. Osy maqsat ayasynda biraz dayyndaldyq. Repertuarymdy kezinde tyndarmanyn tapqan, alayda, keyingi kezde sahnada kóp oinalmaghan  shygharmalar men janadan jazylghan tuyndylarmen tolyqtyrdym. Kórgeninizdey, tókken terimiz ótelgen siyaqty. Kópshilik jaqsy qarsy aldy. Shymyldyq ashylghannan bastap, konsert ayaqtalghansha duyldaghan shapalaq ýninen zal tynshyghan joq. Múnday kónil-kýige Múqan atamyzdyng atyndaghy orkestrding de shygharmashylyq dengeyining jogharylyghy sep boldy.

- Dúrys, «Otyzynda orda búzady» dep jatamyz, osy rette jeke shygharmashylyghynyz turaly da bile ketsek?

- Qazirshe orda búzdym deu erte shyghar. Biraq, biraz enbek ettim dep aita alamyn. Basynda ónerge dombyrashy bolyp keldim, keyin orkestr fakulitetinde kontrabas mamandyghyn mengerdim, operada, balette orkestrlik bilimimdi synnan ótkizdim, «jigitke jeti óner de az» degendey, taghy da diriyjer mamandyghyn mengeruge jol týsti. Qazirde Qúrmanghazy atyndaghy Qazaq últtyq konservatoriyasynda opera-simfoniya diriyjeri mamandyghy boyynsha magistrantpyn. Qazaqstan Respublikasynyng halyq әrtisi, Memlekettik syilyqtyng iyegeri, professor Bazarghaly Jamanbaev aghamyzdyng jetekshiligimen ghylymgha den qongdamyn. Óner jolynda Abay atyndaghy Memlekettik akademiyalyq opera jәne balet teatrynda diriyjer boldym, A. Júbanov atyndaghy daryndy balalargha arnalghan respublikalyq mamandandyrylghan muzyka mektep-internatynda, N. Tilendiyev atyndaghy akademiyalyq foliklorlyq-etnografiyalyq «Otyrar sazy» orkestrinde diriyjermin. V. Papyannyng jetekshiligimen Izrailiding Ashdod simfoniyalyq orkestrinde, Gnesinder atyndaghy Resey muzyka akademiyasynda tәjiriybeden óttim. Qysqasy, ózimning shygharmashylyq biliktiligimdi shyndaytyn qomaqty tәjiriybe jinadym dep aita alamyn.

-  Álbette, otyzdaghy jigitting osynday órege jetuining ózinde ýlken talpynys jatqany anyq. Dese de, tanym túrghysynan kelgende naqty nege qol jetkizdiniz?

- Elimizdegi jәne shetelderdegi óner újymdarynda jighan tәjiriybem men kókeyge týigenime sýienip aitsam, halqymyzdyng bay da mazmúndy muzyka múrasy eshbir últtyng jauharynan kende emes ekendigine kóz jetkizdim. Biraq, biz sonyng baghasyn asyryp,  qadir -qasiyetin baghalaudyng  jolyna týse almay kelemiz. Aytalyq, Múqan Tólebaevtyng «Birjan - Sara» operasy sheteldik opera jauharlary qatarynda túratynyn  maqtanyshpen aita alamyz. Al Núrghisa Tildendiyev atamyzdyng «Otyrar sazy» orkestri kýlli dýniyeni tamsandyrghany da keshe ghana. Osy jaylardy oy elegeninen ótkize kelip, qazirgi últtyq muzykasynyng qaymaghyn búzbay halyqqa nasihattaudy ózime maqsat etip,osy jolda izdenip, talpynyp kelemin. Qazaq muzykasyn tek merekelik sharanyng ghana kórkin ashatyn óner retinde qaramay, últtyq saz ónerding saf tuyndysy retinde tanytu ýshin aldyma ýlken maqsat qoydym.

- Qazaqtyng últtyq muzykasyn әlemge tanytugha ne kedergi bolyp túr?

- Qazir óner de bәsekelestik negizde órbiydi. Sondyqtan ónerden nәpaqa izdegen maqsatty júmysta újym men konsert úiymdastyrushy tarap shyghyngha úshyramauy kerek. Ol ýshin orkestr, ansambli repertuary jana әri zaman talabyna say dýniyelermen tolyghyp, kórermendi ózine bauray aluy kerek. Bizding otandyq orkestrlerding qazirgi dengeyi tómen emes. Tipti, repertuary, ónerpazdary, muzyka aspaby, kostumi túrghysynan keler bolsaq, babalarymyzdyng bay da mazmúndy múralardy qaldyrghanyna tәnti bolmasqa  sharang joq. Ókinishtisi, jarnamalyq túrghydan jetispey jatqan jerimiz kóp aq. Qazir internet zamany. Shetel újymdarynyng bәrinde jeke sayt bar. Olar kez kelgen uaqytta bir-birimen shygharmashylyq baylanys ornatyp, ózine kerekti dýniyeni izdep taba alady. Bizding el búl jaghynan kenje qalghan.  Sazgerlermen de baylanys osy shamalas. Shygharmashylyq baylanys bolmaghan jerde óner órkendemeydi. Eger osy mýmkindikke qol jetkizsek,  últtyq ónerding baghy janyp, basqa elderding sahnasynda saliqaly óner kórsete alar edik.

- «Konsertti kórermen tarazylaydy» degen týsinik bar...

- Álbette, kórermen konsertke jýrek qalauymen keledi. Sondyqtan kompozitor, diriyjer, ónerpazdyng jadynda kórermenning talghamy túrghany jón. Tek kesh ótse, mindetim bitse deytin úghym oryn alsa, ol muzykanttyng da, újymnyng da sory, kórermenning de seniminen aiyrylady. Jasyratyny joq, aramyzda ózi ýshin óner kórsetetin arzan konsertter jeterlik. Al, shetelderde múnday jaghday az úshyraydy. Konsert bergen әrbir újym mindetti týrde birinshi konsertin ekinshi shygharmashylyq izdenisine arqau etip, elding yqylasyn bauraugha úmtylatynyn bayqadym.

- Osy túrghydan kelgende býgingi konsert sol oidan shyghady dep aita alasyz ba?

- Áriyne, búl konsertting maqsaty bólek. Biraq, men osy joly tyndarmangha úmyt bola bastaghan kóne әuenderdi jetkizudi maqsat ettim. Sonymen qatar, orkestrding sýiemeldeuimen birqatar jana tuyndylar oryndaldy. Búl tyndaushygha belgili dengeyde әser etedi dep aita alamyn. Al kelesi konsert beretin diriyjerler óz ónimin basqasha qyrymen, ózgeshe janalyqpen úsynatyn bolsa, olar da tyndarmannyng alghysyna bólenetini aidan anyq.

- Diriyjerlikting qyzyghy men qiyndyghy nede?

- Rasynda, kópshilik búl mamandyqtyng tylsym qúpiyasyn tolyq týsinip  bile bermeydi,bilui de shart emes. Júrt aldyna shyqqan diriyjerding maqsat mindeti  -tayaqty arly-berli sermeu emes, ónerding barlyq salasynan habary bar bilikti de bilimdi bolyp, ónerpazdardy bir iydeyagha júmyldyryp, iyirip әketip, tyndaushyny ózgeshe kýige bólep, ruhyn kóteru bolsa kerek. Onyng qyzyghy da qiyndyghy da sol.

-Óziniz birneshe orynda júmys isteysiz, aldaghy uaqytta elimizding birqatar ónirinde konsert berudi josparlap otyrsyz. Sonyng bәrine qalay uaqyt tabasyz?

- Búl - mening mamandyghym, tandaghan jolym, alysqa jetkizetin baghytym. Áriyne, arman tausylmaydy. Algha jýrgen sayyn qiyndyq pen kelensizdikter kóbeye týsedi. Biraq, qaytar jol joq. Eng bastysy, tyndarmanymnyng talghamynan shyqsam bolghany.

-Ángimenizge rahmet.

Týiin

Álbette, Múqan Tólebaev óz oiy, óz ýni bar daryn iyesi retinde jarq etti. Ásirese, kompozitordyng Úly Otan soghysy jyldary jazghan әn-romanstary muzyka ónerine degen talghamyn, suretkerlik sheberligin tanytatyn bir belgi. Ol tughan halqynyng úlan-ghayyr әn-kýy shygharmashylyghynan, halyqtyng muzykalyq uniyversiytetining bólimderin tolyq mengerip baryp, kәsiptik muzyka jolyna týsti. Sondyqtan da onyng shygharmashylyq tuyndylary ruhany qazynagha qosylyp jatqan ýlken ýles dep qaraymyz. Múqan Tólebaev ýzdiksiz oqu, izdenu, erinbey enbek etuding arqasynda muzyka ónerining eng biyik shyny - opera jazyp, sonynda óshpes iz qaldyrdy. Sondyqtan býgingi úrpaq onyng darynyn, úlylyghyn qalay baghalap, qadirlese, dәriptep, nasihattasa artyqtyq etpeydi.

Súhbattasqan - Qajet Andas

ABAI.KZ