Biylik jәne biyliktegi biyshikeshter haqyndaghy óz oi-pikirimizdi búdan birer ay shamasy búryn hatqa jazyp, qaghazgha týsirip degendey, jogharghy jaqqa joldaghanbyz. Jol-jónekey әlgi «qyraghy kózderdin» nazaryna iligip qoldy boldy-au deymin, qayyra habar bererdey berekeli beyildi kóre almadyq. Amal ne, qolymyzdaghy núsqasyn kópshilikke úsynugha mәjbýrmiz. Ol mynau edi:

«Biylik...Ejelden tanys úghym, tanym, týsinik. Ekining biri by bola almaydy. Sóz obaly degen bar. Ókinishtisi, múnyng da qúnyn týsirip, qúziretin úmytqaly qashan!.. Búghan da jogharghy jaqtaghy at tóbelindey «elita» kinәli. Qasiyetti «bi» úghymyna «likti» qosaqtaghaly beri.

Azghyndyq pen tozghyndyq, әdette, menmúndalap kelmeydi: ishimizdi indet pen Ibilis jaylaghanda bir-aq bilemiz. Áytpegende, «bi» qayda, «biylik» qayda?! Osyndayda әl-Farabiyding myna bir aishyqty aqidasy eske týsedi: «Patshagha layyqty adamnyng eng basty qasiyeti – onyng ghúlamalyghy». Halyq pen patsha birigip-kirigip ketpey ong nәtiyje bermek emes. Búl – atamzamanghy aksioma! «Adasqannyng aiyby joq, qayta ýiirin tapqansha». Adamy jәne qoghamy resursty janartpay, jaqsartpay jaghdaydy týzemek – jalghan әueze. Keshegi dýrbelende Preziydentimizding auzynan «Men óle-ólgenshe halyqpen birgemin!..» degen sóz shyqty. Búl – anttan da abzal úghym! Auzyna may – «Jaqsy sóz – jarym yrys». Al yrys – halyq nesibesi. Halyqtyng bir nyspysy – el. Elding atyn әlemge patshanyzdan búryn eng aldymen danalar, danyshpandar shygharady. Naqty balamasy – alqabi. Abylaygha Búhar jyrau ne ýshin kerek boldy?

IYә:

«Ay, Abylay, Abylay,
Sen men kórgende
Túrymtayday úl edin,
Týrkistanda jýr edin,
Ábilmәmbet patshagha
Qyzmetker bolyp túr edin.
Qaltaqtap jýrip kýneltip,
Ýisin, Tóle biylerdin
Týiesin baqqan qúl edin.
Sen jiyrma jasqa jetken son
Altyn túghyr ýstinde
Aqsúnqar qústay týledin!..» -

demeytin be edi sol abyz jyrau?! Odan әridegi Huseyn Bayqaragha (Ámir Temirding úrpaghy) aqylman bolghan Álisher Nauay she? Mysal men tymsal jetkilikti. Tym bolmaghanda keshegi Abay kezenin eske týsiriniz. Endeshe, baghzy-bayyrghy ýrdisti jalghastyra otyryp biylikting ornyna biyler kenesin nege qayta janghyrtpasqa?! Bizdegi sýr ettey siresip qalghan bir ýrdis: әr el basshysy Ýkimet qúramyn tek óz qalauynsha jasaqtaydy. Tandau talqysy degen bylay qalady. Osydan kelip «anauyng kim?», «mynauyng kim?» degen eng sauatty da salauatty sana týkpirinde eleusiz, eskerusiz qala beredi. Óz basym qazirgi Ýkimet qúramy ókilderining denin jygha tany bermeymin. Ras, eki tilge de, oryssha, qazaqsha, jeldey jýirik,. Qamshy saldyrmaydy. Biraq, sóz ben isting ara salmaghyn shyntuaytynda el, júrt, halyq sheshedi emes pe?! Sonau jyldary baspasóz qyzmetinde jýrgen kezimde: «Sóz ben isting birligi – enbekkerding erligi» degen jelbir-jeken aforizmdi jii auyzgha alushy edik. Sol esime týsip otyrghany...

«Adamdy adam týsinbeu – bir aqyret,
Adal jan, týsinipsin, rahmet...», - deydi búl orayda Múqaghaliy.

El aitpaqshy, «El men elekem» týsiniskenshe, ebelek uaqyt edel-jedel óte shyghady... Sonsong taghy da saylau, taghy da alashapqyn, taghy da ýmit, dәme, dәrgýmәn...

Óz basym Qasym-Jomart Toqaevty bilemin dep te, bilmeymin dep te aita almaymyn. Preziydent, yaghni, mening preziydentim retinde endi-endi ghana jygha tanyp kelemin. Ýsh jyl... Ári az, әri kóp. Az bolatyny – betpe-bet nemese jýzbe-jýz úshyrasqanymyz joq. Kóp bolatyny – ýsh jyl el taghdyryn óz qolyna alghan osynau kәmәlәt, kemel iyesin sol elding ishinde jýrip bilmeuim mýmkin emestey kórinetini tabighi. Áytse de, kópting biri bilip, biri bilmeytin bir gәp bar osy arada. Ol – mening ómirbayanyma qatysty ótken-ketken bir sharua. Ángime Syrtqy ister ministrliginde, qazirgi preziydentimizding qúzyryndaghy azdy-kópti qyzmet istegenimde. Kórshimiz Ózbekstandy attay qalap aluym da ózgeshe bir әngime. Ákesi Kemel aqsaqaldy da tәp-tәuir tanushy edim: jazushy, soghys ardageri, qan maydannan tәn men jan jaraqatyn qatar alghan jankeshti kisi. Al, bizding preziydent – jazushynyng balasy. Jazushynyng balasy bolghan song da sózshen, dilmәr. Sheshendigi men kósemdigin keyin kóre jatarmyz. Áytse de, bir jәy maghan kópten beri tynym bermey jýr. Ol – memlekettik iydeologiya. Kýni keshegi Joldauda da búl qasiyetti úghym-tanym qaghaberis qala berdi. El ishindegi saylaualdy kezdesu, jýzdesulerde de esitip jýrgenim shamaly. Sonda qalay, sayasat pen iydeologiya – Abyl men Qabyl ma? Qashannan beri? Kezinde «Elbasynyn» auzynan da: «Mening jýrgizip otyrghan sayasatym iydeologiya emey nemene?» degen jekime sózdi estigenimiz bar edi. Áli esimnen ketpeydi. Qúlaghym qazir de shynyldap túr. Teginde, osy eki dara úghymdy tanymay-bilmey alabotqa ghyp jibergenderding o zamanda, bú zamanda qaysysy onyp edi, aitynyzshy?! Mening úghymymda: IYdeologiyanyng týp negizi – adamzat jaratylysy. Al, sayasat – Allanyng qarghysyna úshyraghan Ibilisting býgingi úryq-shyryghy. Toqsan auyz sózding tobyqtay týiini osy. Meyli, adam bolsyn, meyli, pende bolsyn, adamnyng bir aty – kisi. Onyng ishindegi qadirlisi men qúrmettisi. Osy rabayda: «Kisige qarap sóz alma, sózine qarap kisini al» deydi danyshpan Abay. Taghy da úlylyq taghylymy, danalyq dәrisi. Ozbaytyn da, tozbaytyn aksioma.

Qazaqy bolmys qashanda dilmәr. Qazirgi saylau nauqany osynyng naqpa-naq dәleli. Sheshenning de, kósemning de sýieneri de, sýiineri de – halyq. Halyq aitsa, qalyp aitpaydy. Sol halyqqa dәl qazir keng pishimdi, kemel sipatty adam kerek-aq. Ol kim? Eshkim eshkimning ishine kirip-shyqqan joq. Ári-beriden song sózshendik, dilmarlyq – tilding tiyeksiz tetigi ghana. Kisilik kelbet, pishin-pishimning astary, syry tym-tym әride... Ne kórmegen halyqpyz: «Álipting artyn baghugha» tura keledi.

Israil Saparbay

Abai.kz