Újymdyq Qauipsizdik Sharty Úiymyna mýshe elder basshylarynyng qantardaghy basqosuynda Belorusi basshysy Lukashenko «Qazaqstandaghy jaghday Ózbekstanda qaytalanuy mýmkin» dep, sәuegeylik jasaghan edi. «Jaqsynyng aitqany kelmeydi, jamannyng sandyraghy keledi» degendey, shilingir shildening basynda Qaraqalpaqstanda jappay bas kóteruler oryn aldy. Ózbek preziydenti Mirziyeev qateligin jedel týzep, Konstitusiyadaghy bas kóteruge negiz bolghan baptardy ózgerissiz qaldyratyn boldy.

Ózbekstan men Týrikmenstannyng tәuelsizdigin jariyalaghaly beri Orta Aziya elderining ishinde Kremliding bastamasyna kózsiz ere ketpey, beytarap pozisiyany qatang ústanyp kele jatqany belgili. Ózbek biyligining «Batikagha» jaqpaytyny da sondyqtan. Biraq, beytarap maydan – halyq sanynyng kóptigin ekonomikalyq qozghaushy kýshke ainaldyra bilgen Ózbekstangha ishki-syrtqy sayasatta tynyshtyq әkelmey otyr. Bas kóterulerden keyin Ózbek territoriyasyna Aughan taraptan bes snaryad atylghany mәlim boldy. Taliban tarapynyng ókili ony kim atuy mýmkin ekenin anyqtap jatqanyn jetkizipti. Qorasandaghy «Islam memleketi» sodyrlary atqan boluy mýmkin degen boljam da bar. Islam Kәrimov kezinde Ózbekstanda diny sipaty qoi «Ándijan oqighasy» jýz bergeni mәlim. Ózbekting túnghysh preziydentining qaharyna úshyraghan diny aghym ókilderining Aughan asqany belgili. Aughanystandy 20 jyl әskermen baqylasa da, demokratiyany jersindire almay ketken AQSh biyligining syrtqy sayasattaghy sәtsizdiginen keyin, Ózbekstan Aughanystandaghy radikaldy diny toptardyng basty nysanasyna ainalyp otyr. Qyrkýiekte Orta Aziya elderi Shanhay yntymaqtastyq úiymynyng kezekti jinalysyna jinalghanda Qyrghyzstan men Tәjikstan arasynda qaruly qaqtyghys oryn aldy.

Ózbekstandaghy, Qyrghyzstandaghy, jalpy Orta Aziyadaghy últaralyq qaqtyghystardyng týp-tórkini, kelu qaynary patshalyq Resey men Kenes Odaghynyng qiytúrqy әskeri, sayasy sheshiminde jatyr.

Hrushev zamanynan qalghan, uaqyty ótken әskery qarulardyng Arys pen Taraz júrtyn әbigerge salghany siyaqty, patshalyq Resey men Leniyn, Stalinning últaralyq sayasaty, shekara bólinisi «Otarsyzdanu satysynan» tolyq ótpegen tuysqan týrki júrttarynyng ózara arazdasuyna alyp kelude. Týbi bir týrki elderi «Týrki odaghy» iydeyasyn tu etip, biriguge niyet etken sayyn últaralyq arazdyq әr jerden qylang berude. Onyng sebebine ýnilu ýshin Kremli stratekterining Kenes odaghy ydyraghannan keyingi Orta Aziyagha qaratqan әskery taktikasyna ýniluge, Resey әskerining bas qolbasshysy Valeriy Vasilievich Gerasimovtyng Batysty tiksindirgen atyshuly «Doktrina Gerasimovasymen» týsindiruge tura keledi. Atalmysh doktrina boyynsha strategiyalyq jeniske jetu ýshin әskery kýshke ghana arqa sýiemey, ghylym-tehnika, informasiya, diplomatiya, ekonomika, mәdeniyet basqa da resurstardy, basymdyqtardy paydalanyp, eki alyp biyge shyghu.

Resey ghana emes, Qytaydyng da Orta Aziyadaghy qimyl-әreketinen jogharydaghy shekten alqyghan (dәstýrli soghys úghymymen shektelmeytin) soghys taktikasyn jetik mengergeni angharylady. Kórer kózge ekeui AQSh-tyng aimaqtaghy yqpalyn azaytu ýshin tize qosqan strategiyalyq әriptes bolyp kóringenimen, ózara baqtalas ekeni o bastan belgili. Aymaqtaghy eki derjava (biri – әskeri, ekinshisi – ekonomikalyq) Kenes odaghy ydyraghannan keyin Orta Aziya ýshin kómeski soghys jýrgizip jatyr. Aymaqtaghy týrkining besigi Altay taularynan, Tәnir tau men Erenqabyrghadan, Qaraqorym men Pamir jotalarynan bastau alatyn transshekaralyq ózenderge, kólik-jol qatynasyna, energiya kózderine qojalyq etuden bastap, til, mәdeniyet, internet, elding kónil auany, biylikting sayasiy-strategiyalyq sheshimderine deyin baqylau ornatpaqqa, ýstemdik jýrgizuge baryn saluda. Ol maqsatqa jetu ýshin tarihi, dinni, mәdeni, ónirlik elementterdi kәdege jaratpaq. Júmsaq kýshter sheshushi rol oinaytyn Orta Aziyadaghy kómeski soghysta Resey tarapy mәdeny jaqtan basym týsse (Orta Aziyada orys tilining yqpaly әli myghym), Qytay tarapynyng ekonomikalyq әleueti joghary. Batyspen ashyq aiqasqa týsken Orys tarapy ekonomikalyq mәselelerdi de tizege salyp sheshkisi keledi. Keshe ghana Kaspiy qúbyr jelisi konsorsiumynyng júmysyn bir aigha toqtatyp, artynan aiyppulgha auystyryp, Qazaqstannyng múnay tasymalyna tosqauyl qoyy sonyng aighaghy. Eger AES sala qalsa aquetin boljaudyng ózi qorqynyshty. «Jýz jyl jospar qúryp, myng jylda iske asyratyn» Qytay tarapy asyqpaydy. Aymaqta Konfuzy Instituty júmys istep túr. Jyl sayyn on myndaghan Orta Aziya jastary Qytaygha tegin joldamamen oqugha baryp jatyr. Kerek kezde orystardyng tuysqan týrki halyqtarynyng arasyna ot tastaghany siyaqty, mәdeny argumentterdi de paydalanady. Oghan Qytay Syrtqy Ister ókilining «Ýighyrlar týrki túqymynan emes» degen sózi dәlel.

Orta Aziyadaghy kómeski soghysqa ýshinshi taraptyng (Amerikanyn) aralasuy eshqanday payda әkelmeydi. Jaqyndaghan jaghdayda informasiya dәuirindegi shekten shyqqan úrys taktikasyna (dәstýrli emes) әbden mashyqtanghan eki derjava aimaq tynyshtyghyn shayqap, әdettegidey syrtqy kýshterge jauyp, әlipting artyn baqpaq. Aq ýy de búny jaqsy týsinip otyr. Álemdi koronavirus jaylaghaly beri AQSh biyligining sheksiz erkindikten (demokratiyadan) tuyndaghan ishki mәselelerinen qoly bosamay jýr. Prokurorlary «Abort jasatu qúqyqtyq mәsele me, moralidyq mәsele me?!», «Ýide qaru saqtaugha tyiym salu – adamdyq qúqyqty shekteu emes pe?!» - dep aitysyp jýrgende, AQSh-tyng tәuelsizdik kýninde (4-shilde) Chikago qalasynda kantógis oryn aldy. Qaskóy merekeni toylaugha jinalghan 7 kisini atyp óltirip, 30 dan astam adamdy jaralaghan.

Orta Aziyadaghy bes el basshysynyng Qyrghyzstannyng Sholpan-Ata qalasynda ótken 4 konsulitativti kezdesui ónir basshylarynyng alpauyt elderding yghyna jyghyla bermey, aimaq mýddesin kýsh biriktire sheshuge niyet etkenin kórsetti. Basqosuda «Dostyq, tatu kórshilik jәne yntymaqtastyq shartyna» qol qoyghan preziydent Toqaev tuysqan halyqtardyng mәdeny baylanysyn jana satygha kóteru ýshin ortaq telearna, internet resurysyn, Ózbek preziydenti Mirziyeev ortaq sauda aimaghyn ashudy úsynsa, Qyrghyz preziydenti Sadyr Japarov pen shartqa artynan qol qoiygha kelisken Tәjikstan men Týrikmenstan basshylary ishki-syrtqy diny ahualgha alandaushylyq bildirdi. Preziydentter óz sózderi arqyly sayasy alpauyttardyng aimaqtaghy kómeski soghysynyng salqynyn sezip otyrghandaryn anyq anghartty. Ortalyq Aziyadaghy tynyshtyqtyn, qarqyndy damudyng tetigi týptep kelgende aimaq basshylarynyng jeke ambisiyasyn jenip, tuystyqty tu etip, tarihi, sayasy baylanystardy, qoghamdy qayta qúruyna, otarsyzdanu ýrdisin qarqyndy jýrgizuine baylanysty.

Esbol Ýsenúly

Abai.kz