ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمىنا مۇشە ەلدەر باسشىلارىنىڭ قاڭتارداعى باسقوسۋىندا بەلورۋس باسشىسى لۋكاشەنكو «قازاقستانداعى جاعداي وزبەكستاندا قايتالانۋى مۇمكىن» دەپ، ساۋەگەيلىك جاساعان ەدى. «جاقسىنىڭ ايتقانى كەلمەيدى، جاماننىڭ ساندىراعى كەلەدى» دەگەندەي، شىلىڭگىر شىلدەنىڭ باسىندا قاراقالپاقستاندا جاپپاي باس كوتەرۋلەر ورىن الدى. وزبەك پرەزيدەنتى ميرزيەەۆ قاتەلىگىن جەدەل تۇزەپ، كونستيتۋتسياداعى باس كوتەرۋگە نەگىز بولعان باپتاردى وزگەرىسسىز قالدىراتىن بولدى.

وزبەكستان مەن تۇرىكمەنستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعالى بەرى ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندە كرەملدىڭ باستاماسىنا كوزسىز ەرە كەتپەي، بەيتاراپ پوزيتسيانى قاتاڭ ۇستانىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. وزبەك بيلىگىنىڭ «باتكاعا» جاقپايتىنى دا سوندىقتان. بىراق، بەيتاراپ مايدان – حالىق سانىنىڭ كوپتىگىن ەكونوميكالىق قوزعاۋشى كۇشكە اينالدىرا بىلگەن وزبەكستانعا ىشكى-سىرتقى ساياساتتا تىنىشتىق اكەلمەي وتىر. باس كوتەرۋلەردەن كەيىن وزبەك تەرريتورياسىنا اۋعان تاراپتان بەس سنارياد اتىلعانى ءمالىم بولدى. تاليبان تاراپىنىڭ وكىلى ونى كىم اتۋى مۇمكىن ەكەنىن انىقتاپ جاتقانىن جەتكىزىپتى. قوراسانداعى «يسلام مەملەكەتى» سودىرلارى اتقان بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام دا بار. يسلام كارىموۆ كەزىندە وزبەكستاندا ءدىني سيپاتى قويۋ «ءاندىجان وقيعاسى» ءجۇز بەرگەنى ءمالىم. وزبەكتىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ قاھارىنا ۇشىراعان ءدىني اعىم وكىلدەرىنىڭ اۋعان اسقانى بەلگىلى. اۋعانىستاندى 20 جىل اسكەرمەن باقىلاسا دا، دەموكراتيانى جەرسىندىرە الماي كەتكەن اقش بيلىگىنىڭ سىرتقى ساياساتتاعى ساتسىزدىگىنەن كەيىن، وزبەكستان اۋعانىستانداعى راديكالدى ءدىني توپتاردىڭ باستى نىساناسىنا اينالىپ وتىر. قىركۇيەكتە ورتا ازيا ەلدەرى شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ كەزەكتى جينالىسىنا جينالعاندا قىرعىزستان مەن تاجىكستان اراسىندا قارۋلى قاقتىعىس ورىن الدى.

وزبەكستانداعى، قىرعىزستانداعى، جالپى ورتا ازياداعى ۇلتارالىق قاقتىعىستاردىڭ ءتۇپ-توركىنى، كەلۋ قاينارى پاتشالىق رەسەي مەن كەڭەس وداعىنىڭ قيتۇرقى اسكەري، ساياسي شەشىمىندە جاتىر.

حرۋششەۆ زامانىنان قالعان، ۋاقىتى وتكەن اسكەري قارۋلاردىڭ ارىس پەن تاراز جۇرتىن ابىگەرگە سالعانى سياقتى، پاتشالىق رەسەي مەن لەنين، ءستاليننىڭ ۇلتارالىق ساياساتى، شەكارا ءبولىنىسى «وتارسىزدانۋ ساتىسىنان» تولىق وتپەگەن تۋىسقان تۇركى جۇرتتارىنىڭ ءوزارا ارازداسۋىنا الىپ كەلۋدە. ءتۇبى ءبىر تۇركى ەلدەرى «تۇركى وداعى» يدەياسىن تۋ ەتىپ، بىرىگۋگە نيەت ەتكەن سايىن ۇلتارالىق ارازدىق ءار جەردەن قىلاڭ بەرۋدە. ونىڭ سەبەبىنە ءۇڭىلۋ ءۇشىن كرەمل ستراتەكتەرىنىڭ كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىنگى ورتا ازياعا قاراتقان اسكەري تاكتيكاسىنا ۇڭىلۋگە، رەسەي اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى ۆالەري ۆاسيلەۆيچ گەراسيموۆتىڭ باتىستى تىكسىندىرگەن اتىشۋلى «دوكترينا گەراسيموۆاسىمەن» تۇسىندىرۋگە تۋرا كەلەدى. اتالمىش دوكترينا بويىنشا ستراتەگيالىق جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن اسكەري كۇشكە عانا ارقا سۇيەمەي، عىلىم-تەحنيكا، ينفورماتسيا، ديپلوماتيا، ەكونوميكا، مادەنيەت باسقا دا رەسۋرستاردى، باسىمدىقتاردى پايدالانىپ، ەكى الىپ بيگە شىعۋ.

رەسەي عانا ەمەس، قىتايدىڭ دا ورتا ازياداعى قيمىل-ارەكەتىنەن جوعارىداعى شەكتەن القىعان ء(داستۇرلى سوعىس ۇعىمىمەن شەكتەلمەيتىن) سوعىس تاكتيكاسىن جەتىك مەڭگەرگەنى اڭعارىلادى. كورەر كوزگە ەكەۋى اقش-تىڭ ايماقتاعى ىقپالىن ازايتۋ ءۇشىن تىزە قوسقان ستراتەگيالىق ارىپتەس بولىپ كورىنگەنىمەن، ءوزارا باقتالاس ەكەنى و باستان بەلگىلى. ايماقتاعى ەكى دەرجاۆا ء(بىرى – اسكەري، ەكىنشىسى – ەكونوميكالىق) كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيىن ورتا ازيا ءۇشىن كومەسكى سوعىس جۇرگىزىپ جاتىر. ايماقتاعى تۇركىنىڭ بەسىگى التاي تاۋلارىنان، ءتاڭىر تاۋ مەن ەرەنقابىرعادان، قاراقورىم مەن پامير جوتالارىنان باستاۋ الاتىن ترانسشەكارالىق وزەندەرگە، كولىك-جول قاتىناسىنا، ەنەرگيا كوزدەرىنە قوجالىق ەتۋدەن باستاپ، ءتىل، مادەنيەت، ينتەرنەت، ەلدىڭ كوڭىل اۋانى، بيلىكتىڭ ساياسي-ستراتەگيالىق شەشىمدەرىنە دەيىن باقىلاۋ ورناتپاققا، ۇستەمدىك جۇرگىزۋگە بارىن سالۋدا. ول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن تاريحي، ءدىنني، مادەني، وڭىرلىك ەلەمەنتتەردى كادەگە جاراتپاق. جۇمساق كۇشتەر شەشۋشى رول وينايتىن ورتا ازياداعى كومەسكى سوعىستا رەسەي تاراپى مادەني جاقتان باسىم تۇسسە (ورتا ازيادا ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالى ءالى مىعىم), قىتاي تاراپىنىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتى جوعارى. باتىسپەن اشىق ايقاسقا تۇسكەن ورىس تاراپى ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى دە تىزەگە سالىپ شەشكىسى كەلەدى. كەشە عانا كاسپي قۇبىر جەلىسى كونسورتسيۋمىنىڭ جۇمىسىن ءبىر ايعا توقتاتىپ، ارتىنان ايىپپۋلعا اۋىستىرىپ، قازاقستاننىڭ مۇناي تاسىمالىنا توسقاۋىل قويۋى سونىڭ ايعاعى. ەگەر اەس سالا قالسا اقۋەتىن بولجاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. «ءجۇز جىل جوسپار قۇرىپ، مىڭ جىلدا ىسكە اسىراتىن» قىتاي تاراپى اسىقپايدى. ايماقتا كونفۋزى ينستيتۋتى جۇمىس ىستەپ تۇر. جىل سايىن ون مىڭداعان ورتا ازيا جاستارى قىتايعا تەگىن جولدامامەن وقۋعا بارىپ جاتىر. كەرەك كەزدە ورىستاردىڭ تۋىسقان تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىنا وت تاستاعانى سياقتى، مادەني ارگۋمەنتتەردى دە پايدالانادى. وعان قىتاي سىرتقى ىستەر وكىلىنىڭ «ۇيعىرلار تۇركى تۇقىمىنان ەمەس» دەگەن ءسوزى دالەل.

ورتا ازياداعى كومەسكى سوعىسقا ءۇشىنشى تاراپتىڭ (امەريكانىڭ) ارالاسۋى ەشقانداي پايدا اكەلمەيدى. جاقىنداعان جاعدايدا ينفورماتسيا داۋىرىندەگى شەكتەن شىققان ۇرىس تاكتيكاسىنا ء(داستۇرلى ەمەس) ابدەن ماشىقتانعان ەكى دەرجاۆا ايماق تىنىشتىعىن شايقاپ، ادەتتەگىدەي سىرتقى كۇشتەرگە جاۋىپ، ءالىپتىڭ ارتىن باقپاق. اق ءۇي دە بۇنى جاقسى ءتۇسىنىپ وتىر. الەمدى كوروناۆيرۋس جايلاعالى بەرى اقش بيلىگىنىڭ شەكسىز ەركىندىكتەن (دەموكراتيادان) تۋىنداعان ىشكى ماسەلەلەرىنەن قولى بوساماي ءجۇر. پروكۋرورلارى «ابورت جاساتۋ قۇقىقتىق ماسەلە مە، مورالدىق ماسەلە مە؟!»، «ۇيدە قارۋ ساقتاۋعا تىيىم سالۋ – ادامدىق قۇقىقتى شەكتەۋ ەمەس پە؟!» - دەپ ايتىسىپ جۇرگەندە، اقش-تىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنىندە (4-شىلدە) چيكاگو قالاسىندا كانتوگىس ورىن الدى. قاسكوي مەرەكەنى تويلاۋعا جينالعان 7 كىسىنى اتىپ ءولتىرىپ، 30 دان استام ادامدى جارالاعان.

ورتا ازياداعى بەس ەل باسشىسىنىڭ قىرعىزستاننىڭ شولپان-اتا قالاسىندا وتكەن 4 كونسۋلتاتيۆتى كەزدەسۋى ءوڭىر باسشىلارىنىڭ الپاۋىت ەلدەردىڭ ىعىنا جىعىلا بەرمەي، ايماق مۇددەسىن كۇش بىرىكتىرە شەشۋگە نيەت ەتكەنىن كورسەتتى. باسقوسۋدا «دوستىق، تاتۋ كورشىلىك جانە ىنتىماقتاستىق شارتىنا» قول قويعان پرەزيدەنت توقاەۆ تۋىسقان حالىقتاردىڭ مادەني بايلانىسىن جاڭا ساتىعا كوتەرۋ ءۇشىن ورتاق تەلەارنا، ينتەرنەت رەسۋرىسىن، وزبەك پرەزيدەنتى ميرزيەەۆ ورتاق ساۋدا ايماعىن اشۋدى ۇسىنسا، قىرعىز پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆ پەن شارتقا ارتىنان قول قويۋعا كەلىسكەن تاجىكستان مەن تۇرىكمەنستان باسشىلارى ىشكى-سىرتقى ءدىني احۋالعا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. پرەزيدەنتتەر ءوز سوزدەرى ارقىلى ساياسي الپاۋىتتاردىڭ ايماقتاعى كومەسكى سوعىسىنىڭ سالقىنىن سەزىپ وتىرعاندارىن انىق اڭعارتتى. ورتالىق ازياداعى تىنىشتىقتىڭ، قارقىندى دامۋدىڭ تەتىگى تۇپتەپ كەلگەندە ايماق باسشىلارىنىڭ جەكە امبيتسياسىن جەڭىپ، تۋىستىقتى تۋ ەتىپ، تاريحي، ساياسي بايلانىستاردى، قوعامدى قايتا قۇرۋىنا، وتارسىزدانۋ ءۇردىسىن قارقىندى جۇرگىزۋىنە بايلانىستى.

ەسبول ءۇسەنۇلى

Abai.kz