«Du-duman» jobasy kónilge kóp oy sal­dy. «Habar» telearnasynan berilgen búl baghdarlama ótken jyldyng eng ýzdik jobasy dese de bolghanday. Áytse de, aitatyn mәsele az emes.

Biz «Du-dumandaghy» qoyylymdardy basynan ayaghyna deyin bayandap, ol turaly qaytadan aityp jatqymyz joq. Sebebi onyng bәri kezinde qazylar alqasy tara­pynan óz baghasyn aldy. Sondyqtan búl arada konkurstan tys oryndalghan shy­gharmalar men bayqaudaghy ózimiz bayqaghan key tústargha toqtalyp, sol tónirekte oy qozghaghandy jón sanadyq.

Eng aldymen, «Du-duman» jobasyna qatysqan barlyq әzil-syqaq teatrlary­na rizashylyq bildirgimiz keledi. Sodan keyin osy jobany ómirge әkelgen avtor men «Habar» telearnasynyng basshyly­ghyna, shygharmashylyq újymgha da aitar alghysymyz shek­siz. Áytse de kónilge kóp oy salghan joba turaly aitar sóz az emes.

«Du-duman» jobasy kónilge kóp oy sal­dy. «Habar» telearnasynan berilgen búl baghdarlama ótken jyldyng eng ýzdik jobasy dese de bolghanday. Áytse de, aitatyn mәsele az emes.

Biz «Du-dumandaghy» qoyylymdardy basynan ayaghyna deyin bayandap, ol turaly qaytadan aityp jatqymyz joq. Sebebi onyng bәri kezinde qazylar alqasy tara­pynan óz baghasyn aldy. Sondyqtan búl arada konkurstan tys oryndalghan shy­gharmalar men bayqaudaghy ózimiz bayqaghan key tústargha toqtalyp, sol tónirekte oy qozghaghandy jón sanadyq.

Eng aldymen, «Du-duman» jobasyna qatysqan barlyq әzil-syqaq teatrlary­na rizashylyq bildirgimiz keledi. Sodan keyin osy jobany ómirge әkelgen avtor men «Habar» telearnasynyng basshyly­ghyna, shygharmashylyq újymgha da aitar alghysymyz shek­siz. Áytse de kónilge kóp oy salghan joba turaly aitar sóz az emes.

Salghannan aitayyq, jobagha qatysqan teatr oryndaushylarynyng óneri bәri bir­dey kónilden shygha qoyghan joq. Qazaqta «әjeptәuir әn edi, púshyq aityp qor qyl­dy» degen astary mol ataly sóz bar. Akterlik óner, qansha degenmen oryn­daushylyq óner ekeni belgili. Qanshama talantty, qanshama úly bolghanymen, ol avtordyng jazyp bergenin aitady. «Sahna kórki - til» deytini sondyqtan. Biraq bizde qazir artister ózi jazyp, ózderi oryn­daytyn әdet tapty. Búl jaqsy ma, jaman ba, qanday nyshannyng belgisi ekenin bil­meymin, biraq tilge saldyr-salaq, sózge nemqúraydy qarau beleng alyp bara jat­qanday. Áyteuir basyn bir bastap alady da, toyda otyrghan tamadaday «qua» jóneledi. Kórermenning qabyldamaytyn, jerinetin, jalyghatyn túsy - osy. Óitkeni oghan «mә­tin­­nen auytqyp kettin» dep eskertu aityp jatqan avtor joq. Avtor ózi, al avtor ózi bolghannan keyin «óz sózim - ózimdiki» dep ózeureydi: oqighany aityp, bar dýniyeni bayandap berse bolghany. Áytpese, sóz jat­tau - akter sheberligining eng songhy sa­tyda túrghan kerektilerining biri emes pe?! Al sózsiz sahnalyq beyne jasaymyn deu - qúr bekershilik, mýmkin de emes. Sebebi ak­ter­ding auzynan shyghatyn әrbir sózding tagh­dyry, kórermenge әseri kógildir ekranda qatty bayqalady. Óitkeni artist kórer­men­ning kóz aldynda: onyng túlghalyq qa­siyeti, sóz saptau ýlgisi birden bilinedi. Eger býgingi әzil-syqaq teatrlarynyng artisteri ózderining tua bitken talanttaryn «Du-duman» jobasy arqyly el aldynda pash etip, akterlik sheberlikterin kórsetkisi kelse, búl kenesti әrdayym este ústaghan­dary jón der edim.

Dәl býgingidey jahandanugha jútylyp bara jatqan kezende sóileu mәdeniyeti­ning tómendegeni, tilding estetikalyq tabigha­tynyng әlsiregeni bayqalady. Búl kitap oqymaytyn, kitap týgili, kýndelikti gazet-jurnal qaramaytyn úrpaqtyng qalypta­syp kele jatqandyghyn kórsetedi. Qazirgi jastar kýndelikti ómirde tez, qarapayym, jenil sóileu jaghyn qarastyrady. Al teledidar, teatr sahnasy osy jastardy tәrbiyeleuding bir qaynar kózi ekenin eske tútsaq, sahna adamgha tildik bilim berip, tildik daghdysyn túghyrlap, til mengergen túlghanyng qalyptasuyna yqpal etse kerek-ti. Sondyqtan «Du-duman» jobasyna qa­ty­sushy әzil-syqaq teatrlary aldaghy uaqytta osy jaghyna kóbirek mәn berip, beyneli de astarly, әzil-әjualy, satiy­ralyq uytqa toly, yumorgha bay, sahnalyq tilmen sóileudi qalyptastyrsa eken degen tilek bar. Oghan býgingi satirikterimizding de, artisterimizding de Qúdaygha shýkir, til baylyghy jetedi.Eng eskeretinderi sol, kórermendi bir auyz sózben kýldiremin dep otyryp, býldirip alyp, ózderi kýlkige qal­mau jaghy.

Shyndyghyna kelsek, әzil-syqaq teatr­larynyng azyghy - satiralyq shygharmalar. Olar formasyna qaray satiralyq mo­nolog, intermediya, mysal, syqaq ólen, parodiya siyaqty janr-janrlarmen irik­telui mýmkin, biraq bәrine tәn negizgi erek­shelik - onyng tәlim-tәrbiyelik qyzmet atqaratyndyghynda. Satiralyq shyghar­manyng sahnadan kórinis tabuy satirikting iydeyalyq kórkemdik jospary men rejiys­serding sheshimine tyghyz baylanysty. Qys­qasy, shygharmashylyq toptyng qyzmeti, әzil-ospaqtyng qaynar kózi, artisterding ústahanasy - «Du-dumanda» kórinis tauyp jatsa, ol quanarlyq ta, qúptarlyq jayt. Áytse de osy arada eskere ketetin bir mәsele bar: qazir osynday konkurstardy, bayqaulardy qolgha alyp, ótkize bastadyq. Dúrys. Qúptaysyn. Biraq aitys siyaqty ol da ertengi kýni aqsha tabudyn, jýlde ýles­tiru, kólik aludyn, payda tabudyng bәse­kesine ainalyp ketpese eken...

Eng basty útqanymyz, «Du-duman» jo­basynda әzil-syqaq teatrlarynyng bir-birine degen qúrmeti men syilastyghy kó­rindi. Ázilkeshterimiz әriptesterining shy­ghuyna nemqúrayly qaramay, qayta qol úshyn berip, qoldau bildirui - ýlken je­tis­-tik. Ásirese, bas jýlde - shaghyn avtobus alghan «Shanshargha» ishtarlyq kórsetpey, qúshtarlyq tanytuy qúptarlyq. Demek, búl jobada materialdyq iygilik­terden góri moralidik qúndylyqtar basym boldy deu­ge negiz bar. Sodan keyin qadamyn endi ghana tәi-tәilap basqan jas teatrlar da agha teatrdyng tәjiriybesin ala bildi degen oida­myz.

«Bitken iske synshy kóp» deydi dana halyq. Qazylar alqasynyng mýshesi Irak Elekeev «men búl qoyylymnan týk te tý­singen joqpyn» de­se, búl bekerden-beker aityla salghan sóz emes: búl jerde bir jetispeushilik bar. Ne jetispeydi? Ángime sonyng syr-sebebine ýnilip, sol jetispey túrghan nәrseni tauyp, jip bolsa, jalghap jiberu kerek. Sonda olqy týsken tústyng orny tolady. Áytpese, «siz eshtene týsingen joqsyz ghoy» dep Quandyqsha әzilge búryp, qaljyngha salyp kete beruge bolar. Biz búl arada Irak Elekeev aitqan qoyylymda obraz bylay túrsyn, tolyqqandy dýnie jasalmaghanyn, sahnalanbaghanyn, shiyki dýniyeni shygha­ra­myn dep sýringenin, aq­sa­ghanyn aita ketui­miz kerek.

Til demekshi, «Du-dumandy» kórip oty­ryp, key qoyylymdaryn diktofongha jazyp ta aldyq. Sosyn ony qayta-qayta tyndap, ayaghynda qaghazgha týsirip te kórdik. Irak aghamyzdiki jón: sózderi týsiniksiz, logika joq. Kemshilik sol - artister sóz­ben júmys istemegen. Óitkeni dúrys sse­nariy joq, al ssenariy bar degenning ózin­de onyng ishinde sózben júmys istey­tin sóz joq. Bósteki, kópirme, lepirme bir­deneler. Búl arada ózderi jazghysh ar­tiys­terimiz «aytylghan auyzeki sózder sahnanyng tiline ynghaylanghan ghoy» dep aqtalmay-aq qoysyn, qajeti joq. Sahna әrqashan sú­lulyqty sýiedi. Áytpese «aytylatyn» sóz ben «oqylatyn» sózding ara-jigin býgingi kórermen bir kisidey ajyrata biledi. Búl arada jauapsyzdyq jatyr: «asyghys boldy, alghashqy bolghannan keyin solay ghoy... anau-mynau» dep te sebepten qorghan iz­deuding reti kelmeydi. Olay deuimizge bir emes, birneshe negiz bar.

Mening týsinigimshe, әr habardyng tә­limdik, tanymdyq, taghylymdyq әseri bo­luy tiyis. Sondyqtan da «Du-duman» әr kezeng boyynsha beriletin qoyylymdardy ýstirt, jenil, qalay bolsa solay qarap, efirden ótkize salmau kerek. Olardyng әr sóz, әr qimyl-әreketinde kórermenning tilin damytudaghy, sózdik qoryn bayy­tu­daghy, sahnalyq til normasyna say sóileu, aita bilu daghdysyn qalyptastyrudaghy, yumorlyq sezimder men logikalyq oilau jýiesin jetildirudegi ornymen qatar, ekran aldyndaghy kórermenning dýniye-tanymyn damytudaghy rólin de eskeru qa­jet. Óitkeni til men tanym tyghyz bay­lanysty: tilding tanymdyq sipaty sóz ar­qyly anyqtalatynyn eskersek, aityla­tyn oy da sol arqyly kórermenge jetedi. On­syz eshqanday kórermendi sendirip, eshte­nege ilandyra da, kýldire de almay­syn. Irak aghamyz aitqan «týsinbestik» osy aradaghy baylanystardyng joqtyghy­nan jәne ol qoyylymda este qalar úghym­nyng bolmauy dep qabyldauymyz kerek. Sebebi úghym bar jerde maghyna bar, maghy­na bol­masa úghym da joq. Al ekeui bolmaghannan keyin kim ne týsinsin?! Demek, onday shy­gharmada oy da, qorytylyp berilgen beyne de bolmaydy degen sóz.

Barlyq telearnalaragha ortaq mәsele bolghandyqtan, telejýrgizushiler jayyn­da da birer sóz aita keteyin: songhy kezderi qazaq últyna jat, tabighatyna kirikpeytin bydyq sózder men oghash qimyl-isharattar payda bola bastady. Kerek deseniz, tipti sol әreketterding zamanauy dep býrkeme­lenip, býgingi ómir salttaryna da birtindep kóshkenin kórip jýrmiz. Keybiri ózimizding qazaqy yrghaq-maqamymyzdy, su týbindegi marjan tilimizdi joghaltyp, jenil sózge den qoyyp, dauys yrghaghymyzdy búzyp, tәlpishtikti bylay qoyghanda sholjandaugha ainaldy.

Basqasyn aitpaghanda, telehabar jýr­gizetin key qyz balalardyng otyrghandary oilantady: әdette qyz balasy eki tizesin qosyp, qosylghan tizeni bir jaghyna qisay­typ, jinaqy otyrushy edi, býgingi tele­jýr­gizushiler mamyq kreslogha jayghasyp alyp, ayaghyn aiqastyryp, sanyn jalty­ratyp, «barym osy» degendey keyip tany­tady. Kiygen kóilekterine deyin kónil kón­shy bermeydi: omyrau túsynyng ashyq túratyny sonshalyqty, enkeyse bar «bay­lyghy» týsip ketetindey kórinedi. Endi, ersi-aq... Sonda deymin-au, habardy týsirip otyrghan rejisser ne qarap otyr? Bas re­daktor bos emes eken, kórkemdik kenes bar emes pe? Kórkemdik kenes qazir habardy kórmey, efirden jibere salatyn bolghan ba?.. Telehabar tәrbie qúraly ekenin úmytpasaq eken.

Telejýrgizushilik sahnada әn salyp, bir keyipkerding rólin somdau emes. Ekeui - eki bólek nәrse. Ony qaybir jyly qysqy Aziadada tikeley habar jýrgizip, ashy-túshysyn tatqan әnshi Mәdina Sәduaqa­sova jaqsy bilse kerek. Al Júldyzaydyng jýrgizushilik túsauyn biz sóz etip otyrghan osy «Du-duman» kesti. Jasyratyny joq, alghashqy habaryn Janatbekting jetegi­men, ózining jetesimen alyp shyqty. Jetesi bolmasa qayter edik?! Ospanhan aitpaqshy, «Jetektegi jetesiz, jetesiz bolsa ne etesiz? Jetekke alyp qaytadan, auylynyzgha ke­tesiz» dep «Adam jetektegen adamdy» eske alyp, әndeter me edik?! Sondyqtan tele­jýrgizushilerge kóp oqy, kóp izden, mәtin­men kóbirek júmys jasa der edim. Mú­nymdy týsinistikpen qarap, qazaqtyng sóz ónerine asa múqiyat bolyp, manyzyna zor mәn beruden tughan shyn janashyrlyq dep úghar degen oidamyn.

Taghy aitarym, «Du-duman» ýzdik sse­nariylerge bәige (qúday-au, bir japyraq qaghaz ghoy) jariyalap, «Habar» telearnasy qosymsha «Ázilkeshter akademiyasy» degen on minuttyq habar ashsa deymin. Odan telearna útpasa, útylmaydy: satirikter bir ret, artister eki ret, kórermen myng ret bayyp shyghary sózsiz. Qalay deysiz be, atalmysh akademiyanyng «rektordan» bas­tap, «kafedra mengerushisine» deyin atqa­ratyn júmysy jetkilikti, eng bastysy, әzil-syqaq janryna jazatyn «talapker­ler» kóbeyedi.Olja ma, olja! «Oybay-au, ol on minutta ne beremiz, ony nemen tol­ty­ramyz?» dep bas qatyrmay-aq qoysyn, qozghaytyn mәsele jetedi. «Du-dumannyn» barysy men jarysyn aitpaghanda, әr teatrdyng tarihy, artiysi, rejisseri, olar­dyng jospary, әzirligi, syqaqshylarmen súhbat, taghysyn taghy.Mine, odan kýni keshe ghana alpys - taltýsin toylaghan Erkin Nú­razhannan bastap, Aydarbek Ghaziyz, Baq­tybek Siyaevke deyingi suretshi-kariy­ka­turashylarymyz de shet qalmay, «sheruge» shyghar edi. Ákim Ysqaq pen Jarylqasyn Dәulet túqymy túzday qúryghan әzil әn­der­ge әuen jazyp, Ghabbas Qabysh, Ýmbetbay Uaydin aghalarymyz mәre-sәre kýy keship, naghyz «Du-duman» sonda bolar edi. Ara-arasynda «qashanghy kýle beremiz?» dep, bir sәt Sadyqbek Adambekov, Jýsip Altay­baev, Saqtapbergen Áljikov, Balghabek Qydyrbekúly, Shona Smahanúly, Os­pan­han Áubәkirov, taghysyn taghylardy eske alyp jatsa, nesi aiyp? Kýni keshe kýni­ren­tip, qazaq satirasynyng Qajytayy ótti

bú dýniyadan.Ókinishtisi, sol aghalarymyz turaly bir derekti filim jasay qalghynyz kelse, denining beyne kórinisi men dauys­taryn tappaysyz. Negizi, Turgenev dúrys aitady: «Ázil-ospaqty sýimegen - әdiletti sýimeydi».

«Ony týsinetin bala qayda?» deysiz be? Ýkibaygha Týkibaydan sәlemdi sol ýshin joldap otyrmyn.Týkibay týsinbegendi Ýkibay týsinedi...

Balapan BAZAR

"Ayqyn" gazeti