Qazir qiyampúrys pikir aitqan adam qaharman retinde qabyldanatyn boldy. O jaghynan júrt tynyshta attandaytyn Amantay qajynyng ózin qapy qaldyryp ketken bir adam bar. Ol - «belgili de belgisiz» Múrat Telibekov. Belgili deytin sebebimiz, qazir dәl Telibekovtey jii súhbat beretin adam joq. Búl qaydan shyqqan ósimdik? Kim, qanday tynaytqyshpen ósirdi? Beymәlim. Orystildi jurnalister onyng shyqqan tegin qajet etpeydi, óitkeni shyndyqty bilse, Telibekovting sózining salmaghy bir sәtte qúnsyzdanuy mýmkin. Orys gazetteri de Múrat aghamyzdyng azamattyq kózqarasyna qyjalat bolyp túrghany shamaly. Biraq әiteuir qazaqqa qarsy sóileytin adam kerek bolghanda aldynan tabyluy әdetke ainalghan. Qazaq jurnalisterining bir-ekeui súrap kórgen eken, «múnday úsaq-týiekpen basymdy auyrtpa» dep tyiyp tastapty. Soghan qaraghanda, bir әriptesimiz aitpaqshy, «ómirbayanynyng "no-sy" bar boluy kerek». Ózi «tehnokratpyn» deydi, biraq jetken jetistigi - «OBJ»-dan sabaq beru. Ózi әdemi terminderge qúshtar, biraq ghylymy termin týgili, Qabanbay batyrdy «epos keyipkeri» ataydy... Jaraydy, bireuler jazghanday úighyr da bolsyn, tipti ahmadiya aghymynda da bolsyn, onda bizding sharuamyz ne? Biraq keybir mәselelerge baylanysty «postulattarynan» ýzindi berip kóreyik.

Múrat pen músylmandyq

Qazir qiyampúrys pikir aitqan adam qaharman retinde qabyldanatyn boldy. O jaghynan júrt tynyshta attandaytyn Amantay qajynyng ózin qapy qaldyryp ketken bir adam bar. Ol - «belgili de belgisiz» Múrat Telibekov. Belgili deytin sebebimiz, qazir dәl Telibekovtey jii súhbat beretin adam joq. Búl qaydan shyqqan ósimdik? Kim, qanday tynaytqyshpen ósirdi? Beymәlim. Orystildi jurnalister onyng shyqqan tegin qajet etpeydi, óitkeni shyndyqty bilse, Telibekovting sózining salmaghy bir sәtte qúnsyzdanuy mýmkin. Orys gazetteri de Múrat aghamyzdyng azamattyq kózqarasyna qyjalat bolyp túrghany shamaly. Biraq әiteuir qazaqqa qarsy sóileytin adam kerek bolghanda aldynan tabyluy әdetke ainalghan. Qazaq jurnalisterining bir-ekeui súrap kórgen eken, «múnday úsaq-týiekpen basymdy auyrtpa» dep tyiyp tastapty. Soghan qaraghanda, bir әriptesimiz aitpaqshy, «ómirbayanynyng "no-sy" bar boluy kerek». Ózi «tehnokratpyn» deydi, biraq jetken jetistigi - «OBJ»-dan sabaq beru. Ózi әdemi terminderge qúshtar, biraq ghylymy termin týgili, Qabanbay batyrdy «epos keyipkeri» ataydy... Jaraydy, bireuler jazghanday úighyr da bolsyn, tipti ahmadiya aghymynda da bolsyn, onda bizding sharuamyz ne? Biraq keybir mәselelerge baylanysty «postulattarynan» ýzindi berip kóreyik.

Múrat pen músylmandyq
Bir qarasan, jemqorlardy soyyp salyp, tәp-tәuir sóilegen siyaqty bolady. Bir qarasan... Osyghan deyin әr-әr jerde kózimiz shalghan oilary bir-birine kereghar, әiteuir. Ózi músylman bola túra eldegi sektalardyng jemisti júmysyn jalghastyra beruin qalaydy, ózi «Qazaqstannyng gumanistik, zayyrly (svetskiy)» memleket bolghanyn jәne jemqorlardy atu jazasyna kesudi armandaydy. Tipti qolyna avtomat berse, paraqorlardy shyrqyratyp túryp atyp shyghugha dayyn ekenin de jasyrmaydy. Bir sózinde «Kisining saqal qoyghanyna qarap kýmәndanugha bolmaydy» deydi. Bir sózinde «Nege sәlde taqpaymyn, shapan kiymeymin, avtomat ústamaymyn, sol sebepten de saqal jibermeymin» deydi. Músylmandar Odaghynyng tóraghasy ekenin «paydalanyp», bir Allagha mәlim keybir jayttar jayly batyl boljamdar jasaytyny da bar. Mysaly, «Tozaq júmaqqa jaqyn jerde ornalasqan. Araqashyqtyghy Qaskeleng men Shamal¬ghan¬day jer, biraq búl ekeuining aiyr¬mashylyghy Los-Andjeles pen Qyzylordaday» deydi júmaq pen tozaqtyng arasynda sayahat jasap kelgen adamday. Taghy bir әuliyeligi mynau boldy: «O dýniyege barghanda, Qúday sizding әrqaysysynyzgha kelesi tandaudy úsynady: a) dúshpanyndy jon, ә) ara-túra jaqyndarynyzgha kelip, qiyn kýnderde kómektesu, b) basqa tirshilik iyelerine ne zatqa ainalu, v) janadan tughaly jatqan adamnyng tәnine enip, taghy bir ómir sýru, g) basqa әlemderge baru nemese әlemder arasynda sayahat jasau. Basqa da qyzyqty úsynystar boluy mýmkin. Tiri kezinizde barlyq núsqalardy oilap ýlgeruge tyrysynyzdar. O dýniyede oilanugha múrshanyz bolmaydy». Mine, osylay sóleytin adam «Músylmandar odaghynyng tóraghasy» atanyp jýr. Bir aqyrzamandy bastan keshirgen adamday, «Aqyrzaman kezinde eshqanday dybystyq effektiler (jarylys, shu, t.b.), belgi beretin dybystar da bolmaydy (siyrena, zymyran), eshtene jarylmaydy, qúlamaydy, atylmaydy», ¬- deydi bilgishsinip. Bile bilgen adamgha, búlay sóileuding ózi kýpirlik, al aqyrzamannyng belgilerin músylman balasy Múrattyng auzynan estuge zәru emes edi. Jәne Múrattyng keybir sózi Qúran Kәrimde tizilip túrghan sipattargha qarsy kelip jatatynyn qaytersin. Ne kerek, búl kisining sózi men isi ghana emes, sózi men sózi de qabyspay jatuy zandylyq siyaqty...

Aqyn, jazushy, dramaturg...
Emosiyagha berilgish, biraq adal niyetti azamat qoy dep oilaushy edik basynda. Kele-kele múnyng bәri «aydyng bergi beti» ekenine kózimiz jetti. Múrat Telibekovting bizge belgisiz qyry kóp-aq eken. Aldymen, oryssha tәp-tәuir jazatyn aqyn, prozaik dep estip edik. Kim biledi dep, әdebiyetke degen qúshtarlyghymyz jetelep, Telibekovting tuyndylaryn izdedik. Abay turaly piesa jazypty. «Rasynda da bilimdi boldy ghoy» dep bar yqtiyarymyzben bas qoyyp edik. Qazaqtyng bas aqyny, últ ústazy Abaydyng «saymanynda» qal bolghanyn», «Ya vesi aul peretrahal!» (Telibekovting sóz saptasy ýshin keshirim súraymyz - red.) dep «skandal» jasaghanyn» osy kisiden «bilip» jaghamyzdy ústadyq. Múrat Telibekovting qalamgerlik qiyalynda Dostoevskiyding ishi ótip, «Europagha tereze» bolghan ghalym Shoqannyn, kerisinshe ishine jel qarysyp, onyng qalay terlep-tepship jel shygharghanyn Telibekov-jazushy qalam quatyn ayamay, tәptishtep suretteydi. Neshe týrli әdebiyet oqydyq qoy, biraq shyny kerek, mynanday «shygharmashylyqqa» kezikpegen ekenbiz. Shoqan men Abay jýrgen topyraqty ayaghymen basu týgil, sýyge jaramaytyn Telibekov, osynday dýnie jazatynday, kim edi? Qalyng qazaqtyng ortasynda otyryp, bir últtyng mandayyna basqan úlylaryna kezdeysoq diyletanttardyng osylay qorlay salatyny ashyndyrdy. Erinbey, ólenderin de oqyp kórdik. Sýiiktisine arnaghan: «Ty dlya menya kak privychnaya veshi. Chto-to vrode udobnoy odejdy» degen teneuleri de, «Stiskivai zuby. Terplu. Mojno zadelati etu dyru kirpichami. Priglasiti stroiyteley...» degen «jyr joldary» tәnti qyldy desek, jalghan aitqan bolar edik.

Qazaqstannyng kýireui turaly
«Telibekov taqyrybyna» terendey kele, «qoghamdyq pikir konveyerinin» aralaspaghan taqyryby joq ekenin bayqadyq. Qazaqstannyng tól Tuy, Eltanbasy, Ánúrany bolghanyna, jer-su attarynyng qazaqshalanuyna da qarsy bolghanyn qazir bilip jatyrmyz. Búl kisining eldi basqaru jayynda da óz pikiri bar kórinedi. Preziydentting sayasatyna kónili tolmaydy da, «Sabyrjan Mahmetov, Almas Estekov, Qara Almasqa ýmit artyp edim, olardiki óz jemsauynan artyla almady. Qazaqstandy osynday adamdar qolgha alyp, esirtki biznesine kónil qon kerek» dep óz «variantyn» úsynady. Sosyn, nege ekenin, búl elding bolashaghyna óte bir kýmәnmen qaraydy. «Qaraghandynyng shahterleri, Embining múnayshylary, Shymkentting maqtashylary nege Astanadaghy jalqaulardy asyrauy kerek? Oghan ortalyqtaghy sheneunikterding jauaby dayyn: «Eldi bóluge bolmaydy!». Biraq Arab memleketteri bólinip ketkennen arab mәdeniyeti joyylyp ketken joq qoy? Aldymen Arghyn, sosyn Qypshaq memleketi payda bolady. Kishi jýzder federasiyasy qúrylady». Konstitusiyagha qarsy qylmys bolsyn-bolmasyn, biraq osy memleket ýshin qabyrghasy qayysyp jýrgen adam aitatyn sóz emes búl.

Oralmandar turaly
«Biz elimizden orys, kәris, nemisterdi quyp jatyrmyz, olardyng qúqyn shekteytin nebir zandar qabyldadyq. Al sonymen birge Mongholiyadan, Qytay, Iran men Aughanstannan qazaqtardy jinap jatyrmyz. Erteng elge qauip tónse, myna syrttan kelgen qazaqtar qaytadan qashyp ketedi. Eldi qorghaytyn - osyndaghy úighyrlar, kәrister men orystar». Kóke, basqa últtyng qúqyghyn shekteytin qay zandy kórdiniz? Orys pen kәristi kim quypty búl elden? Qayta bar baylyghymyzdy auyzdaryna tosyp otyrghan joqpyz ba? Al «oralmandar erteng qayta qashyp ketedi» degen sóz talay qandasymyzdyng qabyrghasyna batady dep oilaghan joqsyz ba?..

Qazaq tili turaly
Múrat Telibekovting til turaly tanymy da «bir týrli». Mysaly, tilding baylyghyn onyng әdeby tilimen emes, jargonymen ólsheytini qyzyq. «Qazaq tilinde jargon joqtyghyn bayqadyndar ma? - dep ashynady ol. - Orys, aghylshyn, basqa tilderde bar jargon qazaq tilinde joq. Yaghny qazaq tili damymay qalghan. Qazaq tili qartayyp, ólip barady».

Qazaqtar turaly
Biraq búl kisining barlyq oi-pikirleri qazaq turaly postulattarynyng kebisin sýrtuge de jaramaydy.  «Qazaq ýshin qazaqtardyng ózderinen góri orystar kóp enbek sinirdi. Tәuelsizdikti absoluttendiru men birúlttylyqqa (tek qana qazaq bolsyn deu - red.) úmtylu bizdi qúrtyp tynuy mýmkin. Qazaq halqy aqyry amerikalyq ýndister siyaqty, joyylyp tynady». Shyday túrynyz, taghy bar. «Kazahskaya nasiya vsegda budet chujoy podstilkoy, gigiyenicheskim tamponom v chujom vlagaliyshe, gemorroidalinoy svechoy, kotoruy budut vvoditi v zadniy prohod kakoy-nibudi velikoy derjave (audarugha dәtimiz jetpedi - red.). Osynday pikirlerdi oqyp, «taqiyaly perishtenin» qazaqty jaqsy kórmeytinine, kerek deseniz, qazaqty jek kóretinine kýmәnimiz qalmady. «Kazahskaya nasiya, v luchshem sluchae, stanet chujim prezervativom. Cherez nee budut snoshatisya velikie nasiy (russkaya s kitayskoy, tureskaya s uzbekskoy) Na etom popriyshe kazahskaya nasiya budet izoshryatisya! Prezervativy vedi byvait raznye: rebristye, igolichatye, s usikamy y bakenbardami» dep taqyrypty mengergenin de bayqatyp qoyady ol. Býkil qazaqty osylay qorlaugha («postulatynyn» jalghasy úzaq, biraq gazet kólemi kótermeydi) moralidyq qúqyqty kim berdi? Onysymen qoymay, «men qazaqtyng jyrtyghyn jamap jýrmin» dep Qúdaydyng qútty kýni әkimder men ministrlerge aqyl aityp otyrady.
Endi aitylghan sóz ýshin jauapkershilikke kelsek. Jurnalist Rahat Jaqsybay: «Múrat Telibekov myrzadan súhbat alugha barghanymyzda, ol kisi taqiyasyz otyr eken. Fotoapparatymyzdy kórip, «men taqiyamdy kie qoyayyn» degeni. «E, nege?» dep edik, «Músylmannyng atynan sóz sóileytin adamnyng taqiyasyz jýrgeni - haram» dep saldy», - dep jazady súhbatynyng kirispesinde. «Habardyn» tizginshisi ghaybat aitpaytyn shyghar dep, osy sózge toqtadyq. Bayqadynyz ba, qyzyghy - Telibekovting surette ghana taqiya kiyetini emes, eng ghajaby - búl kisining «músylmannyng atynan sóz sóileytin adamnyn» jauapkershiligin sezinuinde. «Músylmannyng atynan sóileu» jauapkershiligin sezine túra, músylman balasy aitu týgil oilaudyng ózine úyalatyn las sózderdi jazatyny qyzyq ta. Músylman әdebi, islam etikasy degenge pysqyrmaytyny tanghaldyrmay qaytsin.
«Meni 528 494 adam qoldaydy, senbeseniz, Qazaqstandy aralap, sanap shyghynyz, men olargha qújat, kuәlik te, aqsha da bermeymin, tirkemeymin de» deydi. Ghajap emes pe! Jalghyz ózing erigip jýrip, býkil halyqtyng atynan sóileu bizding elde ghana mýmkin shyghar. Jalpy, Músylmandar odaghy bolsa, Odaq ataulyny tirkeuding joly bolu kerek. Mýshesi joq odaq bola ma әitpese?..

D.MÁKEJAN

"Halyq sózi" gazeti