قازىر قيامپۇرىس پىكىر ايتقان ادام قاھارمان رەتىندە قابىلداناتىن بولدى. و جاعىنان جۇرت تىنىشتا اتتاندايتىن امانتاي قاجىنىڭ ءوزىن قاپى قالدىرىپ كەتكەن ءبىر ادام بار. ول - «بەلگىلى دە بەلگىسىز» مۇرات تەلىبەكوۆ. بەلگىلى دەيتىن سەبەبىمىز، قازىر ءدال تەلىبەكوۆتەي ءجيى سۇحبات بەرەتىن ادام جوق. بۇل قايدان شىققان وسىمدىك؟ كىم، قانداي تىڭايتقىشپەن ءوسىردى؟ بەيمالىم. ءورىستىلدى جۋرناليستەر ونىڭ شىققان تەگىن قاجەت ەتپەيدى، ويتكەنى شىندىقتى بىلسە، تەلىبەكوۆتىڭ ءسوزىنىڭ سالماعى ءبىر ساتتە قۇنسىزدانۋى مۇمكىن. ورىس گازەتتەرى دە مۇرات اعامىزدىڭ ازاماتتىق كوزقاراسىنا قىجالات بولىپ تۇرعانى شامالى. بىراق ايتەۋىر قازاققا قارسى سويلەيتىن ادام كەرەك بولعاندا الدىنان تابىلۋى ادەتكە اينالعان. قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ءبىر-ەكەۋى سۇراپ كورگەن ەكەن، «مۇنداي ۇساق-تۇيەكپەن باسىمدى اۋىرتپا» دەپ تىيىپ تاستاپتى. سوعان قاراعاندا، ءبىر ارىپتەسىمىز ايتپاقشى، «ءومىربايانىنىڭ "نو-سى" بار بولۋى كەرەك». ءوزى «تەحنوكراتپىن» دەيدى، بىراق جەتكەن جەتىستىگى - «وبج»-دان ساباق بەرۋ. ءوزى ادەمى تەرميندەرگە قۇشتار، بىراق عىلىمي تەرمين تۇگىلى، قابانباي باتىردى «ەپوس كەيىپكەرى» اتايدى... جارايدى، بىرەۋلەر جازعانداي ۇيعىر دا بولسىن، ءتىپتى احماديا اعىمىندا دا بولسىن، وندا ءبىزدىڭ شارۋامىز نە؟ بىراق كەيبىر ماسەلەلەرگە بايلانىستى «پوستۋلاتتارىنان» ءۇزىندى بەرىپ كورەيىك.

مۇرات پەن مۇسىلماندىق

قازىر قيامپۇرىس پىكىر ايتقان ادام قاھارمان رەتىندە قابىلداناتىن بولدى. و جاعىنان جۇرت تىنىشتا اتتاندايتىن امانتاي قاجىنىڭ ءوزىن قاپى قالدىرىپ كەتكەن ءبىر ادام بار. ول - «بەلگىلى دە بەلگىسىز» مۇرات تەلىبەكوۆ. بەلگىلى دەيتىن سەبەبىمىز، قازىر ءدال تەلىبەكوۆتەي ءجيى سۇحبات بەرەتىن ادام جوق. بۇل قايدان شىققان وسىمدىك؟ كىم، قانداي تىڭايتقىشپەن ءوسىردى؟ بەيمالىم. ءورىستىلدى جۋرناليستەر ونىڭ شىققان تەگىن قاجەت ەتپەيدى، ويتكەنى شىندىقتى بىلسە، تەلىبەكوۆتىڭ ءسوزىنىڭ سالماعى ءبىر ساتتە قۇنسىزدانۋى مۇمكىن. ورىس گازەتتەرى دە مۇرات اعامىزدىڭ ازاماتتىق كوزقاراسىنا قىجالات بولىپ تۇرعانى شامالى. بىراق ايتەۋىر قازاققا قارسى سويلەيتىن ادام كەرەك بولعاندا الدىنان تابىلۋى ادەتكە اينالعان. قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ءبىر-ەكەۋى سۇراپ كورگەن ەكەن، «مۇنداي ۇساق-تۇيەكپەن باسىمدى اۋىرتپا» دەپ تىيىپ تاستاپتى. سوعان قاراعاندا، ءبىر ارىپتەسىمىز ايتپاقشى، «ءومىربايانىنىڭ "نو-سى" بار بولۋى كەرەك». ءوزى «تەحنوكراتپىن» دەيدى، بىراق جەتكەن جەتىستىگى - «وبج»-دان ساباق بەرۋ. ءوزى ادەمى تەرميندەرگە قۇشتار، بىراق عىلىمي تەرمين تۇگىلى، قابانباي باتىردى «ەپوس كەيىپكەرى» اتايدى... جارايدى، بىرەۋلەر جازعانداي ۇيعىر دا بولسىن، ءتىپتى احماديا اعىمىندا دا بولسىن، وندا ءبىزدىڭ شارۋامىز نە؟ بىراق كەيبىر ماسەلەلەرگە بايلانىستى «پوستۋلاتتارىنان» ءۇزىندى بەرىپ كورەيىك.

مۇرات پەن مۇسىلماندىق
ءبىر قاراساڭ، جەمقورلاردى سويىپ سالىپ، ءتاپ-ءتاۋىر سويلەگەن سياقتى بولادى. ءبىر قاراساڭ... وسىعان دەيىن ءار-ءار جەردە كوزىمىز شالعان ويلارى ءبىر-بىرىنە كەرەعار، ايتەۋىر. ءوزى مۇسىلمان بولا تۇرا ەلدەگى سەكتالاردىڭ جەمىستى جۇمىسىن جالعاستىرا بەرۋىن قالايدى، ءوزى «قازاقستاننىڭ گۋمانيستىك، زايىرلى (سۆەتسكي)» مەملەكەت بولعانىن جانە جەمقورلاردى اتۋ جازاسىنا كەسۋدى ارماندايدى. ءتىپتى قولىنا اۆتومات بەرسە، پاراقورلاردى شىرقىراتىپ تۇرىپ اتىپ شىعۋعا دايىن ەكەنىن دە جاسىرمايدى. ءبىر سوزىندە «كىسىنىڭ ساقال قويعانىنا قاراپ كۇماندانۋعا بولمايدى» دەيدى. ءبىر سوزىندە «نەگە سالدە تاقپايمىن، شاپان كيمەيمىن، اۆتومات ۇستامايمىن، سول سەبەپتەن دە ساقال جىبەرمەيمىن» دەيدى. مۇسىلماندار وداعىنىڭ توراعاسى ەكەنىن «پايدالانىپ»، ءبىر اللاعا ءمالىم كەيبىر جايتتار جايلى باتىل بولجامدار جاسايتىنى دا بار. مىسالى، «توزاق جۇماققا جاقىن جەردە ورنالاسقان. اراقاشىقتىعى قاسكەلەڭ مەن شامال¬عان¬داي جەر، بىراق بۇل ەكەۋىنىڭ ايىر¬ماشىلىعى لوس-اندجەلەس پەن قىزىلورداداي» دەيدى جۇماق پەن توزاقتىڭ اراسىندا ساياحات جاساپ كەلگەن ادامداي. تاعى ءبىر اۋليەلىگى مىناۋ بولدى: «و دۇنيەگە بارعاندا، قۇداي ءسىزدىڭ ارقايسىسىڭىزعا كەلەسى تاڭداۋدى ۇسىنادى: ا) دۇشپانىڭدى جويۋ، ءا) ارا-تۇرا جاقىندارىڭىزعا كەلىپ، قيىن كۇندەردە كومەكتەسۋ، ب) باسقا تىرشىلىك يەلەرىنە نە زاتقا اينالۋ، ۆ) جاڭادان تۋعالى جاتقان ادامنىڭ تانىنە ەنىپ، تاعى ءبىر ءومىر ءسۇرۋ، گ) باسقا الەمدەرگە بارۋ نەمەسە الەمدەر اراسىندا ساياحات جاساۋ. باسقا دا قىزىقتى ۇسىنىستار بولۋى مۇمكىن. ءتىرى كەزىڭىزدە بارلىق نۇسقالاردى ويلاپ ۇلگەرۋگە تىرىسىڭىزدار. و دۇنيەدە ويلانۋعا مۇرشاڭىز بولمايدى». مىنە، وسىلاي سولەيتىن ادام «مۇسىلماندار وداعىنىڭ توراعاسى» اتانىپ ءجۇر. ءبىر اقىرزاماندى باستان كەشىرگەن ادامداي، «اقىرزامان كەزىندە ەشقانداي دىبىستىق ەففەكتىلەر (جارىلىس، شۋ، ت.ب.), بەلگى بەرەتىن دىبىستار دا بولمايدى (سيرەنا، زىمىران), ەشتەڭە جارىلمايدى، قۇلامايدى، اتىلمايدى»، ¬- دەيدى بىلگىشسىنىپ. بىلە بىلگەن ادامعا، بۇلاي سويلەۋدىڭ ءوزى كۇپىرلىك، ال اقىرزاماننىڭ بەلگىلەرىن مۇسىلمان بالاسى مۇراتتىڭ اۋزىنان ەستۋگە ءزارۋ ەمەس ەدى. جانە مۇراتتىڭ كەيبىر ءسوزى قۇران كارىمدە ءتىزىلىپ تۇرعان سيپاتتارعا قارسى كەلىپ جاتاتىنىن قايتەرسىڭ. نە كەرەك، بۇل كىسىنىڭ ءسوزى مەن ءىسى عانا ەمەس، ءسوزى مەن ءسوزى دە قابىسپاي جاتۋى زاڭدىلىق سياقتى...

اقىن، جازۋشى، دراماتۋرگ...
ەموتسياعا بەرىلگىش، بىراق ادال نيەتتى ازامات قوي دەپ ويلاۋشى ەدىك باسىندا. كەلە-كەلە مۇنىڭ ءبارى «ايدىڭ بەرگى بەتى» ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. مۇرات تەلىبەكوۆتىڭ بىزگە بەلگىسىز قىرى كوپ-اق ەكەن. الدىمەن، ورىسشا ءتاپ-ءتاۋىر جازاتىن اقىن، پروزايك دەپ ەستىپ ەدىك. كىم بىلەدى دەپ، ادەبيەتكە دەگەن قۇشتارلىعىمىز جەتەلەپ، تەلىبەكوۆتىڭ تۋىندىلارىن ىزدەدىك. اباي تۋرالى پەسا جازىپتى. «راسىندا دا ءبىلىمدى بولدى عوي» دەپ بار ىقتيارىمىزبەن باس قويىپ ەدىك. قازاقتىڭ باس اقىنى، ۇلت ۇستازى ابايدىڭ «سايمانىندا» قال بولعانىن»، «يا ۆەس اۋل پەرەتراحال!» (تەلىبەكوۆتىڭ ءسوز ساپتاسى ءۇشىن كەشىرىم سۇرايمىز - رەد.) دەپ «سكاندال» جاساعانىن» وسى كىسىدەن «ءبىلىپ» جاعامىزدى ۇستادىق. مۇرات تەلىبەكوۆتىڭ قالامگەرلىك قيالىندا دوستوەۆسكيدىڭ ءىشى ءوتىپ، «ەۋروپاعا تەرەزە» بولعان عالىم شوقاننىڭ، كەرىسىنشە ىشىنە جەل قارىسىپ، ونىڭ قالاي تەرلەپ-تەپشىپ جەل شىعارعانىن تەلىبەكوۆ-جازۋشى قالام قۋاتىن اياماي، تاپتىشتەپ سۋرەتتەيدى. نەشە ءتۇرلى ادەبيەت وقىدىق قوي، بىراق شىنى كەرەك، مىنانداي «شىعارماشىلىققا» كەزىكپەگەن ەكەنبىز. شوقان مەن اباي جۇرگەن توپىراقتى اياعىمەن باسۋ تۇگىل، سۇيۋگە جارامايتىن تەلىبەكوۆ، وسىنداي دۇنيە جازاتىنداي، كىم ەدى؟ قالىڭ قازاقتىڭ ورتاسىندا وتىرىپ، ءبىر ۇلتتىڭ ماڭدايىنا باسقان ۇلىلارىنا كەزدەيسوق ديلەتانتتاردىڭ وسىلاي قورلاي سالاتىنى اشىندىردى. ەرىنبەي، ولەڭدەرىن دە وقىپ كوردىك. سۇيىكتىسىنە ارناعان: «تى دليا مەنيا كاك پريۆىچنايا ۆەشش. چتو-تو ۆرودە ۋدوبنوي ودەجدى» دەگەن تەڭەۋلەرى دە، «ستيسكيۆايۋ زۋبى. تەرپليۋ. موجنو زادەلات ەتۋ دىرۋ كيرپيچامي. پريگلاسيت سترويتەلەي...» دەگەن «جىر جولدارى» ءتانتى قىلدى دەسەك، جالعان ايتقان بولار ەدىك.

قازاقستاننىڭ كۇيرەۋى تۋرالى
«تەلىبەكوۆ تاقىرىبىنا» تەرەڭدەي كەلە، «قوعامدىق پىكىر كونۆەيەرىنىڭ» ارالاسپاعان تاقىرىبى جوق ەكەنىن بايقادىق. قازاقستاننىڭ ءتول تۋى، ەلتاڭباسى، ءانۇرانى بولعانىنا، جەر-سۋ اتتارىنىڭ قازاقشالانۋىنا دا قارسى بولعانىن قازىر ءبىلىپ جاتىرمىز. بۇل كىسىنىڭ ەلدى باسقارۋ جايىندا دا ءوز پىكىرى بار كورىنەدى. پرەزيدەنتتىڭ ساياساتىنا كوڭىلى تولمايدى دا، «سابىرجان ماحمەتوۆ، الماس ەستەكوۆ، قارا الماسقا ءۇمىت ارتىپ ەدىم، ولاردىكى ءوز جەمساۋىنان ارتىلا المادى. قازاقستاندى وسىنداي ادامدار قولعا الىپ، ەسىرتكى بيزنەسىنە كوڭىل قويۋ كەرەك» دەپ ءوز «ۆاريانتىن» ۇسىنادى. سوسىن، نەگە ەكەنىن، بۇل ەلدىڭ بولاشاعىنا وتە ءبىر كۇمانمەن قارايدى. «قاراعاندىنىڭ شاحتەرلەرى، ەمبىنىڭ مۇنايشىلارى، شىمكەنتتىڭ ماقتاشىلارى نەگە استاناداعى جالقاۋلاردى اسىراۋى كەرەك؟ وعان ورتالىقتاعى شەنەۋنىكتەردىڭ جاۋابى دايىن: «ەلدى بولۋگە بولمايدى!». بىراق اراب مەملەكەتتەرى ءبولىنىپ كەتكەننەن اراب مادەنيەتى جويىلىپ كەتكەن جوق قوي؟ الدىمەن ارعىن، سوسىن قىپشاق مەملەكەتى پايدا بولادى. كىشى جۇزدەر فەدەراتسياسى قۇرىلادى». كونستيتۋتسياعا قارسى قىلمىس بولسىن-بولماسىن، بىراق وسى مەملەكەت ءۇشىن قابىرعاسى قايىسىپ جۇرگەن ادام ايتاتىن ءسوز ەمەس بۇل.

ورالماندار تۋرالى
«ءبىز ەلىمىزدەن ورىس، كارىس، نەمىستەردى قۋىپ جاتىرمىز، ولاردىڭ قۇقىن شەكتەيتىن نەبىر زاڭدار قابىلدادىق. ال سونىمەن بىرگە موڭعوليادان، قىتاي، يران مەن اۋعانستاننان قازاقتاردى جيناپ جاتىرمىز. ەرتەڭ ەلگە قاۋىپ تونسە، مىنا سىرتتان كەلگەن قازاقتار قايتادان قاشىپ كەتەدى. ەلدى قورعايتىن - وسىنداعى ۇيعىرلار، كارىستەر مەن ورىستار». كوكە، باسقا ۇلتتىڭ قۇقىعىن شەكتەيتىن قاي زاڭدى كوردىڭىز؟ ورىس پەن كارىستى كىم قۋىپتى بۇل ەلدەن؟ قايتا بار بايلىعىمىزدى اۋىزدارىنا توسىپ وتىرعان جوقپىز با؟ ال «ورالماندار ەرتەڭ قايتا قاشىپ كەتەدى» دەگەن ءسوز تالاي قانداسىمىزدىڭ قابىرعاسىنا باتادى دەپ ويلاعان جوقسىز با؟..

قازاق ءتىلى تۋرالى
مۇرات تەلىبەكوۆتىڭ ءتىل تۋرالى تانىمى دا «ءبىر ءتۇرلى». مىسالى، ءتىلدىڭ بايلىعىن ونىڭ ادەبي تىلىمەن ەمەس، جارگونىمەن ولشەيتىنى قىزىق. «قازاق تىلىندە جارگون جوقتىعىن بايقادىڭدار ما؟ - دەپ اشىنادى ول. - ورىس، اعىلشىن، باسقا تىلدەردە بار جارگون قازاق تىلىندە جوق. ياعني قازاق ءتىلى دامىماي قالعان. قازاق ءتىلى قارتايىپ، ءولىپ بارادى».

قازاقتار تۋرالى
بىراق بۇل كىسىنىڭ بارلىق وي-پىكىرلەرى قازاق تۋرالى پوستۋلاتتارىنىڭ كەبىسىن سۇرتۋگە دە جارامايدى.  «قازاق ءۇشىن قازاقتاردىڭ وزدەرىنەن گورى ورىستار كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. تاۋەلسىزدىكتى ابسوليۋتتەندىرۋ مەن بىرۇلتتىلىققا (تەك قانا قازاق بولسىن دەۋ - رەد.) ۇمتىلۋ ءبىزدى قۇرتىپ تىنۋى مۇمكىن. قازاق حالقى اقىرى امەريكالىق ۇندىستەر سياقتى، جويىلىپ تىنادى». شىداي تۇرىڭىز، تاعى بار. «كازاحسكايا ناتسيا ۆسەگدا بۋدەت چۋجوي پودستيلكوي، گيگيەنيچەسكيم تامپونوم ۆ چۋجوم ۆلاگاليششە، گەموررويدالنوي سۆەچوي، كوتورۋيۋ بۋدۋت ۆۆوديت ۆ زادني پروحود كاكوي-نيبۋد ۆەليكوي دەرجاۆە (اۋدارۋعا ءداتىمىز جەتپەدى - رەد.). وسىنداي پىكىرلەردى وقىپ، «تاقيالى پەرىشتەنىڭ» قازاقتى جاقسى كورمەيتىنىنە، كەرەك دەسەڭىز، قازاقتى جەك كورەتىنىنە كۇمانىمىز قالمادى. «كازاحسكايا ناتسيا، ۆ لۋچشەم سلۋچاە، ستانەت چۋجيم پرەزەرۆاتيۆوم. چەرەز نەە بۋدۋت سنوشاتسيا ۆەليكيە ناتسي (رۋسسكايا س كيتايسكوي، تۋرەتسكايا س ۋزبەكسكوي) نا ەتوم پوپريششە كازاحسكايا ناتسيا بۋدەت يزوششرياتسيا! پرەزەرۆاتيۆى ۆەد بىۆايۋت رازنىە: رەبريستىە، يگولچاتىە، س ۋسيكامي ي باكەنباردامي» دەپ تاقىرىپتى مەڭگەرگەنىن دە بايقاتىپ قويادى ول. بۇكىل قازاقتى وسىلاي قورلاۋعا («پوستۋلاتىنىڭ» جالعاسى ۇزاق، بىراق گازەت كولەمى كوتەرمەيدى) مورالدىق قۇقىقتى كىم بەردى؟ ونىسىمەن قويماي، «مەن قازاقتىڭ جىرتىعىن جاماپ ءجۇرمىن» دەپ قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى اكىمدەر مەن مينيسترلەرگە اقىل ايتىپ وتىرادى.
ەندى ايتىلعان ءسوز ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىككە كەلسەك. جۋرناليست راحات جاقسىباي: «مۇرات تەلىبەكوۆ مىرزادان سۇحبات الۋعا بارعانىمىزدا، ول كىسى تاقياسىز وتىر ەكەن. فوتواپپاراتىمىزدى كورىپ، «مەن تاقيامدى كيە قويايىن» دەگەنى. «ە، نەگە؟» دەپ ەدىك، «مۇسىلماننىڭ اتىنان ءسوز سويلەيتىن ادامنىڭ تاقياسىز جۇرگەنى - حارام» دەپ سالدى»، - دەپ جازادى سۇحباتىنىڭ كىرىسپەسىندە. «حاباردىڭ» تىزگىنشىسى عايبات ايتپايتىن شىعار دەپ، وسى سوزگە توقتادىق. بايقادىڭىز با، قىزىعى - تەلىبەكوۆتىڭ سۋرەتتە عانا تاقيا كيەتىنى ەمەس، ەڭ عاجابى - بۇل كىسىنىڭ «مۇسىلماننىڭ اتىنان ءسوز سويلەيتىن ادامنىڭ» جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنۋىندە. «مۇسىلماننىڭ اتىنان سويلەۋ» جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنە تۇرا، مۇسىلمان بالاسى ايتۋ تۇگىل ويلاۋدىڭ وزىنە ۇيالاتىن لاس سوزدەردى جازاتىنى قىزىق تا. مۇسىلمان ادەبى، يسلام ەتيكاسى دەگەنگە پىسقىرمايتىنى تاڭعالدىرماي قايتسىن.
«مەنى 528 494 ادام قولدايدى، سەنبەسەڭىز، قازاقستاندى ارالاپ، ساناپ شىعىڭىز، مەن ولارعا قۇجات، كۋالىك تە، اقشا دا بەرمەيمىن، تىركەمەيمىن دە» دەيدى. عاجاپ ەمەس پە! جالعىز ءوزىڭ ەرىگىپ ءجۇرىپ، بۇكىل حالىقتىڭ اتىنان سويلەۋ ءبىزدىڭ ەلدە عانا مۇمكىن شىعار. جالپى، مۇسىلماندار وداعى بولسا، وداق اتاۋلىنى تىركەۋدىڭ جولى بولۋ كەرەك. مۇشەسى جوق وداق بولا ما ايتپەسە؟..

د.ماكەجان

"حالىق ءسوزى" گازەتى