(úly aqynnyng «Keyde eser kónil qúrghyryn» ólenine zertteme)

«Keyde eser kónil qúrghyryn» dep bastalatyn ólenin Abay aghartushylyq kezenining dәl sony – 1890 jyly jazghan. Jyrdaghy «Mahabbatsyz – dýnie bos» degen әigili joldy abaytanushy ghalymdar (Múhtar Áuezov, Qayym Múqamethanov jәne t.b.) da, jalpy qalyng júrtshylyq ta joqqa shygharmaghan. Qayta jón-aq, shýbәsiz dep qabyldaghan-dýr. Lajyng ne, elimiz dinshildikke boy úrghan tústa «Mahabbatsyz – dýnie dos»-qa  audyq ta kettik. Mysalgha 1995 jylghy Abaydyng eki tomdyq tolyq jinaghynda «bos» sózi «dosqa» auysty. Ólenning ózegi, iydeyasy basqasha sipat aldy. Quanarlyq jәit pe, menimshe, joq. «Ári tart, beri tart» qylmay mәseleni naqtylau qajettilik siyaqty.

Qazirgi tanda «dýnie dos»-ty  jaqtaghan jazbalar barshylyq. Sonyng biri    – «Abay, «dýnie dos» jәne kaver-versiya» degen maqala. Birtýrli at qoyylghan maqala avtory – әdebiyetshi Amantay Shәripúly, ózim qadir tútatyn ghalym.

Kirispe sózinde: «Ádebiyettanushylar ekige jaryldy, – deydi avtor. – Alghashqy top «Mahabbatsyz dýnie dos» degenning dúrystyghyna san uәj keltirse de, qarsy jaq oghan des bere qoymay – «Mahabbatsyz dýnie bos» ekendigin dәleldeuge tyrysyp baqty. Osy mәselege, oryssha aitqanda, «nýkte qoyatyn» uaqyt jetken sekildi. Óitkeni, «dos» pen «bostyn» arasyn birjolata ajyratpayynsha, shyn Abaydan adasyp qalatyn týrimiz bar».

«Shyn Abaydan adasyp qalatyn týrimiz bar» degeni jón,  biraq «ekige jarylghan» tek әdebiyetshiler emes (hakimdi әdebiyet shenberinen shygharmau – eskirgen stereotiyp,  keshegi kenestik dәuir qaghidasy), barlyq abaysýier, oisýier qazaq qauymy deuge kerek.

Sonymen, avtor ne deydi, uәjderi qaysy? Ol Súltanmahmút Torayghyrov 1912 jyly dosyna jazghan óleninde «Dýnie dos, mahabbatsyz mal sekildi» degen deydi. Búl sózdi 1987 jyly jaryq kórgen jinaqtan tauyp alyp, jerden jeti qoyan tapqanday quanghany kórinip-aq túr. Biraq búl búltartpas dәlel me? Joq, әriyne. Sebebi, Súltanmahmút aqynnyng 1993 jyly «Ghylym» baspasynan shyqan eki tomdyq shygharmalar jinaghynda әlgi jol «Dýnie bos, mahabbatsyz mal sekildi» delingen. Jinaqty shygharushylar týzetken! Nege? Aqynnyng tuysy Shәimәrden Torayghyrovtyng qoljazbasyna sýiengen. Al Amantay Shәrip: «Osy «týzetudin» kókeyge qonbaytynyn jasyrmaymyz» deydi. «Pәli, nege?» degen saualdyng tosaryn bilgen ol: «Abay «dýnie dosty» hayuangha qossa, Súltanmahmút sol izbenen malgha tenep otyrghany aidan anyq emes pe?» dep qoyyp qalady (әdebiyettanushy toptyng «san uәjinin» siqy osynday). Biraq, keshiriniz, «aydan anyq» eshtene kórinbedi maghan. «Dýnie dos» pendeni qayuan ne bolmasa kәpir deu auyzgha onay. Biraq tamyry terenge tartqan myqty dәlel-dәiekter tabu qiyngha soghady.

Men qarsy jaqtyng ókili retinde aitayyn, Sizder, Amantay myrza, «Abay «dýnie dosty» hayuangha qosqan» dep adastynyzdar. Nәpsisi biylegen saran, dýniyeqonyz miskin synalghan deysizder. Aqyndy tariqatqa ýndegen din ústazy qylasyzdar (dinshil toptyng jetegine ergendikting iysi anqidy). Óz biluimshe, adasudyng eki sebebi bar. Birinshisi – aqyn «dýniye» sózin mal-mýlik degen tar maghynada qoldanghan dep qabyldau. Ekinshisi – Abay evolusiyasynyng saty-satysyn bilmegendik. Osy eki sebepke toqtalmaqpyn.

1890 jylgha deyingi «Tughanda dýnie esigin ashady ólen» («Bireuding kisisi ólse, qaraly – ol» óleni), «Ghylymdy izdep, Dýniyeni kózdep» («Segiz ayaqta»), «Ghylymnyng bilip paydasyn, Dýniyening kórkin boljamay?» («Jastyqtyng oty, qaydasyn?») siyaqty ólenderden Abay «dýniye» dep barsha kórinetin ghalamdy aitqanyn kóremiz. Demek, búl sóz mal-mýlik degen mәnde deu qate. Abay ony kәduilgi fәny әlem, barsha dýniye, kýlli jaratylys degen keng maghynada qoldanyp otyr.

Endi Abay evolusiyasy degen ekinshi sebepke keleyik, Ábeke. Búl óte kýrdeli mәsele oghan bayyppen toqtalugha mәjbýrmin. «Dýniyede ghylym zahiry (syrtqy) bar, – deydi Abay, – olar aitylmyshtardy naqliya dep te aitady. Búl naqliyagha jýirikter «ghalym» atanady» (38-sóz). Al, dýniyening ishki syryna jýirikter «hakim» ekeni ayan. Osy tanymgha sәikes tútastay Abay shygharmashylyghy da shartty týrde naqliya (aghartushylyq) jәne ghaqliya (hakimdik) degen eki kezenge bólinedi. Osynau eki ýlken kezeng aralyghynda aqyn qatty toryqqan, kónili tura jol, týp aqiqat izdep sharq úrghan ýsh jyl (1891-1893) baryn da aita otyrayyq (Abaydyng «kәmil músylman» dengeyine kóterilgeni de tap osy kezen).

Shýbәsiz, 1881-1890 jyldar naqliya, yaghny aghartushylyq kezenge jatady. Kәne, atalmysh on jylday uaqytta Abay poeziyasynda Qúdaydy izdeu, oghan jaqyndau niyeti, yaghny sopylyq kózqaras bar ma? Basqasha aitqanda, tәrki dýniyege, dýnie qyzyghynan suynugha ýndegen ilahy uaghyz estile me? Álbette, joq. Al «Mahabbatsyz (Qúdaygha) – dýnie dos» degen taza sopylyq tanym. Abay kenetten osy tanymgha bas úrghan qyp kórsetu negizsiz. Óitkeni, búl hakim hәm әulie dengeyi, ekeuding menshikti biyigi. «Ólmesten búryn ól», «Jýrek aqtyghy  aqiyretti oilauda» deytin sufizm saryny Abay múrasynda keyinirekte kórinis beredi (búl kezenge tómenirekte toqtalatyn bolamyz).

Jasalghan sholudan shyghar qorytyndy: «Keyde eser kónil qúrghyryn» óleni 1890 jylghy, demek, aghartushy aqynnyng qalamynan tughan naqliya tuyndy. Demek, «dýnie bos»-ty «dýnie dos» degendik aghartushy aqyn Abay ruhyna, jetilu evolusiyasyna sәikespeytin, qiyaldan tughan joramal bolyp shyghady. Abayday oishyl ghalym әzirge dýniyege dosty synaudan aulaq, «Qayuangha ony qosyndar» degendi jýregi jabyq, ónerge ne ghylymgha mahabbaty oyanbaghan nadangha («Basynda my joq, ózinde oy joq, Kýlkishil kerdeng nadannyn») qarata aitqan degen pikirdemiz.

Amantay Shәripúly, Sizder Abaydyng «dýniye» degeni mal-mýlik  dep úqqansyzdar. Onyng dәleline «Ólse óler tabighat, adam ólmes» (1895) ólenindegi «Dýniyege dos aqiyretke birdey bolmas, Ekeui tap birdey bop ornygha almas» degen Abay payymyn algha tartasyz. Búl ólenning jóni, mәnisi basqa.

Abaydyng damu ýderisi, oilau jýiesi shapshang ózgerip otyrghan. Osyny eskeru kerek-aq. Aytpaghym, 1894-1895 jj. beride oishyl Allanyng hikmetin sezinu dengeyine jetti. Alla taghalany jәne jandy tanu biyigine shyqty. Mine, fәniyding minin osy biyikten kóre alghanda ghana: «Dýniyege dos aqiyretke birdey  bolmas» dep  mәlimdegen-dýr. Ólende «Dýniyege yntyq bol, biraq oghan qúlay berilme, eng keregi – iman, ólmeske senu!» dep eskertedi. Fәniyding minin kórmek ýshin «telmirip tereng oidyng sonyna eruge» shaqyrady ústaz. Ghaqliya kezeni ýshin búl zandylyq. Hakimning endigi maqsaty –   «tolyq adam» ilimin negizdeu, imannyng tazalyghyn úqtyru.

Sonymen, danyshpan «dýniyege dosty – qayuangha qosyndar» demegen. Búl әsiredinshil buynnyng qalauy ghana.  Aytpaqshy, 1896 jylghy óleninde Abay: «Malgha dostyng múny joq maldan basqa» deydi. Keler úrpaq dýniyege dos pen malgha dos úghymdaryn shatastyrmasa degendey turalap aitqany.

Taqyrypqa qatysy bolmasa da aitu paryz, Siz, qadirli Ábeke: «Bizding endigi sýienetinimiz – Joghary Mәrtebeli Týpnúsqa» depsiz (maqala sonynda: «Biz ýshin týpnúsqa Abay qymbatty» dep taghy qaytalapsyz). Apyray, búl ne sóz?! Týpnúsqa, qaydaghy? Abay múrasy tek kóshirmelerde ghana ghoy. Eger týpnúsqa saqtalghan bolsa, nesine bir ghasyr boyy Abay mәtinin aq ter, qara ter bop týzetip әuremiz? Mýrseyit kóshirmeleri, Abaydyng 1909 jylghy túnghysh jinaghy, sonday-aq, Abay zamandastarynyng qoljazbalary týpnúsqagha jatpaydy! Olardy «joghary mәrtebeli týpnúsqa» dep jar salu, kónilinizge kelmesin, «ghylym doktory» degen ataghy bar adamgha abyroy emes.

Áygili «Mahabbatsyz – dýnie bos» aforizmin «týzetpek» niyetpen jazylghan «Abay, «dýnie dos» jәne kaver-versiya» atty maqalagha qatysty syny taldauymyz osymen tәmam.

Abaytanu ghylymynyng bir baghyty – mәtintanu deytin tekstologiyalyq qatelerdi týzetu. Nege ekenin qaydam, osy baghyttyng júldyzy jaryq. Tipti onan zor mәsele joq siyaqtanady. Áriptesim Amantay da janaghy jazbasyn: «Mәtintanushy ghalymdarymyzdyng irgeli izdenisi, tiyanaqty tirligi nәtiyjesinde Abay tóniregindegi bir tartystyng týiini tarqaghan sekildi» dep jelpinte týiindepti. «Dýnie dos» tirkesi dúrystyghyna songhy nýkte qoyyldy degeni. Toqtay qalynyz, Ábeke, songhy sózimiz әli aitylghan joq. Mәtintanu siyaqty ýstingi kóbikti qalqumenen is bite qoymasy anyq.

Taghy aitayyq, dúrysy – dýnie bos, dýnie dos degen – tar sharbaq, diny dogma. Nege?  Óitkeni, dýniyege dos bolu qajettilik, onan tys dәnene de joq. Qanday da bir qareket jasamaq,  payda keltirmek ýshin de – dýniyege dos bolu shart. Hadiys: «Adamnyng jaqsysy adamgha payda keltirgen adam» dese, Abay «Ghúmyr ózi – haqiqat» dey kele, әri qaray bylaysha taratady: «...Adam balasyna paydaly is shygharmaqlyghyna, yaghny elektriyany tauyp, aspannan jaydy búryp alyp, dýniyening bir shetinen qazir jauap alyp túryp, ot pen sugha qaylasyn tauyp, myng adam qyla almastay qyzmetter istetip qoyyp túrghandyghy... – barshasy paydaly bolghan son, bizding olargha mindetkerligimizge dau joq» (38-sóz). Búl jerde sóz dýniyege dostar, yaghny ghalymdar jayly, әriyne. Eger bizder ghalym, kәsipker ataulyny qayuangha qossaq, ne boldyq? Adamzat týgil, qayuandar әlemi de mahabbat zanyna baghynyshty. Songhy ghaqliya sózinde Abay: «Adamshylyqtyng aldy – mahabbat, ghadalәt sezim. Búlardyng kerek emes jeri joq, kirispeytúghyn da jeri joq. Ol – jaratqan Tәnirining isi» deydi (kiyeli kitaptar da osyny rastaydy). «Tiken egip, jýzim dәmetpe» degendey, mahabbat joq jerde, ósu, damu, kemeldik te joq, aldan tek oiran bolu tosady.

«Dýnie dos»  – jaryq dýniyege mahabbat. Oghan motivasiya da kóp. Sonyng biri jayynda Abay: «Dýniyening mәghmurlyghy (qyzyq, әdemi, kelisti dep týsininiz, tórkin sóz – ghúmyr) bir týrli aqylgha núr berip túratúghyn nәrse» (38-sóz) deydi. Aynalamyz  dýnie isine ghashyq jandargha toly boluy osymen óz týsinigin tabady. Amal qansha, «dýnie dos» tirkesin jaqtaushy tarap Abay saran, ashkóz, imany әlsiz beybaqty synaghan desedi. Basqaday payymdy aulaq serpedi. Jiti ýnilip, «Dýnie dos nesimen jaman?» dep bas qatyrghan ghalymdy kóre almadyq (qayta ónerli bolu, bir kәsipting sheberi bolu tek dýniyege dostan shyghady, oghan dәlel kerek emes-au).

Ásili, mahabbatsyz degen jәne ruhsyz (sanasyz) degen jaqyn tuys úghymdar. Mahabbatsyz ómirde maghyna joq, onsyz dýnie qanyrap bos qalmaqshy.  Abay atamyz osynau kórikti oidy jetkizedi bizge. Allanyng qúly ma, әlde dýniyening qúly bola ma – tandau adamnyng óz qolynda. Ekeui de mahabbattyng kórinisi (mәselen, otan ýshin, әdilet ýshin sheyit bolghan jandar dýniyege dostar, olardy ruhsyz, yaky mahabbatsyz deu jaramas). Mahabbat – Allanyng sәulesi. Sol sebepti jýregi qarayghan, meyirimsiz, qatigez paqyrdyng ómiri maghynaly, baqytty bola almaq emes. Abay onyng sebebin: «Aqylgha sәule qonbasa, Qayuansha jýrip kýneltpek» (1898) dep ashady. «Qayuangha ony qosyndar» degeni de, mine, osy maghynada.

Kórip otyrsyzdar, Abaydyng aitqany – «dýnie bos» ekendigin dәleldep baqtyq (Abaydyng óz sózine jýgindik, qosymsha filosofiyalyq payymdar da aldyq). Al «dýnie dos» tirkesi  qisyndyghyna, shyny kerek, arqatirek taba almaghan jayymyz bar (opponentter uәjin keltirip jatsa tyndaugha әzirmiz, aq niyetti polemikagha ne jetsin).

Endi «Keyde eser kónil qúrghyryn» ólenine qaytadan oralayyq. Onyng mәndi ereksheligi – Abaydyng 45 jasqa deyingi ómirimen, sonday-aq, naqliya delingen, aghartushylyq kezenimen de qoshtasqan hәlin angharugha bolady.  Ólenning mәtinin tolyq keltire keteyik.

Keyde eser kónil qúrghyryn,

Mahabbat izdep talpynar.

Ishem dep beynet susynyn,

Asau jýrek alqynar.

Tartqan beynet, ótken jas,

Jýrekting otyn sóndirmes.

Mahabbat – ómir kórki, ras,

Ólgen son, ol da ýndemes.

Mahabbatsyz – dýnie bos,

Qayuangha ony qosyndar.

Qyzyqtan ózge qalsang bos,

Qatynyn, balan, dosyng bar.

Jýregi júmsaq bilgen qúl,

Shyn dos tappay tynshymas.

Payda, maqtan bәri – túl,

Dossyz auyz túshymas.

Óleng mazmúny qarapayym. Býrkeuli, astarly, ne bolmasa «teren» deytin oy joq. Jyr ózegi – kýndelikti tirshilikte kim kim de basynan keshetin sýiispenshilik hәm dostyq qarym-qatynas. Bir jyl búryn «Segiz ayaqta»: «Birindi qazaq, biring dos, Kórmeseng – isting bәri bos!» dese, myna ólende de «bos» sózi sol jýkti arqalap túr. Mәselen, songhy «Dossyz auyz túshymas» degen jol «Mahabbatsyz – dýnie bos» ekendigin tiyanaqtay týsedi. Al «Adam balasy tek qana Allagha ghashyq bolsyn, eger onyng mahabbaty dýniyege ausa, onda hayuangha teneledi» degen iydeya kórinbedi maghan (oghan ólendi zeyin qoyyp oqyghan әr adam  kóz jetkize alady).

Ilkide key-keyde «Ishem dep beynet susynyn, Asau jýrek alqynardy» (1890) aitqan Abay men «Kýni-týni oiymda bir-aq Tәniri, Ózine qúmar qylghan Onyng әmiri» (1895) degen Abay bir emestigin dәiektep óttik. Ghalym men hakim arasy siyaqty, ýlken aiyrma bar. Shýbәsiz, últ ústazy, aqyn-aghartushy Abay bes jylday uaqyt ótkende әlem oiynyng alybyna ainalghantúghyn (hakimning «Men bir júmbaq adammyn» deytini osy kezden). Amantay ghalym aitqanday, «shyn Abaydan adasyp qalyp» jýrgenimiz («bos pa, әlde dos pa?» desken tartys kórigi sonyng mysqalday mysaly) hakimning jana satysy, sapaly sana ózgerisi eskerilmegendikten. Osy jәit basty sebepker degen oidamyn.

Qoryta aitsaq,  «Keyde eser kónil qúrghyryn» dep bastalatyn tuyndy – fәny ómirding bayansyzdyghyna, aldamshy ekenine kózi jete týsken 45 jastaghy aghartushy, oqymysty Abaydyng kónil-kýiining ainasy. Ólenning baqan-tiregi, keremet aforizm – «Mahabbatsyz – dýnie bos»-ty búrmalaudan arylayyq, aghayyn. Halqymyz jýreginen jylylyq, mahabbat, meyirim, dostyq sezimder «búlaqsha aghyp ghalamgha taralsyn» (Abay). Búlarsyz jeke adamnyng ghana emes, býkil qoghamnyng ómiri – qaran, maghynasyz, «bos» bolyp qalmaqshy. Býgingi ómir shyndyghy da osynyng aighaghy, ony nesine jasyrayyq.

Asan Omarov,

zertteushi

Abai.kz