Kódekting aqyndyq bolmysy kiyeli Aspantau elining ruhynan jaralghan

                                                              I

Kódekting arqaly aqyn boluyna yqpal jasaghan basty faktorlardyng biri – qazaq halqynyng sarqylmas qaynar búlaghy, óner ýirenu mektebi sanalatyn auyz әdebiyeti bolsa, ekinshi jaghy ónerli Jetisu ólkesining duan búzghan jyr júldyzdary Alban Asan, Sýiinbay, Jambyl, Qúlmambet, Qyzylbórik Bóltirik aqyn qatarly óner arystarynan ýlgi-ónege aluy boldy. Onyng ýstine Kódekting atasy Maralbay, әkesi Bayshyghan óz tústarynda aitys ólenderi el ishinde keng taralghan ot auyzdy, oraq tildi kisiler bolghan, atasy men әkesining jez tandayynan tógilgen inju-marjan sózderi bala Kódekting bolashaqta daryndy aqyn boluyna myqtap negiz qalady.

«Maralbay jas kezinde qay jerde aqyn bar dese sol jerge izdep baryp aitysqa týsedi eken. Ákesi kóne qúdalyq jolyn quyp balasyna shalghay dulat elining Janys ruyndaghy bir qyzgha sóilesipti. Maralbay kýnderding birinde alystaghy qalyndyghyn kóruge birneshe jigitpen attanypty. Jol-jónekey Mәzinamen ólenmen tanysyp, búrynghy qalyndyghymen ajyrap, әkesining әmirine kónbey Mәzinamen toy jasapty.

Mәzinany úzatyp kele jatqanda, aldarynan beytanys qariyalar kezdesip: qaydan kelesinder? – dep jón súraydy. Sonda Maralbay irkilmesten:

Baryp qaytyp kelemiz biz Janysqa,

At betalyp jýrgen song jer alys pa?!

Qalyndyqtan ajyrap, qalap aldyq,

Bir toyda kezigip qap beytanysqa, - dep ólenmen jauap qaytarypty» (Ásker Toyghanbekúly: «Óleng qúshaqtap tughan aqyn», «Shúghyla» jurnaly, 1998 jyly 4-san).

«1917 jylghy “Qazan tónkerisinin” jenisi aq patsha ýkimetining biyligine audaryp tastap, jana Sovet ýkimetin qúrady. Sol kezde aq patsha túsyndaghy kýmis tengeni kýshinen qaldyryp ornyna “Sheruen” atty jana jasalghan qaghaz aqsha taratylady. “Sheruen” aqsha taralysymen el ishinde týrli ósek-ayang taraydy, búl ósek-ayang jergilikti mansapty auylnaydyng qúlaghyna jetedi, auylnay auyldaghy adamdardy týgel jiyngha shaqyrady. Biraq, Maralbay qariya jiyngha bara almay qalady, auylnay Kódekti Maralbay qariyany shaqyryp kelu ýshin qayta jiberedi, tizgin úshymen ýiine kelse, atasy Maralbay besin namazyn oqyp sәjdege basyn qoyyp jatyr eken. Tyqyrshyp asyghyp túrghan Kódek atasy Maralbaygha auylnaydyng sәlemin bylay dep jetkizgen eken:

Qútpannan keyingisi besin be edi,

Jiyngha ata sizdi kelsin dedi.

Taratpay el ishine ósek-ayan,

Aytaryn bizge kelip desin dedi.

Namazyn asyqpay oqyp bolyp, Maralbay ornynan túra bere:

Ázirgi oqyghanym besin edi,

Namazsham, namazdyger keshinde edi.

Ósek-ayang degening “Sheruen” shyghar,

Jaqynda aitqan bir sózim esimde edi.

Qolqalasa barayyn qoryqpay-aq,

Jas bura tisi ótse jesin meni! - dep auylnay shaqyrtqan jiyngha Kódekpen birge barady» (Aytughan Kódekúlynyng qoljazbasynan alyndy).

Maralbay aitypty degen el ishinde kóptegen óleng taraghan, biraq, uaqyttyng ótuimen ony biletin qazynaly qariyalar búl dýniyeden attanyp ketti.

Kóne kóz súnghyla qarttardyng aituynsha Bayshyghan ataqty aqyn Jambyl Jabaevpen aitysypty degen derek kózderin bizge jetkizip otyr. Auyly aralas, qoyy qoralas otyrghan osy eki aqyn aitysypty degen sózding qisyny shyndyqqa әbden janasymdy. Olay bolsa búl eki aqyn aitysypty, nelerdi aitty búl jalghasty izdenudi qajet etetin, Bayshyghan ómirine qatysty manyzdy mәlimet.

Aqyndyq alymy bar Bayshyghan balasy Kódekke qalay әser jasady, ony aqyndyqqa qalay baulydy, búl jóninde ilgerley izdenuge tura keledi. Qolda bar Bayshyghan men Seydildanyng aitys núsqalaryna negizdelip Bayshyghannyng aqyndyq dengeyi turaly az ayalday ketudi jón kórdim.

II

Sýiindik túqymynan taraghan Kódekting tughan akesi Bayshyghan ysylghan, jýirik tildi ataqty aqyndardyng biri bolghan. Kódek on jasqa shyqqan jyly Bayshyghan balasymen jarysyp óleng aitudy ersi kórip, shipagerlikpen ainalysyp ketedi. Sózimizding dәleli retinde aitar bolsaq, bir joly jas jigit kezinde qara ólenning jýirigi atalghan Seydilda degen qyzben aitysypty.

Bayshyghan:

Bir qyz bar Jetibayda alasúrghan,

Baytalday mine shauyp tang asyrghan.

Bay dauyna kedeydi jyghyp berip,

Halyqqa jaqsyng barma jany ashyghan?! - depti.

Sonda Seydilda qyz:

Ýii kedey, týzi bay sen bir delbe,

El synaghan nendi aldy sendey selge!

Myng salsa bir baspaytyn topas túghyr,

At eken dep bola ma shabugha órge?

Shanymdy bir kórmeysing jýgirgende,

Mýdirmey birdey shauyp yldiy-órge.

Janserkeng qazymyr, Súltanqúl jemir bolyp,

Bar Bidayshy alystap jatqa ketti, - dep tógip-tógip jiberedi.

(Tileujan Saqalov: «Kódek aqyn» 1999 jyly, Almaty, «Parasat» almanaghy).

Sóz kezegi kelgen Bayshyghan aqyn:

Jylqy bar bir myng ýsh jýz Súltanqúlda,

Janserke Ayt- bozymgha bolghan túlgha.

Jýz atqa qajy atamyz ishik alghan,

Jylqymyz az ba, kóp pe ózing ylgha?

By atam ashamayda biylik aityp,

Ýkimi topty jaryp, tolghan syngha,  - degen eken. Bayshyghannyng óleni ýzilis jasay bere, qolma-qol ile jónelgen Seydilda:

Bilesing mening atam Sauryq batyr,

Ýstine sauyt kiygen, qolda shatyr.

Jaulap ap Búrganbyny bir tәulikte,

Týsirgen keng basyna zaman aqyr.

Balasy onyng tughan Úzaq batyr,

Jerinde Reseyding danqy jatyr.

Jylqy bolsa týz maly bir-aq júttyq,

Jylqynnyng kóp bolghany nege tatyr, - depti.

Sonda Bayshyghan:

Seydilda, sózing jaman ashyndyrghan,

Emespin qyzgha sózdi basyndyrghan.

Sol jylqyny shetinen aidap berip,

Súltanqúl sendey qyzdy qatyn qylghan, - degende janjal shyghyp aragha jegjat-júrat, basqa alban týsip olardy qayta aitystyrugha kóndirdi. Bayshyghan taghyda órshelene jónelip:

Búl kempir aldymen bizdi úrsa eken,

Bizdi úryp bolghan song qyzdy úrsa eken.

Birlesip biz tórteumiz qashyp ketip,

Osy apamyz dalaqtap iz qusa eken, - degende qaytadan janjal shyghyp bir ýlken kisi ózining bórki men shekpenin Bayshyghangha kiygizip toptan shygharyp jiberedi (Ásker Toyghanbekúly: «Óleng qúshaqtap tughan aqyn», «Shúghyla» jurnaly 1998 jyly 4-shi san).

Jәne bir retki aitysta Bayshyghandy sózden týsirmek bolghan aqyn Seydilda qyz ait elining Janbaba, Kembaba degen eki aghayyndy eki bala bolushy edi, Kembaba izdeusiz, súrausyz qayda ketti? – dep ólenmen bylay qaghytypty:

Kembaba kóp jyl boldy joghalghaly,

Sherli bop ishte ketti kóp armany.

Qay jerde kóz týrtki bop qorlanyp jýr,

Izdeusiz bolghannan song obal daghy, - degende sózge jýirik Bayshyghan aqyn ilip alyp:

Kembaba ózi seri, ózi batyr,

Sizding elde boldy ma onday aqyl.

El ósedi, jer az dep jer sholyghan,

Endi sauyq qúryp kele jatyr, - dep taban astynda jauap qaytarypty. Sonda aqyn Seydilda qyz «Sýiegi qurap qalghan Kembabany sauyq qúryp kele jatyr degen Bayshyghandy qara ólenmen eshkim jene almaydy eken», - dep onyng aqyndyq darynyn moyyndapty.

Bayshyghan 45 jastan asyp shar tartyp qalghan kezde alys jerde bireuding jalghyz úly auyryp, sony emdeuge barady. Sol auyldyng bir әieli ýy iyesine:

- Myna kisi mening qyz kezimde ataqty aqyn edi, osy kisimen bir ret aitysyp kórsem, – dep talap qoyady.

Múny estigen Bayshyghan aitugha maqúldyq berip:

- Men bir auyz óleng aitamyn, soghan jauap berse, aitys bastalsyn, - deydi.

Sonda Bayshyghan aqyn:

Qolymda bir qamshym bar qyldan órgen,

Sermegendi týsirer úrghan jerden.

Men jasymda qyzyqty aitayyn qyzdan kórgen,

Sen jasynda qyzyqty ait úldan kórgen, - degende әlgi әiel ýnsiz otyryp qalady.

Aytughan Kódekúlynyng aituynsha, Ayt auylynda bir qyzdyng toyy bolyp Shynybek qajynyng balalary Bәiimbet, Bayten birneshe jigit jiyp, Bayshyghandy úryp, Ayt auylynyng shanyraghyn ortasyna týsiremiz dep kýpiydi. Bayshyghan aqyn men Seydilda qyz jәne de bir ret aitysqa týsedi.

Bayshyghan Seydildagha bylay óleng bastapty:

Bek qartaydy týiening mayasynday,

Shynybek býrli aghashtyng sayasynday.

Búlalardyng ósip-óngen balalary,

Búghynyng mýiizining salasynday.

Óleng – sózdi tyndaydy yqylaspen,

Ýlgili jaqsy auyldyng balasynday.

Seydildamen aitysqan mening sózim,

Úyalas ór qoyannyng qalasynday.

Sóz kezegi kelgen song aityp qaldym,

Seydilda tynysh jýrshi ala súrmay, - deydi.

Bәiimbet pen Bayten aitysty tyndap otyryp:

Óleng tyndaghan Qúrman auylynyng qariyalary Bayshyghandy nege qorghashtaydy eken desek, búl bireuge eregesip, pәle jappay ólendi jaqsy aitady eken, - dep Bayshyghandy úrmaq bolyp jinap әkelgen birneshe jigitti taratyp jiberipti.

Jogharydaghy dәlelderge negizdelgende Kódekting jeteli aqyn boluyna әkesi Bayshyghannyng әseri óte kýshti bolghanyn kóruge bolady.

«Áke kórgen oq jonar» degendey әkesi Bayshyghan men atasy Maralbaydyng óleng qúmarlyq qandastyq qasiyeti bala Kódekke jalghasyp, 7-8 jasynan bastap óleng jarysy, sóz sayysyna aralasyp, alghashqy aqyndyq darynyn bayqatty.

Kódekting 7-8 jasar kezi eken, auyldyng Jylqybay degen jylqyshysyna jylqygha meni apar dep jalynypty, biraq, Jylqybay ertpey ketip qalypty. Birazdan keyin bireu odan Jylqybaydy súrapty, sonda bala Kódek:

Jylqybay ketti ar jaqqa, jylqy jaqqa,

Jaman adam kónbeydi yntymaqqa, - dep óz narazdylyghyn ólenmen bildirgen eken.

Ákesi Bayshyghan óleng aitudy toqtatyp, balasy Kódekke jol berip, ony auyl arasyndaghy aitystargha salyp baulyp tәrbiyeleydi. Bala jasynan zerdeli de zerek bolyp ósken ol auyl arasynda bolghan óleng aitystargha týsip óleng kómbesinen ózining baghyn synaydy.

1901 jyly atalas tuysy Múqay Terlikbayúly degen jigit qayyndap barghanda qasyna 13 jastaghy Kódekti kýieu joldastyqqa ertip alady. Sonda bir qyzdyng toyy bolyp Kókeng óz әriptesine bylay óleng bastapty:

Alystan әdeyi izdep toygha kelgem,

Tógilgen qúiryq-jaly jorgha kermen.

Aralap әriptesti izdep jýrip,

Ózindi top ishinen zorgha kórgem.

Atyng kim? qaysy rusyn? – jónindi aitqyn,

Kórikti qos perizat boygha kelgen.

Ákeng men sheshenning attary kim?

Naghashyng kim bolady ordaly elden.

Aldymen jóninizdi úghyp alyp,

Aytugha odan keyin oigha kelgem, - dep bala aqyn qarsy әriptesin sayysqa shaqyrady. Qarsy aldynda otyrghan qyz әriptesi:

Úqsanyz, súrasanyz atym Áyim,

Qojbambet ruym, bilseng jayyn.

Jolyndy al, toghyzyndy al qúda bala,

Kisi atyn qiystyryp aita almaymyn, - dep jenilgenin moyyndaydy. Sonda aqyn jalghasty:

Qúdasha, senen toghyz súramadym,

Toghyzben dýnie jinap qúramadym.

Jay sózben jaghdayyndy úqpaqshy edim,

Adamyn bilmek bolyp búl aranyn.

Toghyzben óleng jolyn toqtatqany,

Ólenning shygharmady-au tiyanaghyn, - dep keyistik bildiredi.

Kódektyng qasyndaghy jigitter bala aqynnyng ónerin synamaq bolyp qoyarda qoymay jýrip toyda óleng aityp jatqan jәne bir qyzdyng túsyna otyrghyzady. Shabytyna mingen bala aqyn:

Taghady qyz-kelinshek siler ýzbe,

Túsyna qúrbyng keldi bildiniz be?!

Qúdasha bizden búryn neshe toyda,

Ólenmen Qarshyghany ildinizbe?

Ilseniz, qay jaghynan torgha týsti,

Kelip túr sony úghyp bilgimiz de.

Bar bolsa onday óner quanamyn,

Jaqsy bop kórinedi iygi bizge.

Qaneki, ólenindi bayqayynshy,

Áyteuir kópting biri jýrsinizbe?! – dep qyzdargha qyrghiday tiyedi.

Sonda aitysty tyndap otyrghan bir kempir qyzyna qarap:

- Qoya túr ólenindi aitpa, qúday-ay! osy jasqa kelgenshe «Ólenmen qarshyghany ildi» degen sózdi estip kórmeppin, búl óleng be, júmbaq pa, onday ólendi qyzym emes, men de estigem joq, qaraghym, qyzymnyng túsyna otyryp qalypsyn, toghyzyndy alghyn da qaytqyn, - deydi.

Atalas tuysy Múqaydyng aituynsha sol toyda Kódekpen aitysugha eshkim shyqpaghan eken. Kódek Búhardan oqyghan, bilimi joghary Múqay degen kisiden oqyp tәlim alady. Kódekting 13 jas kezinde jazghan myna ólenine nazar salayyq:

Bala kezde sholjang bop oqymadym,

Oqyp jazghan Múqannan toqyradym.

Sholjandyqtyng ayaghy mynau boldy,

Qatarynan qalyppyn osylardyn.

Qoldan jazghan shimayyng oigha keste,

Jazu bolyp oqylar tilmen sheshse.

Dýniyening barlyghyn matastyryp,

Oqyghanda jaraysyng aqyl-eske.

Álipbiydi ejiktep tanyp aldym,

Birte-birte shimaylap qanygharmyn.

Shimay-shimay ishine syrym týiip,

Qyz balagha hat jazyp qaghynarmyn, - dep arab әlippesin ýirenip, sauatyn ashqanyn ólenge qosyp, bilimge degen ottay ystyq yqylasyn bildire kelip, bala kezde bos ótken uaqytyna ashynyp «Qatarynan qalyppyn osylardyn» dep opyq jeydi. Búl Kódekting bala shaqtaghy alghashqy aghartu iydeyasynyng úshqyny edi.

                                                 III

Dauylpaz aqyn Qasym Amanjolov kezinde aqynnyng «Qyzyrly ne bop ketti bizding Alban» degen shygharmasyn oqyghannan keyin Kódek aqyn jayly: «Kódek óz dәuirining shyndyghyn jazghan semser tildi aqyn, onyng qughyndalyp, aumaly-tókpeli ómir sýruine sol dәuirding ózi jauapty, men Kódektey qylyshynan qan tamghan zamangha qarsy óleng jazghan aqyndy siyrek kezdestirdim» («Kódek shygharmalary», Shynjang halyq baspasy, 2005 jyly jeltoqsan. 342-bet.) – dep joghary baghalaghan eken.

Kódek 1926 jyldary Iliyas Jansýgirovpen kezdesedi.Iliyas Jansýgirov Kódekting bir tang ólenin meyirlene tyndap otyryp: «Men sizding tókpe aqyndyghynyzgha, ómirdi beynelegen shyndyghynyzgha razymyn. Biraq, zamandy da oilauynyzdy ótinemin», – depti. Sol joly Iliyas Jansýgirov pen kezdesu barysynda Kódek oghan «Alashtyng azamaty» degen myna ólenin arnapty:

Alashtyng azamaty qanday bolar?

Elding jany ózine janday bolar.

Eli ýshin emirenip, tebirenip,

Aytqany sheker menen balday bolar.

Qansha artsa da eselep kóteretin,

Kóshbasy jýk artatyn narday bolar.

Býkil elding kózi men kónilinde,

Tóbesinde tolqyghan aiday bolar.

Búl zaman azamatqa erik qoymas,

Arghymaq aryqtaghan tayday bolar.

Aytqany, istegeni anyqtap túr,

Shynyrau aldyn qazghan jarday bolar.

Bir kezderi olargha pәle japsa,

Qozghaltpay basyp qalar tauday bolar.

Qy sypyryp qiratyp joghaltady,

Tóbesinen tónetin jayday bolar.

Toz-toz bop qatyn-bala, әke-sheshe,

Beykýnә jan halyqqa jauday bolar.

Últtan, dinnen ajyrap qalghandary,

Sasyq kóben, ór keude day-day bolar.

Bir alla isting týbin ózing onla,

Kim biler keyingi úrpaq qanday bolar...

Áke múrasyn kózqarashyghynday ayalap, jinaqtaghan zertteushi, qart pedagog Kódekting úly Aytughannyng aituyna qaraghanda, Kódek aqyn Jýsipbekqoja Shayhislamúlymen jastayynan tós soghystyryp dostasyp, óle-ólgenshe barys-kelisi ýzilmepti. 1931 jyly Jýsipbekqoja Sýmbeden qashyp ótkennen keyin Qytaydaghy Kódek aqyndy izdep Attyng tauyna barady. Aqynnyn  ýiinde Ramazan degen adamnyng otyrghanyn kórip ekeui birin-biri bas salyp qúshaqtasyp kórisip amandasady.

Ramazan degen adam Jýsipbekqojanyng Sýmbeden qashyp ótuine qol úshyn bergen eken. Kódek aqyn búl turaly mynanday óleng shygharypty:

Qojeke, el quandy kelgenine,

Aq jolyn qúday ondap bergenine.

Qadyrly Rekendi qúrmet ettin,

Sýmbeden sizdi ótkizgen enbegine.

Osynday adal adam halyqta bar,

Semserdey sertke shyqqan sengenine.

Qúday-au, búl halyqtan ajyratpa,

Ómirde bar kezinde, ólgeninde.

Búl ret Jýsipbekqoja yrym etip ýstindegi jeydesin Kódekting jalghyz úly Aytughangha sheship berdi. «Qojekeng jas jaghynan әkem Kódekten 31 jas ýlken, әkesining qúry edi. Ony býkil auyl boyynsha syilaytynbyz, sheshem Mәtim ataqy aqyn Jýsipbekqojanyng jeydesin kishireytip berip, bir talay uaqyt kiygenim әli esimde», – deydi Aytughan.

Ghúlama aqyn, bilgir, ýlken oqymysty Jýsipbekqoja Shayhislamúly Qytaygha barghannan keyin Kódek aqyndgha ústazdyq etip, ýlgi-ónege kórsetkeni dausyz, óitkeni osy eki alyp aqyn ómirining songhy mezgilin Qytaydyng Tekes ónirinde birge ótkizdi.

Kódek aqyn eki jylgha tayau әskerde bolyp 1920 jyly azamat soghysynan qayta oralghan saparynda Jetisu ólkesining manday aldy daraboz aqyny Jambyl Jabaevpen kezdesip, kóp әngimede bolghan. Búl turaly mynanday derekterdi kezdestiremiz: «Kódek 1918 jyly qyzyl әsker qatarynda alynyp, Hiua, Búhar handyqtaryna qarsy soghysqa qatynasady. Sol úrystarda eki ret auyr jaralanyp 1920 jyldyng kýzinde jaramsyz әsker retinde elge qaytarylady. Auyr joldan aryp-ashyp kele jatqan jaraly soldat Týrgendegi ataqty shapyrashty Jýnisbay bolystyng ýiinde Jambyl aqyndy kezdestiredi. Tumysynan ónerge jaqyn Jýnisbay eki aqyndy birneshe kýn kýtip, qúmary qanghansha ólen, jyr tyndaydy» (Toqtar Álibekúly «Balasy múny jazghan Maralbaydyn...», «Ádebiyet aidyny» gazeti, 2007 jyly shildening 19 kýni).

Kódek aqyn Jýnisbaydyng ýiinde әigili «Búhargha sapar» poemasyn aityp óleng tyndap otyrghan dýiim júrtty tanghaldyrady.

Jambyl aqyn birneshe kýn  Kódek aiytqan ólenderdi sýiine tyndap qatty riza bolady.

«Kódek jolgha shyghar kýni Jambyl Jýnisbay bolysqa qúlaq qaghys etip:

Kórip edim albandy,

Qarqarany jaylaghan.

Týie tizip qatarlap,

Mynnan jylqy aidaghan.

Qoyy tolghan qoragha,

Jelilep bie baylaghan.

On altynshy jylynda

Basshylary ústalyp,

Qyrghyn tauyp qalghany,

Sory sóitip  qaynaghan,

Jaqsylap syila, Jýnisbay,

Kerek qoy búl әr uaqytta,

Qarajat berip attandyr,

Mal bar ma jighan soldatta, – dep ýstine kiyim, astyna at mingizip qaytarypty» («Ádebiyet aidyny» gazeti, 2001 jyly shildening 19 kýni).

1901 jyly Kódek aqynnyng 13 jas kezinde, Sýiindik auylynda bir qyzdyng toyy bolady. Sol toygha Qyzyl bórik ruynan shyqqan Bóltirik aqyn kelip óleng toy bastaydy. Toy iyeleri Bóltirikti qúrmettep, shapan jauyp, at mingizedi. Auyl aqsaqaldy Bóltirik aqyngha Kódekti synatu ýshin óleng aityp bersin dep kókpar tartyp jýrgen jerinen shaqyrtady. Shaqyryp barghan baladan aqsaqaldar meni nege shaqyrady? – dep súraydy Kódek.

–  Seni ataqty aqyn Bóltirikpen aitystarghaly jatyr, – deydi shaqyryp barushy әzildep. – Aytysam aitysayyn, – dep kókpardy tastap, jinalghan top ishindegi Bóltirik aqynnyng aldyna shauyp baryp, qos qolyn keudesine basyp túryp:

Assalaumaghaleykum aldiyar,

Shaqyrghan song kep qaldym

Jýrisim óte asyghys,

Kókpardy quyp betke aldym.

Nokerlerim qasymda,

Óksheley quyp jetse aldym,

Ayaldasam keshigem,

Attyng teri bos qaldyn.

Jasyna  qúldyq atalar,

Aytaryndy dep qalghyn, – depti. Balanyng ótki óleninangharghan Bóltirik aqyn:

– Auyldarynnan dauyldy aq túighyn aqyn shyqqaly túr eken. Joly bolyp aldynnan núr jausyn! – dep rizalyghyn bildirip, qolyndaghy dombyrasyn úsynyp, batasyn bergen eken.

Ataqty aqyn Bóltirik Atyhanúly bala Kódekke óleng óneri jaghynan ýlgi-ónege kórsetip, aqyndyq jolgha týsuge baghyt siltep, aqyl-kenes berip otyrdy.

IV

Aqyn 15 jas pen 18 jas aralyghynda Qúrman auylyndaghy bir qyzdyng toyynda «Marjandaghan» atty ólenin bylay aitqan eken:

Búl qyzdar shashyn órip marjandaghan,

Kiyimining bәri monshaq qayran qalam.

Jaltyldap kóz qyrymdy monshaq tartty,

Boldy ma qyzdyng kórki arzandaghan?

Bolmaghy qyzdyng jaqsy minezinde,

Óz boyyn týzemese kinә ózinde.

Taghynyp bar monshaqty bir ózine,

Ómirlik jetkeni me tilegine.

Monshaqtyng týpki tegi tas pen temir,

Ony lәzzat kórmeydi jastyq ómir.

Jalyndy ónde janary sholushyday,

Sengenine talpynar til men kónil.

Qyzdardyng bәri janaghy shashyn marjandaghan qyzgha qaraydy. Qyz qatty úyalyp, ýiine yza bolyp kelip sheshesine aitady. Sheshesi Úzaq batyrdyng kishi әieli Qanymgha aitady: Ayt auylynyng balalary toygha barghan qyzdardy úyaltyp ólenge qosypty, – deydi.

Batyrdyng oiyna búrynghy Seydilda qyz ben Bayshyghannyng aitysy týsedi... neshe ret bolghan soghystyng aqyry Ayt-Bozymnyng qyz alysuyna jalghasyp sodan bastap olar eki bolys elge bólingen edi. Búlar ne dep jýr dep ertesi balalardy shaqyrtady. Múny estigen Kókenning joldastary qashyp ketelik deydi. Kódek baralyq dep 3-4 balamen birge barypty.

Úzaq batyrdyng ýiinde adam tolyp qymyz iship otyrypty. Olar tómen otyrypty, batyr tórdegi qariyalargha qarap sóilep otyrghan eken, búlardyng kelgenin bayqamapty. Sózining bir ýzilisinde әieli Qanym:

- Balalar kelipti, - deydi.

Sonda Úzaq batyr balalargha qarap:

- Ei, balalar, sender bizding auyldyng qyzdaryn ólenge qosyp yza qylypsyndar, aitushy bolsandar, qyzdyng әke-sheshesi bizdi de ólenge qosqyn, estilik, - deydi. Sonda Kódek:

- Aldiyar taqsyr, - dep ornynan atyp túryp, qos qolyn keudesine qoyyp iyilip, tórdegi adamdargha bir qarap ótip:

Taqsyr siz kelgen sózdi qaytarmaghan,

Adamnyng bet-jýzi dep jaltarmaghan.

Oyyma kelip qaldy aityp qaldym,

Áli sózim ornynda túr jaytandaghan, - deydi. Sәl kidirgende tórde otyrghan qariyalar:

- Balam, ne dep ketting qayta aitshy? – deydi. Aqyn ólendi qaytalaydy.

Jastargha synshyl Úzaq:

-Ey, balam, adam bolam deseng tauyp sóile, qauyp sóileme! tauyp sóileseng el razy, dosyng artady, - dep odan әieli Qanymgha búrylyp, - balanyng aitqany dúrys siyaqty, otau ýige aparyp mal soyyp, qonaq etip jiberinder, - degen eken. Úzaqtyng aqyl-kenesi Kódekke ýlken oy saldy, keyin kele Kódek halyq taghdyry, el arystary jayly ozyq ólender shygharyp ýlken-ýlken oilar aita bildi.

Sóz jiyar

Kódek aqyn qaytys bolardyng aldynda ózining kórgen týsin bylay bayandapty:« Men dýniyeden qaytsam da jaman bolmaspyn, búryn ózim barmaghan qaranghy jerge baryptym deymin. Birazdan song әlide bir nәrseden ýstime jap-jaryq núr jauyp ketti»  ( Núrlan Sәrsenbaev.«  Tókpe jyrdyng dauyly»,  « Ile tarihy materialdary», 19-san), -deydi.

IYә, tereng oy iyirim qatparynan asyl túlghanyng ózi aitqan kýn shúghylasyna shaghylyp, jalt-júlt etip shashyraghan núr sәulesin izdeymin!

Búl jaryq sәule bolashaqqa keruen tartqan úly aqynnyng Aspantau elin jyrshylyq dәstýrining tereng tamyrlasyp jatqan aqyndyq mektebin bayqaymyz. Óitkeni aqyn taqyr dalada emes, qyzyr shalyp, baq qonghan jer janaty Jetisudyng qúnarly topyraghynda dýniyege kelgen, býgingi kýni Kódekting ataghy men danqy kýlli әlemdegi qazaq halqyna anyzgha ainaldy, ol sonau qughyn-sýrgin kezdegi halyq basyna týsken auyr taghdyrdy, qylyshynan qan tamghan zamangha qarsy  seskenbey jyr jazghan semser tildi kýresker aqyn, Úly ghúlama jazushy Múhtar Áuezovtay túlgha bagha bergen Maralbaev Kódek Bayshyghanúlynyng aqyndyq bolmysy kiyeli Aspantau elining ruhynan jaralghan!

Núrlan Sәrsenbaev,

Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, jazushy, etnograf, әdebiyet zertteushi

Abai.kz