Qyrghyz somynyng túraqtylyghy. Nemese tenge nege onday emes?

Siz de ózinizge osy súraqty talay qoyghan bolarsyz.

1993 jyldan beri qyrghyz somy dollargha shaqqanda 21 esege, al tenge 99 esege arzandady. 1993 jyly Bishkekte dollar 4 som, al Almatyda dollar 4,75 tenge dep bekitilgen edi. Qazir bir dollar Bishkekte 85 som, al Almatyda 465 tenge túrady.

Ol eki elding ekonomikalyq qúrylymy men soghan sәikes tandalghan valutalyq rejiymine baylanysty. Múny terenirek týsindire keteyin.
Qazaqstan men Qyrghyzstannyng ekonomikasyn absolutty sifrlarmen salystyru әdiletsiz bolar edi. 2021 jyldyng qortyndysy boyynsha bizde ishki jalpy ónim 197 milliard dollar, al Qyrghyzstanda 8,5 milliard dollar boldy. Bizding ekonomikamyz kórshi elden 23 ese ýlken. Sondyqtan barlyq salystyrulardy IJÓ-degi ýles boyynsha qaraghan dúrys. Qyrghyzstannyng syrtqy qaryzy IJÓ-sining 60%-yn qúraydy. Bizde ol 24% dengeyde. Qyrghyzstanda syrtqy sauda balansy minusta, bizde pluste.
Sonymen tenge men som nege týrli joldarmen jýrdi?
Barlyghy sauda balansyna baylanysty. 2021 jyly Qyrghyzstan 5,4 milliard dollardyng tauaryn importtady. Yaghni, satyp aldy. Al eksporty 1,6 milliard dollardy qúrady. Álemmen tauar ainalymynyng 77 payyzyn import qúrap otyr. Demek, som qúldyrasa, Qyrghyzstanda bәri avtomatty týrde qymbattaydy.

Múnday jaghdayda, halyqtyng kem degende ortasha jaghdayyn qamtamasyz etu ýshin somnyng kursyn qatang ústap túru kerek. Nege? Qyrghyz Últtyq banki men Ýkimetining aldynda eki tandau túrdy:

Birinshisi. Somdy erkin ainalymgha jiberu (tenge siyaqty). Barlyq tәuekelderdi moyyngha alyp, kursty ústap túrugha aqsha jaqpau. Biraq kurs bәribir ósetindikten, jalaqy, pensiya, stiypendiyalardy kóteru.
Ekinshisi. Kursty qoldan ústap túru. Halyqaralyq rezervterdi osy maqsatqa júmsau.

Eseptey kelgende Qyrghyzstan ýshin ekinshi jol anaghúrlym arzan jәne onay bolyp shyqty. Qazir Qyrghyzstan som kursyn ústaugha shamamen jylyna 600 million dollar qúrtady. Ol dollardy birjada altyn satyp tabady. Qajetti altyndy olar Qúmtór ken ornynan óndirip, "Qara balta" fabrikasynda óndep, slitka qylyp jasaydy. Ekonomika importtyq bolghandyqtan, olar ýshin últtyq valuta kursy óte manyzdy.

Al Qazaqstanda she? Qyrghyz ekonomikasy jaghdayynda eng dúrys jol tapqan olardyng retteushisi siyaqty, bizding Últtyq Bank kezinde jaghdayymyzgha say eng útymdy sheshim qabyldaghan bolatyn. Bas bankir Qadyrjan Damitovtyng dәuirinde, 1998 jylghy Resey defoltynan keyin Qazaqstan 1999 jyly "erkin tenge" baghamyn engizdi. 85 tenge túratyn dollar 160 dollargha birden sekirgen edi. Odan keyin Marchenko men Kelimbetov te óz devalivasiyalaryn ótkizdi. Barlyq devalivasiyalar әlemdik birjalarda múnay baghasynyng qúldyrauymen túspa-tús kelip otyrdy.

Paradoks. Tenge kursy tym joghary bolsa, Qazaqstan jighan-tergeninen airylyp qalady. Qalaysha?

Biz eksportty elmiz. Eksportymyz importtan kәdimgidey artyq. Sondyqtan ekonomikalyq auqym ýlken. Tengening valutalyq birjadaghy sauda-sattyghy som operasiyalarynan 20 ese kóp. Demek, somdy ústaugha jylyna 600 million dollar kerek bolsa, tengeni ústap túru ýshin jylyna 10 milliard dollardyng rezervin jaghu kerek.

Biraq, eng manyzdysy basqada. Biz jyl sayyn pensiya tóleuge kerek 2 trillion tengeni Últtyq qordan, yaghny múnaydan týsken dollardan alamyz. Sonda qazirgi kurspen 4,3 milliard dollar júmsaymyz. Eger dollar 120 tenge túrsa ne bolar edi? Bizge onda tek pensiyagha jylyna 16,6 milliard dollar qajet bolady. Bizding budjet te, Últtyq qor da tez sarqylyp, memleket defolt jariyalar edi. Qazir erkin tengening kursyn Forex pen KASE-degi sauda-sattyq nәtiyjesi, yaghny naryq sheshedi. Memleket aqsha qúrtpaydy, rezervterin jaqpaydy.

Qoryta kelgende, Qyrghyzstangha memleketting qúlap qalmauy ýshin som baghamyn túraqty joghary ústap túru auaday qajet. Al bizge kerisinshe naryqqa aralaspay, tengening sәl arzandau bolghany tiyimdi. Sol sebepti, eki el kórshi bolsa da, valutalyq rejimderi mýlde bólek joldarmen ketti.

Aybar Oljaev

Abai.kz