قىرعىز سومىنىڭ تۇراقتىلىعى. نەمەسە تەڭگە نەگە ونداي ەمەس؟

ءسىز دە وزىڭىزگە وسى سۇراقتى تالاي قويعان بولارسىز.

1993 جىلدان بەرى قىرعىز سومى دوللارعا شاققاندا 21 ەسەگە، ال تەڭگە 99 ەسەگە ارزاندادى. 1993 جىلى بىشكەكتە دوللار 4 سوم، ال الماتىدا دوللار 4,75 تەڭگە دەپ بەكىتىلگەن ەدى. قازىر ءبىر دوللار بىشكەكتە 85 سوم، ال الماتىدا 465 تەڭگە تۇرادى.

ول ەكى ەلدىڭ ەكونوميكالىق قۇرىلىمى مەن سوعان سايكەس تاڭدالعان ۆاليۋتالىق رەجيمىنە بايلانىستى. مۇنى تەرەڭىرەك تۇسىندىرە كەتەيىن.
قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ ەكونوميكاسىن ابسوليۋتتى تسيفرلارمەن سالىستىرۋ ادىلەتسىز بولار ەدى. 2021 جىلدىڭ قورتىندىسى بويىنشا بىزدە ىشكى جالپى ءونىم 197 ميلليارد دوللار، ال قىرعىزستاندا 8,5 ميلليارد دوللار بولدى. ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز كورشى ەلدەن 23 ەسە ۇلكەن. سوندىقتان بارلىق سالىستىرۋلاردى ءىجو-دەگى ۇلەس بويىنشا قاراعان دۇرىس. قىرعىزستاننىڭ سىرتقى قارىزى ءىجو-ءسىنىڭ 60%-ىن قۇرايدى. بىزدە ول 24% دەڭگەيدە. قىرعىزستاندا سىرتقى ساۋدا بالانسى مينۋستا، بىزدە پليۋستە.
سونىمەن تەڭگە مەن سوم نەگە ءتۇرلى جولدارمەن ءجۇردى؟
بارلىعى ساۋدا بالانسىنا بايلانىستى. 2021 جىلى قىرعىزستان 5,4 ميلليارد دوللاردىڭ تاۋارىن يمپورتتادى. ياعني، ساتىپ الدى. ال ەكسپورتى 1,6 ميلليارد دوللاردى قۇرادى. الەممەن تاۋار اينالىمىنىڭ 77 پايىزىن يمپورت قۇراپ وتىر. دەمەك، سوم قۇلدىراسا، قىرعىزستاندا ءبارى اۆتوماتتى تۇردە قىمباتتايدى.

مۇنداي جاعدايدا، حالىقتىڭ كەم دەگەندە ورتاشا جاعدايىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن سومنىڭ كۋرسىن قاتاڭ ۇستاپ تۇرۋ كەرەك. نەگە؟ قىرعىز ۇلتتىق بانكى مەن ۇكىمەتىنىڭ الدىندا ەكى تاڭداۋ تۇردى:

ءبىرىنشىسى. سومدى ەركىن اينالىمعا جىبەرۋ (تەڭگە سياقتى). بارلىق تاۋەكەلدەردى مويىنعا الىپ، كۋرستى ۇستاپ تۇرۋعا اقشا جاقپاۋ. بىراق كۋرس ءبارىبىر وسەتىندىكتەن، جالاقى، پەنسيا، ستيپەنديالاردى كوتەرۋ.
ەكىنشىسى. كۋرستى قولدان ۇستاپ تۇرۋ. حالىقارالىق رەزەرۆتەردى وسى ماقساتقا جۇمساۋ.

ەسەپتەي كەلگەندە قىرعىزستان ءۇشىن ەكىنشى جول اناعۇرلىم ارزان جانە وڭاي بولىپ شىقتى. قازىر قىرعىزستان سوم كۋرسىن ۇستاۋعا شامامەن جىلىنا 600 ميلليون دوللار قۇرتادى. ول دوللاردى بيرجادا التىن ساتىپ تابادى. قاجەتتى التىندى ولار قۇمتور كەن ورنىنان ءوندىرىپ، "قارا بالتا" فابريكاسىندا وڭدەپ، سليتكا قىلىپ جاسايدى. ەكونوميكا يمپورتتىق بولعاندىقتان، ولار ءۇشىن ۇلتتىق ۆاليۋتا كۋرسى وتە ماڭىزدى.

ال قازاقستاندا شە؟ قىرعىز ەكونوميكاسى جاعدايىندا ەڭ دۇرىس جول تاپقان ولاردىڭ رەتتەۋشىسى سياقتى، ءبىزدىڭ ۇلتتىق بانك كەزىندە جاعدايىمىزعا ساي ەڭ ۇتىمدى شەشىم قابىلداعان بولاتىن. باس بانكير قادىرجان داميتوۆتىڭ داۋىرىندە، 1998 جىلعى رەسەي دەفولتىنان كەيىن قازاقستان 1999 جىلى "ەركىن تەڭگە" باعامىن ەنگىزدى. 85 تەڭگە تۇراتىن دوللار 160 دوللارعا بىردەن سەكىرگەن ەدى. ودان كەيىن مارچەنكو مەن كەلىمبەتوۆ تە ءوز دەۆالۆاتسيالارىن وتكىزدى. بارلىق دەۆالۆاتسيالار الەمدىك بيرجالاردا مۇناي باعاسىنىڭ قۇلدىراۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىردى.

پارادوكس. تەڭگە كۋرسى تىم جوعارى بولسا، قازاقستان جيعان-تەرگەنىنەن ايرىلىپ قالادى. قالايشا؟

ءبىز ەكسپورتتى ەلمىز. ەكسپورتىمىز يمپورتتان كادىمگىدەي ارتىق. سوندىقتان ەكونوميكالىق اۋقىم ۇلكەن. تەڭگەنىڭ ۆاليۋتالىق بيرجاداعى ساۋدا-ساتتىعى سوم وپەراتسيالارىنان 20 ەسە كوپ. دەمەك، سومدى ۇستاۋعا جىلىنا 600 ميلليون دوللار كەرەك بولسا، تەڭگەنى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن جىلىنا 10 ميلليارد دوللاردىڭ رەزەرۆىن جاعۋ كەرەك.

بىراق، ەڭ ماڭىزدىسى باسقادا. ءبىز جىل سايىن پەنسيا تولەۋگە كەرەك 2 تريلليون تەڭگەنى ۇلتتىق قوردان، ياعني مۇنايدان تۇسكەن دوللاردان الامىز. سوندا قازىرگى كۋرسپەن 4,3 ميلليارد دوللار جۇمسايمىز. ەگەر دوللار 120 تەڭگە تۇرسا نە بولار ەدى؟ بىزگە وندا تەك پەنسياعا جىلىنا 16,6 ميلليارد دوللار قاجەت بولادى. ءبىزدىڭ بيۋدجەت تە، ۇلتتىق قور دا تەز سارقىلىپ، مەملەكەت دەفولت جاريالار ەدى. قازىر ەركىن تەڭگەنىڭ كۋرسىن Forex پەن KASE-دەگى ساۋدا-ساتتىق ناتيجەسى، ياعني نارىق شەشەدى. مەملەكەت اقشا قۇرتپايدى، رەزەرۆتەرىن جاقپايدى.

قورىتا كەلگەندە، قىرعىزستانعا مەملەكەتتىڭ قۇلاپ قالماۋى ءۇشىن سوم باعامىن تۇراقتى جوعارى ۇستاپ تۇرۋ اۋاداي قاجەت. ال بىزگە كەرىسىنشە نارىققا ارالاسپاي، تەڭگەنىڭ ءسال ارزانداۋ بولعانى ءتيىمدى. سول سەبەپتى، ەكى ەل كورشى بولسا دا، ۆاليۋتالىق رەجيمدەرى مۇلدە بولەك جولدارمەن كەتتى.

ايبار ولجاەۆ

Abai.kz