Ásili, tylsymnan kelgen ilahy qúndylyqtar nemese adamzat balasy oilap shygharghan gumanistik túrghydaghy týrli zandylyqtar adam balasynyng boyyndaghy qara niyetti búghaulap ústap, ózge izgi qasiyetterdi ómirlik ústanymgha ainaldyrudy maqsat etedi. Olay bolsa, din feneomenologiyasyn transsendentalidi (ilahy kýsh) dep úghatyn bolsaq, terrorizmdi dinge telu mýlde negizsiz, týbirimen qate pikir. Úly Jaratushydan týsken әrbir din adamzat balasyna qiyanat jasaudy emes, meyirimdi bolugha, beybit ghúmyr keshuge ýndeydi. Sonymen qatar, izgilik paradigmasyn negizge alghan ózge zandylyqtar da tirshilikke zәredey bir ziyanyn tiygizudi múrat etpeydi. Kerisinshe, ýrey men qauipting aldyn aludy kózdeydi.

Ásili, tylsymnan kelgen ilahy qúndylyqtar nemese adamzat balasy oilap shygharghan gumanistik túrghydaghy týrli zandylyqtar adam balasynyng boyyndaghy qara niyetti búghaulap ústap, ózge izgi qasiyetterdi ómirlik ústanymgha ainaldyrudy maqsat etedi. Olay bolsa, din feneomenologiyasyn transsendentalidi (ilahy kýsh) dep úghatyn bolsaq, terrorizmdi dinge telu mýlde negizsiz, týbirimen qate pikir. Úly Jaratushydan týsken әrbir din adamzat balasyna qiyanat jasaudy emes, meyirimdi bolugha, beybit ghúmyr keshuge ýndeydi. Sonymen qatar, izgilik paradigmasyn negizge alghan ózge zandylyqtar da tirshilikke zәredey bir ziyanyn tiygizudi múrat etpeydi. Kerisinshe, ýrey men qauipting aldyn aludy kózdeydi.

Jalpy, diny nanym boyynsha zúlym kýshter jamandyqty jasaugha iytermeleydi degenimen, teraktiler eki ayaqty pendening qolymen jasalady. Demek, adam balasy tabighy túrghydan alghanda, zúlmat-zobalang jasaugha qabiletti, yaghny obyrdyng (vampiyr) adam boyynda oshaghy bar degen sóz. Osy sebepten de ghúlamalardyng ghúlamasy Imam Ghazaly adam balasynyng boyynda izgi qasiyetterimen qosa, jyrtqysh andargha tәn ózinde joqty ózgeden tartyp alyp, әlsizge әlimjettik jasap, ýstemdik qúru, saytangha tәn kórealmaushylyq, kýnshildik, baqastyq, aldap-arbau, tipti, dualap-jadylau sekildi jiyirkenishti pighyldyng úya salghanyn aityp ótedi. Qúran-Kәrimde zúlymdyq jasap, halyqqa qaharyn tókken perghauyndar syn tezine alynsa, Haq Elshisi (s.a.u.) óz hadiys-sharifterinde de adamzat balasyn qan qaqsatatyn tajaldyng eki ayaqty pendening kindiginen jaratylatynyn jetkizedi. Bir sózben aitqanda, jyrtqysh andargha tәn ýstemdik etu, saytangha tәn kýnshildik qasiyetter, adam psihologiyasy men harakterine tәn qúbylys. Olay bolsa, terrorizmning eng basty oshaghy - adam balasy, onyng ishinde jebir oigha berilgen jelbegeyler jadygóilik jasaugha qúmbyl túrady...

Islam dininde terrorizmge ýzildi-kesildi jol joq. Sebebi, Islam sózi arabshadan audarghanda beybitshilik maghynasyn beredi. Músylmandar da bir-birimen esen-saulyq súrasqanda «Allanyng saghan beybitshiligi bolsyn» (Assalaumaghaleykum!) dep sәlemdesedi. Momyn-músylmangha bir-birin әrbir kórgen sayyn osylay jón súrasu josyq bolghany sekildi, dәiim beybitshilik pen tatulyqty tu etip ústau da ilahy paryz sanalady. Jalpy, Islam dinining zandylyqtarynda da (sharighat) terrorizmge ýndeytin birde-bir norma úshyraspaydy. Yaghni, Islam tirshilikting beybit ghúmyr keshuin múrat etetin kemel din desek, әste qatelespeymiz. Óitkeni, Qúran-Kәrim naqaqtan-naqaq qan tógiluge týbegeyli qarsy. Búl jóninde «Kim kisi óltirmegen nemese jer jýzinde búzaqylyq qylmaghan bireu-di óltirse, sonda shynayy týrde barlyq adamdy óltirgenmen jәne kim ony tiriltse (ólimnen qútqarsa), barlyq adamdy tiriltkenmen ten» (Mәida, 32) dep búiyrylady. Yaghni, adam balasynyng beybit tirshilik keshui Islamnyng basty qazynasynyng biri sanalady. Zadynda, Alla-Taghala óz Elshilerin jer betine osy beybitshilikti pash etu ýshin týsirgen. Búl turaly Qúran-Kәrimde: «Biz seni әlemderge tek raqym etip qana jiberdik» (Ánbiya-107) dep úigharylghan. Yaghni, beybit ghúmyr keshuge ýndeu Haq Elshisi (s.a.u.)-nyng asyl boryshy bolsa, onda Ol (s.a.u.) әkelgen asyl dinning de múrat-maqsaty adamzat balasynyng beybit te baqytty kýn keshui bolmaq.

«Terrorizm» arab tilinde «irhab» dep atalady, yaghny qorqytu maghynasyna sayady. «Irhab» sózi Qúran-Kәrimde birneshe jerde qoldanylghan. Degenmen, qazirgi bizding týsinigimizdegi terrorizm maghynasynda emes. Mysaly: «Ua, Izrail úrpaqtary! Bergen nyghmetimdi eske alyndar! Uәdelerindi oryndandar. Men de sertterindi oryndaymyn. Ári Menen ghana qorqyndar (farhabun)». (Baqara-2).

Sharighat ghúlamalary «irhabty» (qorqytu) «rúqsat etilgen» jәne «tyiym salynghan» dep eki týrge bóledi. Al sharighatta zandastyrylghan qorqytudyng ýsh týri bolady:

Birinshiden, әskery әreket etumen din dúshpandaryn qorqytu nemese olardy talqandau. Búnday oqighalar tarihta kәpirlerding shabuylynan qorghanu jәne «fath» joryqtary kezinde oryn alghany belgili.

Ekinshisi ekijýzdiler men biydghat (Islamgha teris janalyqtar engizu) jasaushylardy aqyrettik azaptyng bolatynyn eskertumen qorqytu. Islam ilahy qúndylyqtardyng saqtaluy ýshin oghan selkeu týsiretin jaytterge de osylaysha tyiym salady.

Ýshinshisi qylmys jasaushylardy sharighatta belgilegen jazalardy (uhudat) qoldanumen qorqytu. Yaghni, qylmyskerge jaza taghayyndaumen tәrbiyeleudi jәne teperish kórgen taraptyng mýddesin qorghau maqsatynda músylmandyq sot jaza taghayyndaydy.

Kórip otyrghandarynyzday, sharighat qorqytudy qogham jәne jeke adamnyng iygiligi ýshin ghana qoldanady. Demek, dýniyelik múratty kózdep, beybit ómirge syna qaghatyn teraktilerdi úiymdastyru belgileri Haq dinde ada-kýde joq degen sóz.

Shahid bolu arab tilinen audarghanda «din ýshin jan tәsilim etu» úghymyn bildiredi. Haq jolynda qan tókken shahidterding qiyamet-qayym kýni barlyq kýnәlary keshirilip, jany jannattan jay tabady degen derekting Islamnyng týp-negizderinde (Qúran men Sýnnet) bar ekeni ras. Alayda, ózin-ózin jaryp jiberuding shahid bolumen ýsh qaynasa sorpasy qosylmaydy. Din negizderinde múnday qandy-qasap amaldy «intihad» dep ataydy. Yaghni, óz-ózine qol salu men shahid boludyng bir-birine esh qatysy joq. Kerisinshe, bir-birine mýlde keraghar úghymdar. Din negizderi boyynsha óz-ózine qol salu auyr kýnәlardyng sanatyna jatady. Haq-Taghala Qúran-Kәrimde: «Bir-birindi óltirmender. Rasynda Alla senderge erekshe meyirimdi. Al kim osy aitylghandy dúshpandyq, zúlymdyqpen istese, ony jaqynda otqa salamyz» (Nisa, 30) dep búiyrady. Al Alla Elshisi (s.a.u.): «Mýmindi laghynetteu ony óltirgenmen ten, kim mýminge kәpirsing dep jala japsa, onyng óltirushisi siyaqty bolady. Jәne kim óz nәpsisin (ózin) bir nәrsemen óltirse, sol sebepti Alla ony qiyamet kýni azaptaydy» (Buhary men Muslim riuayaty), - dep, óz-ózine qol saludyng qate ekenin qatang eskertedi. Úly Jaratushy sebepsizden-sebepsiz óz-ózimizding janymyzdy qii bylay túrsyn, bizge on eki mýshemiz ben aghzamyzdy aqyrette qayta súrau ýshin amanatqa bergen. Olay bolsa, «amanatqa qiyanat jasaudyng auyr kýnә» (hadiys) ekenin eskersek, «shahid belbeuin» taghyp, shimirikpesten ózin-ózi jaryp jiberu - orny tolmas zor qatelik.

Áleumettanushylardyng zertteuine qaraghanda, terrorizmning oryn aluynyng kóptegen sebepteri bar. Álbette, әrbir dәuirding qayshylyqtaryna oray sebepter de ózgerip otyrady. Býgingi kýngi terrorizmning negizgi sebepteri retinde mynaday faktorlardy atap kórsetuge bolady:

Birinshiden, dinge tanylghan týrli aghymdardyng teris tanymdaghy әreketteri. Búl kategoriyagha hristian, islam, iuda, budda dinderining atyn jamylghan ekstremistik pighyldaghy diny toptardyng radikalidi is-qimyldaryn aituymyzgha bolady. Mәselen, Ispaniyadaghy «ETA-BASK» toby, Irlandiyadaghy «IRA» úiymy, Tokiodaghy metroda uly gaz shashqan «Aum Sinriyke» sektasy, Ben Ladenning jetekshiligindegi «әl-Qayda» sekildi úiymdar dinning atyn jamylghan terroristik toptar sanatyna jatady.

Ekinshiden, últaralyq qatynastardaghy tensizdikter. Ótken tarihymyzgha nazar audarar bolsaq ta, dәl qazirgi kýni de bir últtyng kelesi bir últqa ýstemdik etui terrorizmning tuyndauyna týrtki bolyp keledi. Mәselen, Sheshenstandaghy sodyrlyq әreketterding oryn aluyna tikeley orys imperializmi sebep boldy. Gaza sektoryndaghy lankestik oqighalargha evreylerding palestinalyq arabtardy basynuy negiz bolyp otyr. Shynjandaghy úighyr separatisterining әreketterine QHR-ding az sandy últtardy ezip-janshuy týrtki boluda.

Ýshinshiden, әleumettik ahualdyng tómendeui nemese qoghamdyq әrtýrli tensizdikterding oryn aluy. Terrorizmning osy faktory ótken ghasyrlarda jiyirek oryn alghany belgili. Qoghamnyng әljuaz tobynyng mýddesin qanaghattandyrmaq bolghan týrli qozghalystar oryn alghan shaqta adam qany suday shashyldy. Ásirese, bay-manaptar men biyleushi aqsýiek top kommunistik biylikten qatty teperish kórdi. Atyldy, jer audaryldy, qapasqa týsti.

Tórtinshiden, bir memleketting kelesi bir memleketke jasaghan diyversiyasy. Áriyne, ashyq soghys jariyalau bir basqa, astyrtyn jolmen arandatu arqyly diyversiya jasau sayasaty bir basqa. Qazir ashyq soghys jariyalau әdisi birtindep joyylyp keledi. Biraq, alpauyt memleketter bir memleketting ishinen sayasy qozghalystar jasap, sol mýddening negizinde tynyshtandyru maqsatymen diyversiya jasaudy jii úiymdastyruda. Mysaly, әl-Kaydany syltauratyp AQSh-tyng Aughanstangha basyp kirui, Kaddafy rejiymine qarsy qozghalystardy qoldaghan bolyp, NATO-nyng Liviyagha әsker engizui sekildi jayttardy negizge aluymyzgha bolady.

Besinshiden, syrtqy kýshterding bir memleketti bólshekteu maqsatynda separatistik qozghalystardy úiymdastyruy. Negizinen separatizm kóbinese belgili bir tarihiy-últtyq jikteliske say iske asyrylady. Aytalyq, Resey Gruziyany bólshekteu maqsatynda Ontýstik Osetiya men Abhaziyanyng últtyq ereksheligin negizge aldy. Osy erekshelikti qozdyru arqyly Gruziyany bólshekteudi útymdy týrde jýzege asyrdy.

Altynshydan, terrorizmning tuyndauyna bir memleket ishindegi lobbistik toptardyng mýddesi әser etedi. Biylikke yqpal etkisi kelgen top ókilderi óz degenin teraktilerdi úiymdastyru arqyly iske asyrady. Mәselen, Ózbekstandaghy «Andijan oqighasynyn» oryn aluyna Ferghana jazyghynyng bay alpauyty Akramiya ókilderi tikeley sebepker boldy. Keshegi «Janaózen oqighasynyn» oryn aluyna da elimizdegi tatulyqty qalamaghan belgili bir toptardyng mýddeli bolghany aityluda.

Jetinshiden, әrtýrli qylmystyq toptar da óz maqsatyna qol jetkizu ýshin teraktilerdi qoldan úiymdastyrady. Búl әlemning kóptegen elderinde oryn alyp otyrghan jaghday. AQSh pen Europa elderinde toqsanynshy jyldardyng basynda orys mafiyasy, Týrkiyagha qarsy armiyandardyng Asala toby, Qytaydyng Triadda sekildi qylmys-tyq úiymdary týrli sipattaghy teraktilerdi úiymdastyrghany mәlim.

Al, elimizdegi «shahid belbeuine» tәuekel etken toptargha naqty toqtalar bolsaq, qazir bótegesi býlkildep, birligimizge syna qaqqysy kelgen Hizb-ut-Tahriyr, Tәkfir jәne hijrat jamaghaty, uahapshyldyqtyng Sururiya men Madhaliya jәne Tahiyashylar atty diny úiymdar jasyryn da ashyq ta júmys jasauda. Búdan ózge shóre-shóre bolyp jýrgen Týrkiyadan kelgen diny jamaghattar da barshylyq. Búlardyng radikalidi pighyldary bolmaghanymen, Qazaq mýddesi ýshin syrttan basqarylatyn kez-kelgen qúrylymnyng qauipti ekenin eskersek, kýnderding kýninde bizge týrik aghayyndarmen de qoshtasugha tura keledi. Sebebi, Alash balasynyng ruhany tútastyghy bizge ýlken sayasattaghy týrikshildikten de asa qymbet.

Týiin

Qasitti Qúran-Kәrimde «Býlik shygharu adam óltiruden de beter» (Baqara sýresi, 217 ayat) dep búiyrylady. Al Haq Elshisi (s.a.u.) hadiys-sharifterining birinde: «Namaz, oraza jәne sadaqadan da artyq bir nәrse... jarastyru, tatulastyru...» - dep, býlingendi býtindeu, búzylghandy týzeu músylmannyng qasiyetti boryshy ekenin jetkizedi. Olay bolsa, Alash balasynyng birligi hәm qoghamnyng tynyshtyghy men baq-berekesi ýshin kýresu - qay-qaysysymyzdyng da asyl mindetimiz. Layym, el azamattaryna osy ýdeden shyghudy jazsyn dep tileymiz

Abai.kz