ءاسىلى، تىلسىمنان كەلگەن يلاھي قۇندىلىقتار نەمەسە ادامزات بالاسى ويلاپ شىعارعان گۋمانيستىك تۇرعىداعى ءتۇرلى زاڭدىلىقتار ادام بالاسىنىڭ بويىنداعى قارا نيەتتى بۇعاۋلاپ ۇستاپ، وزگە ىزگى قاسيەتتەردى ومىرلىك ۇستانىمعا اينالدىرۋدى ماقسات ەتەدى. ولاي بولسا، ءدىن فەنەومەنولوگياسىن ترانستسەندەنتالدى (يلاھي كۇش) دەپ ۇعاتىن بولساق، تەرروريزمدى دىنگە تەلۋ مۇلدە نەگىزسىز، تۇبىرىمەن قاتە پىكىر. ۇلى جاراتۋشىدان تۇسكەن ءاربىر ءدىن ادامزات بالاسىنا قيانات جاساۋدى ەمەس، مەيىرىمدى بولۋعا، بەيبىت عۇمىر كەشۋگە ۇندەيدى. سونىمەن قاتار، ىزگىلىك پاراديگماسىن نەگىزگە العان وزگە زاڭدىلىقتار دا تىرشىلىككە زارەدەي ءبىر زيانىن تيگىزۋدى مۇرات ەتپەيدى. كەرىسىنشە، ۇرەي مەن قاۋىپتىڭ الدىن الۋدى كوزدەيدى.

ءاسىلى، تىلسىمنان كەلگەن يلاھي قۇندىلىقتار نەمەسە ادامزات بالاسى ويلاپ شىعارعان گۋمانيستىك تۇرعىداعى ءتۇرلى زاڭدىلىقتار ادام بالاسىنىڭ بويىنداعى قارا نيەتتى بۇعاۋلاپ ۇستاپ، وزگە ىزگى قاسيەتتەردى ومىرلىك ۇستانىمعا اينالدىرۋدى ماقسات ەتەدى. ولاي بولسا، ءدىن فەنەومەنولوگياسىن ترانستسەندەنتالدى (يلاھي كۇش) دەپ ۇعاتىن بولساق، تەرروريزمدى دىنگە تەلۋ مۇلدە نەگىزسىز، تۇبىرىمەن قاتە پىكىر. ۇلى جاراتۋشىدان تۇسكەن ءاربىر ءدىن ادامزات بالاسىنا قيانات جاساۋدى ەمەس، مەيىرىمدى بولۋعا، بەيبىت عۇمىر كەشۋگە ۇندەيدى. سونىمەن قاتار، ىزگىلىك پاراديگماسىن نەگىزگە العان وزگە زاڭدىلىقتار دا تىرشىلىككە زارەدەي ءبىر زيانىن تيگىزۋدى مۇرات ەتپەيدى. كەرىسىنشە، ۇرەي مەن قاۋىپتىڭ الدىن الۋدى كوزدەيدى.

جالپى، ءدىني نانىم بويىنشا زۇلىم كۇشتەر جاماندىقتى جاساۋعا يتەرمەلەيدى دەگەنىمەن، تەراكتىلەر ەكى اياقتى پەندەنىڭ قولىمەن جاسالادى. دەمەك، ادام بالاسى تابيعي تۇرعىدان العاندا، زۇلمات-زوبالاڭ جاساۋعا قابىلەتتى، ياعني وبىردىڭ (ۆامپير) ادام بويىندا وشاعى بار دەگەن ءسوز. وسى سەبەپتەن دە عۇلامالاردىڭ عۇلاماسى يمام عازالي ادام بالاسىنىڭ بويىندا ىزگى قاسيەتتەرىمەن قوسا، جىرتقىش اڭدارعا ءتان وزىندە جوقتى وزگەدەن تارتىپ الىپ، السىزگە الىمجەتتىك جاساپ، ۇستەمدىك قۇرۋ، سايتانعا ءتان كورەالماۋشىلىق، كۇنشىلدىك، باقاستىق، الداپ-ارباۋ، ءتىپتى، دۋالاپ-جادىلاۋ سەكىلدى جيىركەنىشتى پيعىلدىڭ ۇيا سالعانىن ايتىپ وتەدى. قۇران-كارىمدە زۇلىمدىق جاساپ، حالىققا قاھارىن توككەن پەرعاۋىندار سىن تەزىنە الىنسا، حاق ەلشىسى (س.ا.ۋ.) ءوز حاديس-شاريفتەرىندە دە ادامزات بالاسىن قان قاقساتاتىن تاجالدىڭ ەكى اياقتى پەندەنىڭ كىندىگىنەن جاراتىلاتىنىن جەتكىزەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جىرتقىش اڭدارعا ءتان ۇستەمدىك ەتۋ، سايتانعا ءتان كۇنشىلدىك قاسيەتتەر، ادام پسيحولوگياسى مەن حاراكتەرىنە ءتان قۇبىلىس. ولاي بولسا، تەرروريزمنىڭ ەڭ باستى وشاعى - ادام بالاسى، ونىڭ ىشىندە جەبىر ويعا بەرىلگەن جەلبەگەيلەر جادىگويلىك جاساۋعا قۇمبىل تۇرادى...

يسلام دىنىندە تەرروريزمگە ءۇزىلدى-كەسىلدى جول جوق. سەبەبى، يسلام ءسوزى ارابشادان اۋدارعاندا بەيبىتشىلىك ماعىناسىن بەرەدى. مۇسىلماندار دا ءبىر-بىرىمەن ەسەن-ساۋلىق سۇراسقاندا «اللانىڭ ساعان بەيبىتشىلىگى بولسىن» (اسسالاۋماعالەيكۋم!) دەپ سالەمدەسەدى. مومىن-مۇسىلمانعا ءبىر-ءبىرىن ءاربىر كورگەن سايىن وسىلاي ءجون سۇراسۋ جوسىق بولعانى سەكىلدى، ءدايىم بەيبىتشىلىك پەن تاتۋلىقتى تۋ ەتىپ ۇستاۋ دا يلاھي پارىز سانالادى. جالپى، يسلام ءدىنىنىڭ زاڭدىلىقتارىندا دا (شاريعات) تەرروريزمگە ۇندەيتىن بىردە-ءبىر نورما ۇشىراسپايدى. ياعني، يسلام تىرشىلىكتىڭ بەيبىت عۇمىر كەشۋىن مۇرات ەتەتىن كەمەل ءدىن دەسەك، استە قاتەلەسپەيمىز. ويتكەنى، قۇران-كارىم ناقاقتان-ناقاق قان توگىلۋگە تۇبەگەيلى قارسى. بۇل جونىندە «كىم كىسى ولتىرمەگەن نەمەسە جەر جۇزىندە بۇزاقىلىق قىلماعان بىرەۋ-ءدى ولتىرسە، سوندا شىنايى تۇردە بارلىق ادامدى ولتىرگەنمەن جانە كىم ونى تىرىلتسە (ولىمنەن قۇتقارسا), بارلىق ادامدى تىرىلتكەنمەن تەڭ» ء(مايدا، 32) دەپ بۇيىرىلادى. ياعني، ادام بالاسىنىڭ بەيبىت تىرشىلىك كەشۋى يسلامنىڭ باستى قازىناسىنىڭ ءبىرى سانالادى. زادىندا، اللا-تاعالا ءوز ەلشىلەرىن جەر بەتىنە وسى بەيبىتشىلىكتى پاش ەتۋ ءۇشىن تۇسىرگەن. بۇل تۋرالى قۇران-كارىمدە: «ءبىز سەنى الەمدەرگە تەك راقىم ەتىپ قانا جىبەردىك» ء(انبيا-107) دەپ ۇيعارىلعان. ياعني، بەيبىت عۇمىر كەشۋگە ۇندەۋ حاق ەلشىسى (س.ا.ۋ.)-نىڭ اسىل بورىشى بولسا، وندا ول (س.ا.ۋ.) اكەلگەن اسىل ءدىننىڭ دە مۇرات-ماقساتى ادامزات بالاسىنىڭ بەيبىت تە باقىتتى كۇن كەشۋى بولماق.

«تەرروريزم» اراب تىلىندە «يرحاب» دەپ اتالادى، ياعني قورقىتۋ ماعىناسىنا سايادى. «يرحاب» ءسوزى قۇران-كارىمدە بىرنەشە جەردە قولدانىلعان. دەگەنمەن، قازىرگى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى تەرروريزم ماعىناسىندا ەمەس. مىسالى: «ۋا، يزرايل ۇرپاقتارى! بەرگەن نىعمەتىمدى ەسكە الىڭدار! ۋادەلەرىڭدى ورىنداڭدار. مەن دە سەرتتەرىڭدى ورىندايمىن. ءارى مەنەن عانا قورقىڭدار (فارحابۋن)». (باقارا-2).

شاريعات عۇلامالارى «يرحابتى» (قورقىتۋ) «رۇقسات ەتىلگەن» جانە «تىيىم سالىنعان» دەپ ەكى تۇرگە بولەدى. ال شاريعاتتا زاڭداستىرىلعان قورقىتۋدىڭ ءۇش ءتۇرى بولادى:

بىرىنشىدەن، اسكەري ارەكەت ەتۋمەن ءدىن دۇشپاندارىن قورقىتۋ نەمەسە ولاردى تالقانداۋ. بۇنداي وقيعالار تاريحتا كاپىرلەردىڭ شابۋىلىنان قورعانۋ جانە «فاتح» جورىقتارى كەزىندە ورىن العانى بەلگىلى.

ەكىنشىسى ەكىجۇزدىلەر مەن بيدعات (يسلامعا تەرىس جاڭالىقتار ەنگىزۋ) جاساۋشىلاردى اقىرەتتىك ازاپتىڭ بولاتىنىن ەسكەرتۋمەن قورقىتۋ. يسلام يلاھي قۇندىلىقتاردىڭ ساقتالۋى ءۇشىن وعان سەلكەۋ تۇسىرەتىن جايتتەرگە دە وسىلايشا تىيىم سالادى.

ءۇشىنشىسى قىلمىس جاساۋشىلاردى شاريعاتتا بەلگىلەگەن جازالاردى (ۋھۋدات) قولدانۋمەن قورقىتۋ. ياعني، قىلمىسكەرگە جازا تاعايىنداۋمەن تاربيەلەۋدى جانە تەپەرىش كورگەن تاراپتىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ماقساتىندا مۇسىلماندىق سوت جازا تاعايىندايدى.

كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، شاريعات قورقىتۋدى قوعام جانە جەكە ادامنىڭ يگىلىگى ءۇشىن عانا قولدانادى. دەمەك، دۇنيەلىك مۇراتتى كوزدەپ، بەيبىت ومىرگە سىنا قاعاتىن تەراكتىلەردى ۇيىمداستىرۋ بەلگىلەرى حاق دىندە ادا-كۇدە جوق دەگەن ءسوز.

شاحيد بولۋ اراب تىلىنەن اۋدارعاندا «ءدىن ءۇشىن جان ءتاسىلىم ەتۋ» ۇعىمىن بىلدىرەدى. حاق جولىندا قان توككەن شاحيدتەردىڭ قيامەت-قايىم كۇنى بارلىق كۇنالارى كەشىرىلىپ، جانى جانناتتان جاي تابادى دەگەن دەرەكتىڭ يسلامنىڭ ءتۇپ-نەگىزدەرىندە (قۇران مەن سۇننەت) بار ەكەنى راس. الايدا، ءوزىن-ءوزىن جارىپ جىبەرۋدىڭ شاحيد بولۋمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى. ءدىن نەگىزدەرىندە مۇنداي قاندى-قاساپ امالدى «ينتيحاد» دەپ اتايدى. ياعني، ءوز-وزىنە قول سالۋ مەن شاحيد بولۋدىڭ ءبىر-بىرىنە ەش قاتىسى جوق. كەرىسىنشە، ءبىر-بىرىنە مۇلدە كەراعار ۇعىمدار. ءدىن نەگىزدەرى بويىنشا ءوز-وزىنە قول سالۋ اۋىر كۇنالاردىڭ ساناتىنا جاتادى. حاق-تاعالا قۇران-كارىمدە: «ءبىر-ءبىرىڭدى ولتىرمەڭدەر. راسىندا اللا سەندەرگە ەرەكشە مەيىرىمدى. ال كىم وسى ايتىلعاندى دۇشپاندىق، زۇلىمدىقپەن ىستەسە، ونى جاقىندا وتقا سالامىز» (نيسا، 30) دەپ بۇيىرادى. ال اللا ەلشىسى (س.ا.ۋ.): «ءمۇمىندى لاعىنەتتەۋ ونى ولتىرگەنمەن تەڭ، كىم مۇمىنگە كاپىرسىڭ دەپ جالا جاپسا، ونىڭ ءولتىرۋشىسى سياقتى بولادى. جانە كىم ءوز ءناپسىسىن ء(وزىن) ءبىر نارسەمەن ولتىرسە، سول سەبەپتى اللا ونى قيامەت كۇنى ازاپتايدى» (بۋحاري مەن مۋسليم ريۋاياتى), - دەپ، ءوز-وزىنە قول سالۋدىڭ قاتە ەكەنىن قاتاڭ ەسكەرتەدى. ۇلى جاراتۋشى سەبەپسىزدەن-سەبەپسىز ءوز-ءوزىمىزدىڭ جانىمىزدى قيۋ بىلاي تۇرسىن، بىزگە ون ەكى مۇشەمىز بەن اعزامىزدى اقىرەتتە قايتا سۇراۋ ءۇشىن اماناتقا بەرگەن. ولاي بولسا، «اماناتقا قيانات جاساۋدىڭ اۋىر كۇنا» (حاديس) ەكەنىن ەسكەرسەك، «شاحيد بەلبەۋىن» تاعىپ، شىمىرىكپەستەن ءوزىن-ءوزى جارىپ جىبەرۋ - ورنى تولماس زور قاتەلىك.

الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا، تەرروريزمنىڭ ورىن الۋىنىڭ كوپتەگەن سەبەپتەرى بار. البەتتە، ءاربىر ءداۋىردىڭ قايشىلىقتارىنا وراي سەبەپتەر دە وزگەرىپ وتىرادى. بۇگىنگى كۇنگى تەرروريزمنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى رەتىندە مىناداي فاكتورلاردى اتاپ كورسەتۋگە بولادى:

بىرىنشىدەن، دىنگە تاڭىلعان ءتۇرلى اعىمداردىڭ تەرىس تانىمداعى ارەكەتتەرى. بۇل كاتەگورياعا حريستيان، يسلام، يۋدا، بۋددا دىندەرىنىڭ اتىن جامىلعان ەكسترەميستىك پيعىلداعى ءدىني توپتاردىڭ راديكالدى ءىس-قيمىلدارىن ايتۋىمىزعا بولادى. ماسەلەن، يسپانياداعى «ەتا-باسك» توبى، يرلاندياداعى «يرا» ۇيىمى، توكيوداعى مەترودا ۋلى گاز شاشقان «اۋم سينريكە» سەكتاسى، بەن لادەننىڭ جەتەكشىلىگىندەگى «ءال-قايدا» سەكىلدى ۇيىمدار ءدىننىڭ اتىن جامىلعان تەرروريستىك توپتار ساناتىنا جاتادى.

ەكىنشىدەن، ۇلتارالىق قاتىناستارداعى تەڭسىزدىكتەر. وتكەن تاريحىمىزعا نازار اۋدارار بولساق تا، ءدال قازىرگى كۇنى دە ءبىر ۇلتتىڭ كەلەسى ءبىر ۇلتقا ۇستەمدىك ەتۋى تەرروريزمنىڭ تۋىنداۋىنا تۇرتكى بولىپ كەلەدى. ماسەلەن، شەشەنستانداعى سودىرلىق ارەكەتتەردىڭ ورىن الۋىنا تىكەلەي ورىس يمپەرياليزمى سەبەپ بولدى. گازا سەكتورىنداعى لاڭكەستىك وقيعالارعا ەۆرەيلەردىڭ پالەستينالىق ارابتاردى باسىنۋى نەگىز بولىپ وتىر. شىڭجانداعى ۇيعىر سەپاراتيستەرىنىڭ ارەكەتتەرىنە قحر-ءدىڭ از ساندى ۇلتتاردى ەزىپ-جانشۋى تۇرتكى بولۋدا.

ۇشىنشىدەن، الەۋمەتتىك احۋالدىڭ تومەندەۋى نەمەسە قوعامدىق ءارتۇرلى تەڭسىزدىكتەردىڭ ورىن الۋى. تەرروريزمنىڭ وسى فاكتورى وتكەن عاسىرلاردا جيىرەك ورىن العانى بەلگىلى. قوعامنىڭ ءالجۋاز توبىنىڭ مۇددەسىن قاناعاتتاندىرماق بولعان ءتۇرلى قوزعالىستار ورىن العان شاقتا ادام قانى سۋداي شاشىلدى. اسىرەسە، باي-ماناپتار مەن بيلەۋشى اقسۇيەك توپ كوممۋنيستىك بيلىكتەن قاتتى تەپەرىش كوردى. اتىلدى، جەر اۋدارىلدى، قاپاسقا ءتۇستى.

تورتىنشىدەن، ءبىر مەملەكەتتىڭ كەلەسى ءبىر مەملەكەتكە جاساعان ديۆەرسياسى. ارينە، اشىق سوعىس جاريالاۋ ءبىر باسقا، استىرتىن جولمەن ارانداتۋ ارقىلى ديۆەرسيا جاساۋ ساياساتى ءبىر باسقا. قازىر اشىق سوعىس جاريالاۋ ءادىسى بىرتىندەپ جويىلىپ كەلەدى. بىراق، الپاۋىت مەملەكەتتەر ءبىر مەملەكەتتىڭ ىشىنەن ساياسي قوزعالىستار جاساپ، سول مۇددەنىڭ نەگىزىندە تىنىشتاندىرۋ ماقساتىمەن ديۆەرسيا جاساۋدى ءجيى ۇيىمداستىرۋدا. مىسالى، ءال-كايدانى سىلتاۋراتىپ اقش-تىڭ اۋعانستانعا باسىپ كىرۋى، كاددافي رەجيمىنە قارسى قوزعالىستاردى قولداعان بولىپ، ناتو-نىڭ ليۆياعا اسكەر ەنگىزۋى سەكىلدى جايتتاردى نەگىزگە الۋىمىزعا بولادى.

بەسىنشىدەن، سىرتقى كۇشتەردىڭ ءبىر مەملەكەتتى بولشەكتەۋ ماقساتىندا سەپاراتيستىك قوزعالىستاردى ۇيىمداستىرۋى. نەگىزىنەن سەپاراتيزم كوبىنەسە بەلگىلى ءبىر تاريحي-ۇلتتىق جىكتەلىسكە ساي ىسكە اسىرىلادى. ايتالىق، رەسەي گرۋزيانى بولشەكتەۋ ماقساتىندا وڭتۇستىك وسەتيا مەن ابحازيانىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن نەگىزگە الدى. وسى ەرەكشەلىكتى قوزدىرۋ ارقىلى گرۋزيانى بولشەكتەۋدى ۇتىمدى تۇردە جۇزەگە اسىردى.

التىنشىدان، تەرروريزمنىڭ تۋىنداۋىنا ءبىر مەملەكەت ىشىندەگى لوببيستىك توپتاردىڭ مۇددەسى اسەر ەتەدى. بيلىككە ىقپال ەتكىسى كەلگەن توپ وكىلدەرى ءوز دەگەنىن تەراكتىلەردى ۇيىمداستىرۋ ارقىلى ىسكە اسىرادى. ماسەلەن، وزبەكستانداعى «انديجان وقيعاسىنىڭ» ورىن الۋىنا فەرعانا جازىعىنىڭ باي الپاۋىتى اكراميا وكىلدەرى تىكەلەي سەبەپكەر بولدى. كەشەگى «جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ» ورىن الۋىنا دا ەلىمىزدەگى تاتۋلىقتى قالاماعان بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ مۇددەلى بولعانى ايتىلۋدا.

جەتىنشىدەن، ءارتۇرلى قىلمىستىق توپتار دا ءوز ماقساتىنا قول جەتكىزۋ ءۇشىن تەراكتىلەردى قولدان ۇيىمداستىرادى. بۇل الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە ورىن الىپ وتىرعان جاعداي. اقش پەن ەۋروپا ەلدەرىندە توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا ورىس مافياسى، تۇركياعا قارسى ارميانداردىڭ اسالا توبى، قىتايدىڭ ترياددا سەكىلدى قىلمىس-تىق ۇيىمدارى ءتۇرلى سيپاتتاعى تەراكتىلەردى ۇيىمداستىرعانى ءمالىم.

ال، ەلىمىزدەگى «شاحيد بەلبەۋىنە» تاۋەكەل ەتكەن توپتارعا ناقتى توقتالار بولساق، قازىر بوتەگەسى بۇلكىلدەپ، بىرلىگىمىزگە سىنا قاققىسى كەلگەن حيزب-ۋت-تاحرير، تاكفير جانە ھيجرات جاماعاتى، ۋاحاپشىلدىقتىڭ سۋرۋريا مەن مادحاليا جانە تاحياشىلار اتتى ءدىني ۇيىمدار جاسىرىن دا اشىق تا جۇمىس جاساۋدا. بۇدان وزگە شورە-شورە بولىپ جۇرگەن تۇركيادان كەلگەن ءدىني جاماعاتتار دا بارشىلىق. بۇلاردىڭ راديكالدى پيعىلدارى بولماعانىمەن، قازاق مۇددەسى ءۇشىن سىرتتان باسقارىلاتىن كەز-كەلگەن قۇرىلىمنىڭ قاۋىپتى ەكەنىن ەسكەرسەك، كۇندەردىڭ كۇنىندە بىزگە تۇرىك اعايىندارمەن دە قوشتاسۋعا تۋرا كەلەدى. سەبەبى، الاش بالاسىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعى بىزگە ۇلكەن ساياساتتاعى تۇرىكشىلدىكتەن دە اسا قىمبەت.

ءتۇيىن

قاسيتتى قۇران-كارىمدە «بۇلىك شىعارۋ ادام ولتىرۋدەن دە بەتەر» (باقارا سۇرەسى، 217 ايات) دەپ بۇيىرىلادى. ال حاق ەلشىسى (س.ا.ۋ.) حاديس-شاريفتەرىنىڭ بىرىندە: «ناماز، ورازا جانە ساداقادان دا ارتىق ءبىر نارسە... جاراستىرۋ، تاتۋلاستىرۋ...» - دەپ، بۇلىنگەندى بۇتىندەۋ، بۇزىلعاندى تۇزەۋ مۇسىلماننىڭ قاسيەتتى بورىشى ەكەنىن جەتكىزەدى. ولاي بولسا، الاش بالاسىنىڭ بىرلىگى ءھام قوعامنىڭ تىنىشتىعى مەن باق-بەرەكەسى ءۇشىن كۇرەسۋ - قاي-قايسىسىمىزدىڭ دا اسىل مىندەتىمىز. لايىم، ەل ازاماتتارىنا وسى ۇدەدەن شىعۋدى جازسىن دەپ تىلەيمىز

Abai.kz