Erten, 16 nauryzda sayasy partiyalar men qoghamdyq úiymdardyng bastamasymen Almatyda tórt mәsele boyynsha: Kedendik odaq, AES, әkimderdi saylau jәne óndiristerdi memleket menshigine qaytaru jóninde referendum ótkizilmek. Osyghan oray, JSDP partiyasy tóraghasynyng birinshi orynbasary Ámirjan Qosanovpen súhbattasqan edik.

- Kedendik odaq, AES, әkimderdi saylau jәne óndiristerdi memleket menshigine qaytaru - tórt mәselege referendum ótkizbekshisizder. Búl sharalar qanday sipatta ótedi?

- Bizde «Respublikalyq referendum turaly» zang bar. Bar әreketimiz sonyng talaptaryna sәikes boluy tiyis. Solay istep jatyrmyz da.

Zangha say әrbir oblystan, Astana, Almaty qalalarynan kem degende 30 adamnan qatysuy tiyis. Múnyng ózi ýlken sharua! Biraq el ishinde referendumge degen belsendilik biyik dengeyde. Áriyne, biylik te qol qusyryp otyrmasy anyq. Qazirding ózinde keybir jerdegi әkimder jinalysqa qatysushylargha qysym jasap, Almatygha jibermeuge tyrysyp jatyr.

Soghan qaramastan, jinalysty óz dengeyinde ótkizemiz degen ýmitimiz zor.

Zang talabyna sәikes jinalys tiyisti bastamashyl top qúruy tiyis. Sodan song referendumdy qoldaghan eng kemi 200 myng qol jinau kerek. Solardy Ortalyq saylau komissiyasyna tapsyramyz. Al referendum ótkizu ne ótkizbeu jayly sheshimdi bizde zang boyynsha tek qana preziydent sheshe alady.

Erten, 16 nauryzda sayasy partiyalar men qoghamdyq úiymdardyng bastamasymen Almatyda tórt mәsele boyynsha: Kedendik odaq, AES, әkimderdi saylau jәne óndiristerdi memleket menshigine qaytaru jóninde referendum ótkizilmek. Osyghan oray, JSDP partiyasy tóraghasynyng birinshi orynbasary Ámirjan Qosanovpen súhbattasqan edik.

- Kedendik odaq, AES, әkimderdi saylau jәne óndiristerdi memleket menshigine qaytaru - tórt mәselege referendum ótkizbekshisizder. Búl sharalar qanday sipatta ótedi?

- Bizde «Respublikalyq referendum turaly» zang bar. Bar әreketimiz sonyng talaptaryna sәikes boluy tiyis. Solay istep jatyrmyz da.

Zangha say әrbir oblystan, Astana, Almaty qalalarynan kem degende 30 adamnan qatysuy tiyis. Múnyng ózi ýlken sharua! Biraq el ishinde referendumge degen belsendilik biyik dengeyde. Áriyne, biylik te qol qusyryp otyrmasy anyq. Qazirding ózinde keybir jerdegi әkimder jinalysqa qatysushylargha qysym jasap, Almatygha jibermeuge tyrysyp jatyr.

Soghan qaramastan, jinalysty óz dengeyinde ótkizemiz degen ýmitimiz zor.

Zang talabyna sәikes jinalys tiyisti bastamashyl top qúruy tiyis. Sodan song referendumdy qoldaghan eng kemi 200 myng qol jinau kerek. Solardy Ortalyq saylau komissiyasyna tapsyramyz. Al referendum ótkizu ne ótkizbeu jayly sheshimdi bizde zang boyynsha tek qana preziydent sheshe alady.

«Aryq aityp, semiz shyq» deydi qazaq. Aldymen senbi kýngi jinalysty jaqsy dengeyde ótkizip alayyq. Qalghanyn kóre jatarmyz.

- Qarsy qimyldaghy (oppozisiyalyq) partiyalar men úiymdardyng kótergen mәselelerining eshbirin biylik tarapy nazargha alyp, tym qúryghanda, eki jaqqa paydaly nәtiyjede sheshim qabyldaghanyn kórmeppiz. (bәlkim biz bilmeytin shygharmyz). Sonda osy is-qimyldyng bәri biylikti rayynan qaytaru emes, kerisinshe, qoghamdyq-sayasy mәselelerde halyqty qalghytyp almay oyau ústap otyru ýshin jasalyp jatqan siyaqty kórinedi. Búghan ne deysiz?

-  «Qarsy qimyldaghy» degeniniz qyzyq eken (kýledi).

Biylikti dәl osy mәseleler boyynsha rayynan qaytaru qiyn bolar. Óitkeni, biz kóterip otyrghan 4 jayt onyng jandy jerine tiyip otyr.

Mәselen, Euraziyalyq Odaqqa kiruding bizdin  biylik ýshin tek qana geosayasy manyzy bar dep aita almaymyn. Búl kelisimning artynda basqa da nәrseler, sonyng ishinde, preziydentting múragerining bolashaghyna baylanysty jayttar boluy әbden mýmkin.

Tabighy baylyghymyzdy satyp, qyruar payda kórip otyrghan shetelsymaq qojayyndardyng qolyna kezinde kólenkeli shemalarmen ótip ketken kәsiporyndardy memleketke qaytaru mәselesi biylikting qarjylyq әri menshiktik mýddesin tikeley qozghaydy. Ol irgetasynan ólse de airylghysy joq!

Ákimderdi tikeley saylau sheneunikterding paraqorlyq pen tamyr-tanystyq arqasynda ósui dәstýrining týbine balta shabady.

Al AES mәselesining de proreseylik sipaty bar, әzirshe belgili bop otyrghanday, ony reseylik joba boyynsha salmaqshy ghoy.

Osynday mýddeler túrghanda biylik rayynan qayta qoymas...

Qalghyghan halyqqa kelsek... Mýmkin, biraz adamnyn, әsirese, auyldyq jerde, sayasatqa zauqy joq shyghar, elde bolyp jatqan oqighalar turaly maghlúmaty jetkiliksiz bolar.

Biraq, bilesiz ghoy, kez kelgen elde, qoghamda belsendi azamattar da bolady, enjar da boykýiez azamattar da bolady. Bizde de solay. Biraq, әdiletsizdik pen jemqorlyqqa jany qarsy aghayyn barghan sayyn kóbeyip, jer-jerde belsendilik tanytuda. Onyng ýstine biylik ózining menmenshildigimen, jebirligimen adamdardyng azamattyq sanasynyng oyanuyna týrtki jasap otyr...

- Elding nazaryn Kedendik odaq sekildi sayasy astary shym-shytyryq dýniyeden búryp jiberu ýshin Latyn әlipbiyine kóshu turaly qoghamda duyldap túrghan dauly mәselening kórigin biylikting ózi qyzdyryp otyr-au degen oigha ne aitasyz?

- Ol da әbden mýmkin. Biylik basynda tek qana talapsyz ne qabiletsiz mamandar otyr dep oilaugha bolmaydy. Ol jaqta da sayasy tehnologiyalardy jete mengergen kadrlar bar. Bәri mýmkin.

- Qarap túrsaq, qazirgi biylikting túsynda qabyldaghan reformalardyng eshqaysysy dittegen jerine jetip, oryndalyp, jemisin bermegen eken. Búdan keyinde mәueli reforma bolady degenge senu qiyn. Ózgeni qoyyp, óz isine jauapkershiligi joq biylik latyngha kóshudi sәtti jýzege asyrady, AES ti salghan kýnning ózinde qauipsizdigi jogharghy dәrejede bolatynday etip tyndyrady degenge sәl-pәl bolsyn senesiz be?

- Bizding biylikting qimyl-әreketining negizgi maqsaty qogham ómirin jaqsartu emes, onyng dittegeni - ne de bolsa, qolda bar biylikten aiyrylyp qalmau! Sondyqtan da onyng qyzmetining eng basty anyqtauyshy - sayasy piar! Kóp nәrse osy mýdde jolynda qolgha alynyp, atqarylyp jatady. 20 jyl ishinde aty darday qanshama bastamalar men baghdarlamalar jariya etildi, biraq bir de biri naqty jemisin bermedi. Áyteuir, bir bitpegen baghdarlama ekinshisine úlasyp jatady ylghiy.

Siz aityp otyrghan sharualardyng da taghdyryna naq osy túrghydan qaraugha bolady.

Bayqaysyz ba, qyzmetke otyrghan әrbir ministr óz salasynda mindetti týrde reforma jasaugha kirise bastaydy. Nege deysiz be? Árbir reformanyng artynda oghan bólinetin budjet qarjysy túrady! Sony tezirek iygerip alu kerek qoy!

- Qarsy qimyldaghy partiyalardyng (Oppozisiyanyn) әlsizdigin bәri aitady. Biraq naqty sebebin partiya basynda jýrgen Sizder de bile almay dal bolyp jýrgenge úqsaysyzdar. Múnyng bir sebebi, halyqqa sózi jýretin, biylikke yqpaly bar naghyz túlghanyng bolmauynda jatqan joq pa?

- Oppozisiyanyng әlsizdigin nemen ólshediniz?

Almatyda mitingke shyqqan adamdar sanymen be? Oghan aitarym mynau: bizding qoghamda mitingke degen kózqaras basqasha. Kóptegen adam mitingti sayasy kýresting tiyimdi formasy retinde qarastyrmaydy. Onyng ýstine jyldar boyghy sayasy qudalaular da óz «jemisin berip» jatyr: qoghamda belgili bir dәrejede ýrey men qorqynysh ta joq emes. Ony ashyq moyyndauymyz kerek.

Kez kelgen sayasy kýshting - ol biylik bolsyn, ne oppozisiya bolsyn - kýshin, el ishindegi qoldauyn anyqtaytyn birden bir ólsheuish - saylauda alghan dauys sany. Múny týsingen biylik osy kýnge deyin 10 myngha juyq uchaskelik komissiyalar qúramyna oppozisiya ókilderin engizbey otyr. Óitkeni, ol jaghdayda dauystar dúrys sanalyp, eshbir jaghdayda 91 payyz almaytynyn biledi.

Áriyne, oppozisiyanyn, kez kelgen jandy organizm retinde óz jetistikteri, óz kemshilikteri de bar. Kemshin tústarymyzdy biz bilemiz. Ásirese, osy kýnge deyin naqty týrde birige almay jýrgenimiz meni qatty qynjyltady...

-  Qarsy qimyldaghy sayasy kýshterding dýrkirep túrghan jyldaryn saghynasyz ba?

-   Oppozisiyanyng ótken jolynda әrqily kezender boldy. Meninshe, onyng әrqaysysynyng óz orny bar. Shynymdy aitsam, eki kezendi rizashylyqpen eske alamyn. Biri - 1999 jyly barlyq oppozisiyalyq kýshter birigip, Demokratiyalyq kýshter Forumy qyzu júmys jasaghan kez. Ekinshisi -  2005 jyly qúrylyp, barsha demokrattardyng basyn qosyp, sayasy ómirge jana serpin bergen «Ádiletti Qazaqstan ýshin» qozghalysy belsendilik tanytqan kez.

-  20 nshy nauryzda ýlken jinalys bolady dep jatyr. Osy jinalystan keyin sayasy partiyalardyng jetekshileri, negizgi júmysshy tobynda buyn almasu prosessi jýrui mýmkin be?

- Saualynyzdyng astaryn týsinip otyrmyn. Biylikting basynda jyldar boyy otyryp alghandardyng auysuyn talap etken biz nege ózimizge sonday talap qoymaymyz deginiz kep túr ghoy (kýldi).

Ol da qajet prosess. Basshylyq janarmay, buyn auysyp túrmay, kez kelgen úiym ne újym sózsiz toqyraugha úshyraydy. Ony da oilastyryp jatyrmyz.

Biraq mynaday bir týitkil bar osy jerde. Oppozisiyalyq úiymnyng jetekshisi bolu onay sharua emes, әsirese, jeke basynyzgha qauipti, otbasynyzgha, ainalanyzgha salqyny tiyedi, qudalaugha úshyraysyz, tipti dostarynyz da japa shegui mýmkin. Qazirgi órimdey jastardyng basyna birden osynshama qiyndyq tughyzyp jatsaq dúrys bola ma? Ol jaghyn da oilap, әzirshe olardy ayap jýrgen de jayymyz bar. Kórsek, sot pen abaqtyny әzirshe biz kóre túrayyq, oghan et ýirendi ghoy. Áytpese, Qúdaygha shýkir, qatarymyzda «sen túr, men atayyn» dey alatyn jastar ósip kele jatyr. Oppozisiyanyng bolashaq jetekshileri naq solar!

- Bәrin qoyyp, últtyq partiya nege qúrmaysyzdar? Qazaqtyng sany  - 70 payyz. Últtyq mәseleler shash-etekten. El ishinde de últtyq partiyagha degen qajettilik te bar.

- 2006 jyly bizding partiyanyng qúryltay sezi ótkende biz resmy týrde «Qazaq últyn janghyrtu» dep atap, Qazaqstandaghy qazaq halqynyng mýddesin memlekettik túrghydan qorghap, qamtamasyz etetin qújat әzirleu kerektigin ashyq aitqan bolatynbyz. Keyin búl oiymyz birneshe zertteu, kitap týrinde jaryq kórdi. Sondyqtan da biz ózimizdi últ mәselesinde betimizdi ashyp alghan partiyamyz dep sanaymyn.

Ázirshe osy úiym ayasynda últymyz ýshin biraz sharua atqara alamyz dep oilaymyn. Qalghanyn uaqyt kórsete jatar. Qazirgi referendumnyng da dittegen oiy da últymyzdyng týpkilikti mýddesinen tuyp otyr ghoy.

Bir nәrse anyq - qazaq mýddesin ashyqtan ashyq qorghay almaghan kez kelgen sayasy úiym ne qayratker - sayasy ólik! Ondaylardyng eshqanday bolashaghy joq! Sizding oiynyzben tolyq kelisemin!

Bizding partiya da osy sara jolmen jýrui ýshin men bar kýshimdi salamyn!

- Sayasattan sharshaghan joqsyz ba?

Kerisinshe, sayasat óz qatarynda 15 jyl jýrgen menen sharshaghan shyghar (kýledi).

Men ýshin qazirgi sayasatqa aralasuym degen ne? Ol - qarapayym halyqtyng mýddesin qorghap, qoghamda oryn alyp jatqan kemshilikter turaly ashyq aityp, olardy joi joldaryn úsynu. Mening mamandyghym - jurnalist. Sondyqtan resmy týrde sayasatta bolayyn, ne bolmayyn, bәribir, men óz oiymdy býkpesiz bildiremin, jazamyn, aitamyn. Sóitip, taghy da sayasatqa aralasyp ketemin ghoy...

Mәsele belgili úiymdaghy qyzmette emes, mәsele mening ómirlik pozisiyamda. Al qazirgi Qazaqstanda - pikirindi ashyq aitudyng ózi sayasat bop ketti ghoy...

-  Osy oppozisiya aqshany qaydan alady, agha?

Biz «Núrotan» sekildi әrbir qalada zәulim kensesi bar, asyp-tasyp jatqan partiya emespiz. Apparat ta shaghyn, oblystardaghy filialdar da qarjyny meylinshe ýnemdeuge ýirengen. Qol úshyn berip jatqan orta jәne shaghyn biznes ókilderi. Biz synap jýrgen oligarhtar bizge qaydan qarjy bersin?

-  Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan - Ómirjan Ábdihalyqúly

Abai.kz