Úzaq jyldar boyy asa qúpiya aqparat iyesi bolghan, 100-den asa altyn qoryn tapqan geolog-qazaq, Qazaqstan Respublikasy Memlekettik syilyghynyng laureaty Dubek Dýisenbekov turaly bir ýzik syr

Qoynauyndaghy toly qazynanyng naghyz iyesinen aiyrylyp, saryala múngha batyp, Betpaqdala qaldy artynda. «Shól dala әbden eroziyagha úshyraghany sonsha, ondaghy paydaly qazbalardyng ózi tot basyp shirip ketken, eger birdene qalghan kýnde de óndiruge túrmaytyn tek úsaq týiirshikter ghana» degen bagha bergen geologiyalyq әlem­ning ghalymdarynyng qatal ýkiminen keyin Betpaqdala sol óli kýiinde jata berer me edi, eger Dubek Dýisenbekov bolmaghanda.

Býginde Betpaqdala Altyn dalagha ainaldy. Ýlken zauyt salynyp, jarqyraghan joldar tartyldy. Memleket qorjynyna altyn qúiyluda. Múnay men gazdyng baghasy halyqaralyq naryqtardaghy ahualgha tәueldi ekeni belgili. Ondaghy múnaygha degen súranys bir kýnde týsip ketetin bolsa, «qara altynnyn» qúny da kók tiyn bolyp qalady. Al naghyz altyn qúnyn joghaltpaydy, memleketting baylyghy altynmen eseptelip, onyng qory altynmen salmaqtalady. Dubek aqsaqal sol mol altynmen elin, memleketin qamtamasyz etip ketken alyp túlgha boldy. Múny bireu bilse, bireu bilmeydi, bilgenimen moyyndaghysy kelmeydi.

Úzaq jyldar boyy asa qúpiya aqparat iyesi bolghan, 100-den asa altyn qoryn tapqan geolog-qazaq, Qazaqstan Respublikasy Memlekettik syilyghynyng laureaty Dubek Dýisenbekov turaly bir ýzik syr

Qoynauyndaghy toly qazynanyng naghyz iyesinen aiyrylyp, saryala múngha batyp, Betpaqdala qaldy artynda. «Shól dala әbden eroziyagha úshyraghany sonsha, ondaghy paydaly qazbalardyng ózi tot basyp shirip ketken, eger birdene qalghan kýnde de óndiruge túrmaytyn tek úsaq týiirshikter ghana» degen bagha bergen geologiyalyq әlem­ning ghalymdarynyng qatal ýkiminen keyin Betpaqdala sol óli kýiinde jata berer me edi, eger Dubek Dýisenbekov bolmaghanda.

Býginde Betpaqdala Altyn dalagha ainaldy. Ýlken zauyt salynyp, jarqyraghan joldar tartyldy. Memleket qorjynyna altyn qúiyluda. Múnay men gazdyng baghasy halyqaralyq naryqtardaghy ahualgha tәueldi ekeni belgili. Ondaghy múnaygha degen súranys bir kýnde týsip ketetin bolsa, «qara altynnyn» qúny da kók tiyn bolyp qalady. Al naghyz altyn qúnyn joghaltpaydy, memleketting baylyghy altynmen eseptelip, onyng qory altynmen salmaqtalady. Dubek aqsaqal sol mol altynmen elin, memleketin qamtamasyz etip ketken alyp túlgha boldy. Múny bireu bilse, bireu bilmeydi, bilgenimen moyyndaghysy kelmeydi.

Osydan biraz jyl búryn Elbasy Manghys­tau oblysynda ótken jastarmen kezdesuinde belgili bir adamdardyng manday terimen kelgen enbekti býginde op-onay ózgeler iyemdenip, rahatyn kórip jatqany turaly әngime qozghap, jastardy onday «dayyn asqa tik qasyq» boludan aulaq bolugha ýndegeni esimizde. Ataqty geolog, Memlekettik syilyqtyng laureaty Dubek Dýisenbekov aqsaqal 45 jylghy ómirin dala kezip, jer qoynauyndaghy kenderdi zertteuge arnasa, onyng 35 jylyn Betapaqdalada ótkizdi. Tabighaty qatal Betpaqdalada qysy-jazy izdestiru júmystaryn jýrgizip, jer asty qabattaryn santiymetrlep ólshey jýrip, qoynaulardyng altyn ózegin birinen keyin birin ashqan geolog «hrushevka» ýiding ýsh bólmesine ómirining songhy on jylynda ghana qol jetkizgen. Shet elde bolsa, múnday adamdardyng ýrim-bútaghyna deyin milliarder bolar edi. Altyn dalanyng qúlaghyn ústap otyrghan býgingi úrpaq kimge qaryzdar ekenin bilse ghoy.

Al, Dubek Dýisenbekovke qúla dýz Betpaqdalanyng asty altyn qoymasy ekenin, onyng bolashaqta el qazynasyna ainalatynyn dәleldeu onay bolmaghan. Ótken ghasyrdyng 70-shi jyldaryna deyin «óli dala» dep sanalyp kelgen úzyndyghy 700, eni 200 shaqyrymgha sozylyp jatqan Betpaqdala (Shu men Jezqazghan arasy) qoynauynda altynnyng kómbesi bar degenge eshkimning de sengisi kelmegen. Tek Dýisenbekov qana súry qashqan dalanyng qoynauynda tyghuly jatqan mol qazyna bar ekenine ishki bir týisik arqyly sendi. Ol jer asty qabattarynyng әrbir býlkilin sezip, ony jýregimen qabyldaytyn.

Betpaqdalada iri ýsh geologiyalyq partiya altyndy barlau, izdestiru júmystarymen ainalysyp, birinen keyin biri «Betpaqdala - óli dala» degen diagnoz qoyyp, ary qaray zertteu­den bas tartyp, keyin qaytqan. Tek Ontýstik Qazaqstan geologiyalyq ekspe­disiyasynyng agha geology Dubek Dýisenbekov qana altyndy talmay izdestire berdi. Tipti, oghan júmysty toqtat degen búiryqtar da berildi. Onday kezde búrghyshylar júmysty toqtatqan bolyp, tynys alatyn da, basshylardyng demalysqa ketuin kýtetin. Óitkeni, búrghyshylar Dýisenbekovke senetin, ol qolgha alghan is óz jemisin bermey qoymaytynyn biletin.

1969 jyly Dubek aqsaqal býgingi ataqty Aqbaqay altyn kenishin ashty. Ol kezenderde strategiyalyq manyzy bar múnday jana ashylular halyqqa jariya etilmeytin. Sondyqtan da, bәri qúpiya, jasyryn boldy, eshkimge jariyalanbady. Qansha jerden jasyryp-japqanymen, ghasyrdyng alapat janalyghy jer sharyn sharlap ketti. Qa­zaqtyng Betpaqdalasynda ýlken altyn kenishining ashylghany jayynda әlem­ge Amerikanyng «Golos Ameriki» ra­dio­­s­tan­sasy jar saldy. «Batys Balqash aimaghynan әlemdegi altyn qorynyng ýlken bir bóligi tabyldy» dep taralghan habardan әlem qúlaghdar bolghanymen, KSRO halqy maqúrym qaldy. Aqbaqay sol iri altyn qorynyng bir ghana kenishi boldy. Onyng ereksheligi - kenishtegi altyn jelisi keyde bir tonna rudadan alty kilogramgha deyin altyn beretindiginde. Al qatardaghy jelileri 5-ten 20 grammgha deyin altyn beredi. Bir tonna rudany qazyp shygharghan kezde odan 3 gramm altyn tabylghannyng ózinde búl memleket ýshin rentabelidi bolyp esepteledi. Altynnyng mol qory bar delinetin Afrikanyng ózinde kenishtegi ózge rudalardyng qúramyndaghy altyn bir tonnagha 3 grammnan-aq keledi eken. Aqbaqaydyng ashyluy әlemge sensasiya bolghanynyng bir syry osynda jatsa kerek. Keyinnen Aqbaqay kenishin alghashqy ashqan geologtyng atyn bekituge baylanys­ty Mәskeude ótken resmy sharada kenishti birinshi ashqan adamdar basqa da, Dýisenbekov tek kenishting atyn berushi retinde, altynshy adam bolyp tirkelip túrghanyn kóredi. Aldynda altyn túrmaq tas ta joq dep ketken ýsh geologiyalyq par­tiyanyng basshylary tizimge iligipti. Múnday әdiletsizdikke shyday almaghan Dýi­­senbekov tizimdi qayta qaranyzdar degen talabyna «jalaqor, egoist» degen jauap alady. Aqbaqaygha ózderining esh qatysy joqtyghyn ózge bilmegenimen, ózderi ishtey biletindikten de bolar, olar qaytken kýnde de Dýisenbekovten qútylugha jantalassa da, qarapayym da, bilimdi-bilikti, әdiletti geologtyng isinen min taba almaydy. Bar qoldarynan kelgenderi - kandidattyq minimum tapsyrar kezde bәri jabylyp, arnauly emtihannan qúlatyp, әr kezdesken sayyn «Eger biz seni júmysqa almasaq, sen Aqbaqaydy ashpaghan bolar edin» degendi aityp qalady eken. Pendeshilik degen osy bolar.

Biraq, múnday aldynan shygha beretin qoldan jasalynghan kedergiler men tos­qauyldar Dubekti jasytqan emes. Óz isin jaqsy biletin, ózine senimdi mamannyng eshkimge jaltaqtamay, eshkimning aldynda jalbandap, jaghympazdanbay tәuelsiz bolatyny belgili. Bar esil-derti alghan bilimin, boyyndaghy izdenimpazdyq qasiyetin elining iygiligine jaraytynday etip jýzege asyru edi. Jasynan jetim qalyp, internatta ósken Dubek aghamyz alghyrlyghy men birbetkeyligining arqasynda mektep bitire salysymen 1947 jyly Mәskeuge baryp institutqa oqugha týsedi. Jarty jyldan keyin nan alatyn kartochkasyn joghaltyp alyp, amalsyzdan elge qaytugha mәjbýr bolady. Poyyzgha biylet alugha aqshasy joq jetim bala, Qazaqstangha deyin birneshe tauarly poyyzy bar, basqasy bar, әr stansada auysyp otyryp, qashyp-pysyp zorgha jetedi. Allanyng búiryghy shyghar, Mәskeude basqa sala boyynsha oqyghan ol Almatygha kelgende stiypendiyasy jogharylau tau-ken fakulitetin tandap, ony 1953 jyly bitirip shyghady.

Qanysh Sәtbaevpen alghashqy kezdesui jayynda әserlene әngimelegeni esimizde. «Institutty bitirgennen keyin geologiyalyq partiyada júmys istep jýrip, 1956 jyly ómi­rimdegi birinshi ashqan kenishim - beto­­niyt­ti saz boldy. Sazdyng kishkene bir bó­li­­­­gin Almatygha alyp kelip, ózimning ústa­zym, akademik Ivan Ivanovich Bok degen ki­­sige kórsettim. Ol ony sol kezdegi Ghylym aka­­­demiyasynyng preziydenti Qanysh Sәtbaevqa aparyp kórsetipti. Sәtbaevqa sazdyng ýlgisi únaghany sonsha, belgisiz geo­log­pen kezdeskisi kelgenin aitqan. Aka­de­mikting kabiynetinde kóptegen belgili ghalymdar otyrdy. Al Qanysh agha bolsa menimen bir saghat boyy әngimelesti. Osylay Andreev betonitti saz kenishi ashyldy» degen, ol alysta qalghan jalyndaghan jastyq shaghynyng otty jyldaryn kóz aldyna elestetip.

Sol 1956 jyly Dýisenbekov júmys istegen geologiyalyq partiya jabylady da, ol júmyssyz qalady. Akademik Bok talantty shәkirtine qolúshyn bergisi kelip, Sәtbaevqa múny aspiranturagha qabyldau turaly ótinish aparyp beredi. Ghylym akademiyasynyng preziydenti bolsa, ony jyrtyp-jyrtyp, qoqys salatyn shelekke atyp úryp: «Siz mening kadr­larymdy búzbanyz, izdestiru júmystarymen ainalyssyn», dep jauap beripti. Keyinnen Dýisenbekovting ózine de «Dubek, sende naghyz geologqa tәn jer qoynauynyng býlkilin seze biletin erekshe qasiyet bar. Sondyqtan qajydym dep, oqytushylyq qyzmetke ketip qalyp jýrme. Qaytkende de alyp ken ornyn ashugha tyrys. Ol sening qolynnan keledi. Sonda ghana elimizding damuyna ýlken ýles qosa alasyn», depti. «Qanysh aghaday geologiyada bir iz qaldyrsam» degen arman qanat bergen jas maman 100-den asa altynnyng belgisi bar ken oryndaryn tabady. Onyng onshaqtysy asa iri kenish dep esepteledi. Olar býginde memleketting altyn qorynda túr.

«Klassikalyq halyq әnderin ózi óte sýiip salatyn edi. Sonyng әseri me, ashqan altyn kenishterining bәrine ol sol әnderding atyn berdi. «Aqbaqay», «Buryltay», «Maqpal», «Qarakesek», «Yapuray», «Aqmandaylym», t.b. әnder Betpaqdaladan mәngilik oryn aldy. Bir kenishting aty «Aqsaqal». Búl Dýkene arnap qoyylghan at. Ortanshy balamyz Duman qaytys bolghan kezde Dýkeng «Severnyi-Shuaq» degen kenishti balasynyng atymen ataghysy keldi. Sodan beri ol «Duman-Shuaq» dep atalady. Al «Aqsaqal», «Beskempir», «Kenjemskiy» degen kenishterding altyn qory «Aqbaqaydaghydan» da iri dep aityp otyratyn», - deydi Qantay apay.

Qantay apay - Dubek aghamyzdyng jary, ómirding ystyq-suyghyn birge ótkizgen jan serigi. «Dubekting býkil sanaly ómiri Bet­paqdalada ótti. Almatygha bes-alty ailap kelmeytin kezderi jii bolatyn. Altynnyng sonyna týsip, elimning bolashaghy ýshin qaytken kýnde de ýlken qordy tauyp berip ketuim kerek degendi ol ózining ómirlik se­rigine ainaldyryp alghany sonshalyqty, dý­niyening bәrin úmytyp ketetin, deydi Qantay apa әngimesin jalghap.

Dubek aghamyz Betpaqdalada qazaqqa bes ghasyrgha jetetin altyn qory bar ekenin aityp ketipti. Býginde iygerilip jatqany onyng 0,5 payyzy ghana bolsa kerek. Eger kózin tauyp, Dýisenbekov altynnyng ózegi bar dep belgi salyp ketken skvajinalardy ary qaray zerttep, iske jarata alatyn bolsa, býgingi «Altynalmas» AQ-tyng tabysy zor bolmaq. Búl memleketting qazynasyn da tabysqa keneltedi degen sóz.

Jalghyz ózi memleket ýshin altynnyng osynday qorlaryn ashyp ketken Dubek Dýisenbekov eki ret Enbek Qyzyl Tu ordenimen marapattalyp, Qazaqstan Res­­­­publikasy Memlekettik syilyghynyng laureaty atandy. Búdan da basqa birneshe marapattaular men syilyqtardyng iyegeri bolugha layyqty Dýisenbekov eshkimning aldynda kýbijiktep, jaghympazdanbaytyny, beting bar, jýzing bar demey shyndyqty aityp salyp, qarap jýretin birbetkeyligi bar, әiteuir, joghary shendi ghalym-sheneu­niktermen til tabysa almapty. Sodan da bolar, Kenes Odaghy kezinde Ontýstik Qa­zaqstan geologiyalyq ekspedisiyasy ony eki ret Odaqqa enbegi singen geolog jәne Sosialistik Enbek Eri ataghyna úsynghanyna qaramastan, ministrliktegiler tabandy týrde qarsylyq tanytqan. Olar qansha jerden tyrashtanyp, qaytsek, osynyng ýnin, atyn shygharmaymyz dep órshelengenine qaramastan, osynyng bәri shyn mәninde Dubek Dýisenbekov ýshin qajet te emes edi.

Onyng bir ghana tilegi bolypty. Ol Indiyany kóru. «Qantay, qarajat jinap, ekeumiz Indiyagha qydyryp barayyqshy», dedi ol maghan bir jyldary. Sodan alatyn enbekaqymyzdan ýnemdep aqsha jinadyq. Vizagha ótinish berip, dayyndalyp jatqanbyz. Bir kýni eki adam ýige kelip, bizge sapargha shyghugha bolmaytynyn habarlady. Ekeumiz de an-tanbyz. Nege bolmaydy, ózimizding aq­shamyzgha qydyryp baryp kelmekpiz, dey­miz ghoy bayaghy. «Bolmaydy, óitkeni, agha­myz asa qúpiya aqparattyng iyesi bolyp tabylady. Sondyqtan, tek sosialistik elderge ghana barularynyzgha rúqsat» dep qarap túr. Bir aidan keyin әlgiler ynghaysyzdandy ma, bizge Kubagha tegin joldama әkelip berdi, dedi Qantay apamyz.

Býginde Aqbaqaydaghy altyn óndiretin zauyt Dubek Dýisenbekovting esimimen atalady. Jetpis jasqa tolghan kezde aqbaqaylyqtar ondaghy mektepke Dubek Dýisenbekov esimin beru turaly ministrlikke ótinish beredi. Ministrlik tiri adamdardyng atyn beruge bolmaydy dep jauap qaytarady. Al, Avstraliya­dan kelgen investorlar Dýisenbekovting enbekterimen tanysqannan keyin altyn men kýmisti balqytugha arnap salghan zauyttaryna Dubek Dýisenbekov degen atty berdi. Eshkimning rúqsatyn súraghan da joq, eshkimmen aqyldasyp sheshken de joq. Óitkeni, adamnyng sinirgen enbegi baghalanuy qajet. Zauytqa kire beris qaqpada «Zauyt Aqbaqay altyn kenishin alghash ashushy Dubek Dýisenbekovting qúrmetine ataldy» degen taqtany da ilip qoydy,  - deydi Qantay apamyz.

«Altynalmas» kompaniyasy Aqbaqay altyn shygharu fabrikasynda 2013 jyly 100 mynnan asa altyn unsiyasyn óndirudi jos­parlap otyrghanyn habarlaydy. 2012 jyly 45 myng altyn unsiyasyn óndirgen. Óitkeni, qazirgi kezde fabrika bir tonna rudadan 1,5 gramm altyn alatyn bolsa, biyldan bastap tonnasyna 4,5-5 gramm altynnan ainalatyn rudany óndeu bastalady eken. Aqbaqay jobasynyng resurstyq bazasy alty ken ornynan qúralghan. Elimizding altyn óndirudegi múnday jetistikterining negizin ashyp berip, qalap ketken - Dubek Dýisenbekov. Osynday altyndy keship jýrip, bir gramm altyngha ie bolmay ketken qarapayym geologtyng otbasyna bir aksiyanyng da búiyrmaghany ókinishti-aq. «Altynalmastyn» qúlaghyna altyn syrgha.

Abai.kz