Ghylymgha bólingen qarjynyng júmsaluynda basqa saladaghy memlekettik satyp alularmen mәselen, tilge bólingen qarjynyng júmsaluymen salystyrghanda azdaghan jýie bar.

Memlekettik tildi damytugha bujetten Til komiyteti arqyly jәne ónirlerdegi Til basqarmalary arqyly qarjy bólinedi, biraq jýiesiz. Qarjy kóbine keregi joq, tiyimsiz jobalargha kTil komiyteti nemese Basqarma basshylarynyng tildi damytugha osy qajet-au degen týsinigi  dengeyinde júmsalyp keledi. Ondaghy tildi damytugha qatysty sharalarda esh strategiya joq. Kóbisi eskirgen, býginde óz ózektiligin mýldem joghaltqan. Al ghylymda bәri basqasha. Onda neni zertteu kerektigin, yaghny ýkimetting qarjysyn qayda júmsau kerektigin Komiytetting tóraghasy sheshpeydi. Ghylymnyng әr salasyna (gumanitarlyq, jaratylystanu, auyl sharuashylyghy jәne t.b.) arnalghan bir, eki, ýsh jyldyq granttyq qarjylandyrugha ghylym ministrliginen bayqau jariyalanghannan keyin ghylymy kópshilik bayqau qújattarynda kórsetilgen ýlgi boyynsha belgili bir ghylym salasyn belgilep jobalarynyng atauyn, maqsat mindetin, ózektiligin, zertteu tobyn, sýienetin әdisnamasyn, materialdyq bazasyn kórsetip ótinim úsynady.

Bayqaugha úsynylghan jobanyng mәtini qazir qazaqsha – aghylshynsha bolsa jetkilikti. Búnday jenildik Ashat Aymaghambetovtyng kezinen bastaldy. Ghylymgha bólinetin qarjynyng tolyq kólemde tek ghylymgha júmsaluy da osy ministrding kezinen bastalghany belgili.  Úsynylghan joba aldymen tehnikalyq tekseruden ótedi. Eger tehnikalyq qate shyqsa ony qayta jóndeuge mýmkindik beriledi. Sodan aman shyqqan jobalar ýsh tәuelsiz jasyryn sarapshylargha beriledi, biri mindetti týrde aghylshyn tildi maman bolady. Ýsh sarapshynyng qarauynan keyin tiyisti mejeden artyq úpay jinaghan jobalar Últtyq ghylymy kenesting qarauyna jiberiledi. Bizdinshe, ghylymy jobalardy irikteuding dәl osy túsy jetilmey qalghan. Maqalamyz sondaghy olqylyqtardy taldaugha arnalmaq.

Últtyq ghylymy kenesting mýshelerine arnalghan erejede olar eng aldymen әdep kodekisin saqtau kerek delingen: obektivti boluy kerek eken, әri tәuelsiz jәne beytarap boluy kerek eken. Últtyq ghylymy kenesting mýsheleri A. Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi institutynyng ya bolmasa M.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng shtattaghy qyzmetkerleri bolsa, qalay beytarap bolmaq? Filologiya (til-әdebiyet) salasynan úsynylatyn irgeli jәne qoldanbaly zertteulerding deni osy ghylymy zertteu instituttarynan keletindikten últtyq ghylymy keneske búl újymdardan mýshe alynbauy kerek. Sol kezde beytarap bolady. Ghylymy kenesti әr ónirden bir – ekiden uәkil saylanatyn bayaghy patsha ýkimetindegi dumagha ainaldyruymyz kerek.

Ekinshiden, Últtyq ghylymy kenesting ghylymy jobalardy saraptau, taldau jәne qoldau barysynghy sheshimi taza adam faktoryna baylauly. Osyny barynsha azaytu kerek. Mәselen, doktoranturagha talapker qabyldau búryn (aghylshynnan ózgesi) jýz payyz adamdardyng qolynda bolatyn. Qazir uniyversiytet oqytushylaryna әngimelesu kezinde 100 balldyng 20-syn ghana qonggha rúqsat berilgen. Búl doktoranturagha qabyldau sharttarynyng búrynghygha qaraghanda birshama jetilgendigin kórsetedi. Al Últtyq ghylymy kenesting mýsheleri sheshim shygharar kezde esikterin tars jauyp alady da saraptamalardan 32 ball alghan jobagha 02-aq ball ghana qosyp qúlatyp, ózderining ainalasyndaghy adamdardyn, keyde tipti 25 ballmen tiyisti mejege zorgha iligip túrghan ózderining jobalaryna on bes ball qosyp qúlaghynan sýirep shygharady (qolymyzda dәlel-derek bar). Sonda Últtyq kenestegiler tәuelsiz jasyryn ýsh sarapshynyng bir auyzdan jobanyng janalyghy men ózektiligin joghary dep tanyghanyn, kýtiletin nәtiyjening manyzdylyghyn әrqaysysy jeke-jeke qarap, ortaq balldyng joghary bolyp túrghanyn belden basyp, bәrin ózderi qayta sheship otyr. Búl qalay? Sarapshylardyng sheshimi eskerilmeytin bolsa, bәrin Últtyq kenes mýsheleri ózderi sheshetin bolsa, onda ghylymy júmystargha taldau men saraptaudyng innovasiyalyq kesheni qayda qalady? Últtyq ghylymy kenestegi «tóbe biylerdin» yqpalyn shektemey ghylym damymaydy.

Ýshinshiden, filologiya salasynan Últtyq ghylymy keneske kirgen tórt-bes adam shetinen besaspap, әmbebap. Ádebiyetting synyn da, tarihyn da, teoriyasyn da, auyz әdebiyetting san salasyn da bilip túr... Lingvistikanyng bar dengeyine (fonetika, sózjasam, morfologiya, sintaksiys) tórelik aita alady. Kommunikativtik sintaksiske, júmsalymdy grammatikagha, kognitivti lingvistikagha qatysty jazylghan júmysty taldap, etnolingvistika, psiholingvistika, paralingvistikagha arnalghan zertteulerding kez kelgenine aldyna kelse boldy әdebiyetshisi de tilshisi de kesip sheshim shygharyp beredi. Jәne de negizinen sol kesim songhy bolyp sanalady. Búl ne boldy sonda? Ne soysa da qasapshy soysyn degen sonau dissertasiyalyq qorghaudan kele jatqan prinsip ghylymnyng úshar biyiginde nege búzylyp otyr. Últtyq kenes mýshelerine ózining zerttep jýrgen salasyna jatpaytyn jobalargha sheshim aitu qúqyghy ne ýshin berilgen? Tәuelsiz әri jasyryn ýsh sarapshynyng kәsiby taldap baryp qoyghan baghasyn iske alghysyz etu ýshin be? ÚGhK mýsheleride qatardaghy әristester emes pe, olardyng ózderining de zerttep jýrgen belgili bir salasy bar. Sony tereng biler al filologiyanyng san salasynan kelip týsken ghylymy jobalardyng mәn-maqsatyn, ózektiligin baghamdaugha, alynatyn nәtiyjesining tiyimdiligin anyqtaugha әleueti jete bere me?

Bizding oiymyzsha, Últtyq ghylymy kenesting mýsheleri obektivtilikti, beytaraptylyqty saqtau ýshin olargha qatysty erejeler qayta qaraluy kerek. Ózderi tereng zerttemegen ghylym salasyna qatysty mәseleni jeke sheshpeui kerek. Tәuelsiz, qúpiya әri kәsiby qúzyrettiligi say ýsh sarapshynyng   jobanyng mazmúnyna bergen baghalary sheshushi boluy kerek. Sonday-aq Últtyq ghylymy kenesting qate sheshimderin apellyasiyagha beruge, sheshimder dauly bolyp túrghan jobagha qatysy bar, sol salany zerttep jýrgen mamandardan alqa top qúryp, sonyng talqysyna jýginuge mýmkindik berilui kerek. Tipti múnday manyzdy iske endi ghana preziydent jarlyghymen qúrylghan Ghylym jәne tehnologiya turaly últtyq kenesting de aralasuy Qazaqstanda ghylym jolynyng tazaruyna, bәsekelestikting artuyna septigi tiyer edi. Mәseleni ghylymy kópshilikting talqysyna salu kerek.

Bijomart Qapalbek

Abai.kz