HIV ghasyrda ómir sýrgen arab sayahatshysy Ibn Batutanyng «Tuhfat an-nuzzar fy garaib al-amsar va adjaib al-asfar» (Qala ghajayyptary men sayahattaryn baqylaushylargha syilyq) degen jazbasy bar.

Altyn Orda men Orta Aziya aimaghyn aralap, Shynghyshan әuletinen shyqqan handardy óz kózimen kórgen sayahatshynyng enbeginde qazirgi Almaty (Almalyq) qalasy jayly naqty derekter bar. Ibn Batuta Altyn Orda astanasy Saray qalasynan Hodjeli (Horezm) qalasyna deyin Ály Ibn Mansur degen arap kópesting ózimen birge saparlas bolghanyn, sol kópesting Hodjeli qalasynan Qytaygha bettegenin, ózi Ýndistangha jetkende ol kópesting Almalyq qalasynda ekenin estigenin, Almalyq qalasy Mәurenahr men Siyn-Shyng (qytay) aimaqtary shekarasynda ornalasqanyn bayandaydy. Osy derekten Almalyqtyn qazirgi Almaty qalasy ekenin kóremiz.

«Iz goroda Sara do Horezma menya soprovojdal sharif iz jiyteley goroda Kerbely po iymeny Aly ibn Mansur. A byl on iz kupsov. On reshil otpravitisya so mnoy v Indii. V eto vremya gruppa ego zemlyakov pribyla v Horezm, namerevayasi sovershiti puteshestvie v Kitay, y on sobralsya ehati s nimi. Pribyv v Indii, ya uznal, chto on dostig goroda Almalyka, a eto kones zemeli praviytelya Maverannahra y nachalo Kitaya».

Ibn Batuta súltan Tarmasharinning Shynghyshan ornatqan dәstýrdi ústanbaghany ýshin taqtan airylghanyn, onyng ornyna Shynghyshan basqa úrpaghy – Buzun degen músylman otyrghanyn bayandaydy. Shynghyshan ornatqan dәstýrde onyng biyleushi úrpaqtary jylyna bir ret jinalyp toy jasauy tiyis ekenin jәne ol toy jylda Almalyq qalasynda ótetinin aitady. Onyng sebebi, Almalyq qalasy Shynghyshan әuletining Astanasy (Qara Shanyraghy) sanalatynyn bayandaydy. Almalyq – Almaty, al «toy» sózi Shynghyshan әuletining qazaqtar ekenin taghy bayqatady.

 «Cherez dva goda posle moego pribytiya v indiyskuy zemlu do nas doshla vesti, chto ego rodnya y emiry sobralisi v daliney provinsii, granichashey s Kitaem, gde nahodilosi bolishinstvo ego voysk, y prisyagnuly synu ego dyady po iymeny Buzun-ugli. Vseh sarskih detey ony nazyvayt ugliy. Buzun-ugly byl musulimaninom, odnako maloveruishim y durnogo povedeniya. Chingiz sostavil knigu svoih postanovleniy, nazyvaemuy u nih yasak, a u nih polojeno, chto tot, kto ne vypolnyaet postanovleniy etoy knigi, doljen byti svergnut. Po ego postanovlenii ony doljny sobiratisya raz v god na pirshestvo, kotoroe nazyvaetsya tuy, ily «deni prazdnestva». K tomu dnu sezjatsya so vseh konsov strany potomky Chingiza – emiry, hatun y krupnye voenachaliniki. Esly ih sultan izmenit chto-libo v etih postanovleniyah, to ih predvodiytely vstayt y govoryat: «Ty izmenil to-to y to-to, sdelal tak-to y tak-to, a poetomu tebya nujno svergnuti». Ego berut za ruky y zastavlyayt soyty s sarskogo trona y na ego mesto sajayt drugogo potomka Chingiza. A esly kto iz znatnyh emirov v svoey strane provinitsya, to ego prigovarivait k nakazanii, kotoroe on zaslujivaet. Sultan Tarmashirin otmenil ustroystvo prazdnestva y unichtojil etot obychay. Ony razgnevalisi na nego za eto, a takje za to, chto v techenie chetyreh let on jil v okruge, primykaishem k Horasanu, y ne priyezjal v tu chasti strany, kotoraya bliyje k Kitai. A po sushestvuishemu obychai sari kajdyy god doljen byl priyezjati v te zemli, uznavati ob ih sostoyaniy y sostoyaniy voysk, raspolojennyh v niyh, potomu chto nachalo ih sarstva ottuda, a mestoprebyvanie ih sarey v gorode Almalyke.

Jazbadan dini әlsiz Buzun әdiletsizdiginen biylikten airylghanyn, ony taqtan taydyrghan Halil súltan әuelde qazirgi Iran aumaghyn biylegenin kóremiz (reseylikter qalyptastyrghan tarihta búl adam mýlde joq). Buzun jaqtastary men Halil әskeri Almalyq qalasynan ýsh kýndik jerdegi Taraz qalasy manynda soghysqan. Osy derek Almalyqtyng qazirgi Almaty qalasy ekenin anyq dәleldeydi (orys ghalymdary Almalyq qalasy qazirgi Shynjan aumaghynda bolghan dep búrmalaghan).

«Buzun priyehal v Samarkand, potom v Buharu, gde ludy prisyagnuly emu. Kogda Buzun ovladel sarstvom, on stal priytesnyati musuliman. Kogda izvestiya o Buzune dostigly v Horasane Halila – syna sultana Yasura Mahzuma, to on napravilsya k saru Gerata, a eto byl sultan Husayn, syn sultana Giyas ad-Dina al-Guri, y soobshil emu to, chto znal, y poprosil u nego pomoshy voyskamy y denigami, s usloviyem razdeliti s nim sarstvo, esly ono okajetsya nakones v ego rukah. Maliyk-Husayn poslal s nim bolishoe voysko. Emiry so vseh oblastey sehalisi y sobralisi vokrug Halila. Halil vstretilsya s Buzunom, voyska ego pereshly na storonu Halila, razbily Buzuna, vzyaly ego v plen y priyvely k Halilu. Halil ego kazniyl, zadushiv tetivoy luka, tak kak u nih v obychae ubivati sarevichey lishi udusheniyem. Sarstvo pereshlo k Halilu. On ustroil smotr voyskam v Samarkande. Ih bylo do vosimiydesyaty tysyach. On otpustil voysko, s kotorym priyshel iz Gerata, y napravilsya v zemly Almalyka. Tatary je vybraly sebe predvodiytelem odnogo iz svoih y vstretily Halila na rasstoyaniy treh dney puti, vblizy Taraza».

Ibn Batuta Taraz qalasy men Almalyq qalasy arasy ýsh kýndik jer dep anyq kórsetedi. Anyghynda saltatty adamgha Almaty men Taraz arasy ýsh kýndik jer ekeni týsinikti. Al Resey tarihshylary Almalyq qalasynyng orny deytin jer Shynjan aumaghynda, ol jerden Taraz qalasyna ýsh kýnde jetu aqylgha simasy anyq.

Múrtaza Búlútay bauyrymyzdyng Almaty qalasy 1721 jyly Amsterdamnan shyqqan kartada Almalyq degen ataumen kórsetilgenin, onyng qazirgi Almaty qalasy ekenin sol kartada kórsetilgen Ystyq kólde aighaqtaytynyn aitady.

«Tarihta múnghúl degen halyq, Múnghúliya degen memleketting bolghanyn dәleldeymin dep, әlem uniyversiytetteri men kitaphanalarynyng kópshilikke qoljetimdi derekkózderin sholyp jýrip, ózimizge qatysty qyzyq eki mәlimetti tauyp aldym. Myna karta 1721 jyly Amsterdamda shyqqan eken. Carte de Tartarie, Tatarlardyng kartasy dep atalady, europalyqtar sonau Plano Karpini, V. Rubruk, M. Polo dәuirinen bastap múnghúldardy "tatar", " tartar" dep ataghan. Kartanyng tómengi sol jaq búryshynda Lac Issi - Ystyq Kól túr. Ystyq Kólding joghary jaghyna qarasanyzdar ALMALEC degen qalany kóresizder, búl ALMALYQ degen sóz! Demek, qazirgi Almaty qalasy 1721 jyly Almalyq dep atalghan!... Múrtaza Búlútaydyn facebook paraqshasynan alyndy "Qamshy" silteydi».

Osynday búltartpas derekterdi kóre túra ýndemey otyrghanymyz qalay. Almaty qalasynyng jay qala emes, ol qalanyng Shynghyshan imperiyasynyng әuelgi Astanasy bolghanyn, Evraziyany biylegen Shynghyshan úrpaqtarynyng jylda bir ret bas qosyp ózara dauly mәselelerin sheshetin orny osy Almaty qalasy bolghanyn kóremiz. Osy tarihty joq etu ýshin Almalyq qalasy dep qazirgi Qytay aimaghyndaghy bir beymәlim jerdi kórsetken, «Almaty tarihy orystar salghan Vernyy qorghanynan bastalady» dep búrmalaghan Resey tarihshylarynyng bizding tarihymyz jayly jasaghan kez kelgen tújyrymdarynyng qúny kók tiyn ekenin týsinetin uaqytymyz boldy ghoy.

Jalghasy bar...

Bekjan Ádenúly

Abai.kz