ءحىV عاسىردا ءومىر سۇرگەن اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتانىڭ «تۋحفات ان-نۋززار في گارايب ال-امسار ۆا ادجايب ال-اسفار» (قالا عاجايىپتارى مەن ساياحاتتارىن باقىلاۋشىلارعا سىيلىق) دەگەن جازباسى بار.

التىن وردا مەن ورتا ازيا ايماعىن ارالاپ، شىڭعىسحان اۋلەتىنەن شىققان حانداردى ءوز كوزىمەن كورگەن ساياحاتشىنىڭ ەڭبەگىندە قازىرگى الماتى (المالىق) قالاسى جايلى ناقتى دەرەكتەر بار. يبن باتۋتا التىن وردا استاناسى ساراي قالاسىنان حودجەلى (حورەزم) قالاسىنا دەيىن ءالي يبن مانسۋر دەگەن اراپ كوپەستىڭ وزىمەن بىرگە ساپارلاس بولعانىن، سول كوپەستىڭ حودجەلى قالاسىنان قىتايعا بەتتەگەنىن، ءوزى ۇندىستانعا جەتكەندە ول كوپەستىڭ المالىق قالاسىندا ەكەنىن ەستىگەنىن، المالىق قالاسى ماۋرەناحر مەن سين-شىڭ (قىتاي) ايماقتارى شەكاراسىندا ورنالاسقانىن باياندايدى. وسى دەرەكتەن المالىقتىڭ قازىرگى الماتى قالاسى ەكەنىن كورەمىز.

«يز گورودا سارا دو حورەزما مەنيا سوپروۆوجدال شاريف يز جيتەلەي گورودا كەربەلى پو يمەني الي يبن مانسۋر. ا بىل ون يز كۋپتسوۆ. ون رەشيل وتپراۆيتسيا سو منوي ۆ ينديۋ. ۆ ەتو ۆرەميا گرۋپپا ەگو زەملياكوۆ پريبىلا ۆ حورەزم، نامەرەۆاياس سوۆەرشيت پۋتەشەستۆيە ۆ كيتاي، ي ون سوبرالسيا ەحات س نيمي. پريبىۆ ۆ ينديۋ، يا ۋزنال، چتو ون دوستيگ گورودا المالىكا، ا ەتو كونەتس زەمەل پراۆيتەليا ماۆەرانناحرا ي ناچالو كيتايا».

يبن باتۋتا سۇلتان ءتارماشاريننىڭ شىڭعىسحان ورناتقان ءداستۇردى ۇستانباعانى ءۇشىن تاقتان ايرىلعانىن، ونىڭ ورنىنا شىڭعىسحان باسقا ۇرپاعى – بۋزۋن دەگەن مۇسىلمان وتىرعانىن باياندايدى. شىڭعىسحان ورناتقان داستۇردە ونىڭ بيلەۋشى ۇرپاقتارى جىلىنا ءبىر رەت جينالىپ توي جاساۋى ءتيىس ەكەنىن جانە ول توي جىلدا المالىق قالاسىندا وتەتىنىن ايتادى. ونىڭ سەبەبى، المالىق قالاسى شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ استاناسى (قارا شاڭىراعى) سانالاتىنىن باياندايدى. المالىق – الماتى، ال «توي» ءسوزى شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ قازاقتار ەكەنىن تاعى بايقاتادى.

 «چەرەز دۆا گودا پوسلە موەگو پريبىتيا ۆ ينديسكۋيۋ زەمليۋ دو ناس دوشلا ۆەست، چتو ەگو رودنيا ي ەميرى سوبراليس ۆ دالنەي پروۆينتسي، گرانيچاششەي س كيتاەم، گدە ناحوديلوس بولشينستۆو ەگو ۆويسك، ي پريسياگنۋلي سىنۋ ەگو ديادي پو يمەني بۋزۋن-ۋگلي. ۆسەح تسارسكيح دەتەي وني نازىۆايۋت ۋگلي. بۋزۋن-ۋگلي بىل مۋسۋلمانينوم، ودناكو مالوۆەرۋيۋششيم ي دۋرنوگو پوۆەدەنيا. چينگيز سوستاۆيل كنيگۋ سۆويح پوستانوۆلەني، نازىۆاەمۋيۋ ۋ نيح ياساك, ا ۋ نيح پولوجەنو، چتو توت، كتو نە ۆىپولنياەت پوستانوۆلەني ەتوي كنيگي، دولجەن بىت سۆەرگنۋت. پو ەگو پوستانوۆلەنيۋ وني دولجنى سوبيراتسيا راز ۆ گود نا پيرشەستۆو، كوتوروە نازىۆاەتسيا تۋي, يلي «دەن پرازدنەستۆا». ك تومۋ دنيۋ سەزجايۋتسيا سو ۆسەح كونتسوۆ سترانى پوتومكي چينگيزا – ەميرى، حاتۋن ي كرۋپنىە ۆوەناچالنيكي. ەسلي يح سۋلتان يزمەنيت چتو-ليبو ۆ ەتيح پوستانوۆلەنياح، تو يح پرەدۆوديتەلي ۆستايۋت ي گوۆوريات: «تى يزمەنيل تو-تو ي تو-تو، سدەلال تاك-تو ي تاك-تو، ا پوەتومۋ تەبيا نۋجنو سۆەرگنۋت». ەگو بەرۋت زا رۋكي ي زاستاۆليايۋت سويتي س تسارسكوگو ترونا ي نا ەگو مەستو ساجايۋت درۋگوگو پوتومكا چينگيزا. ا ەسلي كتو يز زناتنىح ەميروۆ ۆ سۆوەي سترانە پروۆينيتسيا، تو ەگو پريگوۆاريۆايۋت ك ناكازانيۋ، كوتوروە ون زاسلۋجيۆاەت. سۋلتان تارماشيرين وتمەنيل ۋسترويستۆو پرازدنەستۆا ي ۋنيچتوجيل ەتوت وبىچاي. وني رازگنەۆاليس نا نەگو زا ەتو، ا تاكجە زا تو، چتو ۆ تەچەنيە چەتىرەح لەت ون جيل ۆ وكرۋگە، پريمىكايۋششەم ك حوراسانۋ، ي نە پريەزجال ۆ تۋ چاست سترانى، كوتورايا بليجە ك كيتايۋ. ا پو سۋششەستۆۋيۋششەمۋ وبىچايۋ تسار كاجدىي گود دولجەن بىل پريەزجات ۆ تە زەملي، ۋزناۆات وب يح سوستوياني ي سوستوياني ۆويسك، راسپولوجەننىح ۆ نيح، پوتومۋ چتو ناچالو يح تسارستۆا وتتۋدا، ا مەستوپرەبىۆانيە يح تسارەي ۆ گورودە المالىكە.

جازبادان ءدىنى ءالسىز بۋزۋن ادىلەتسىزدىگىنەن بيلىكتەن ايرىلعانىن، ونى تاقتان تايدىرعان حاليل سۇلتان اۋەلدە قازىرگى يران اۋماعىن بيلەگەنىن كورەمىز (رەسەيلىكتەر قالىپتاستىرعان تاريحتا بۇل ادام مۇلدە جوق). بۋزۋن جاقتاستارى مەن حاليل اسكەرى المالىق قالاسىنان ءۇش كۇندىك جەردەگى تاراز قالاسى ماڭىندا سوعىسقان. وسى دەرەك المالىقتىڭ قازىرگى الماتى قالاسى ەكەنىن انىق دالەلدەيدى (ورىس عالىمدارى المالىق قالاسى قازىرگى شىڭجان اۋماعىندا بولعان دەپ بۇرمالاعان).

«بۋزۋن پريەحال ۆ ساماركاند، پوتوم ۆ بۋحارۋ، گدە ليۋدي پريسياگنۋلي ەمۋ. كوگدا بۋزۋن وۆلادەل تسارستۆوم، ون ستال پريتەسنيات مۋسۋلمان. كوگدا يزۆەستيا و بۋزۋنە دوستيگلي ۆ حوراسانە حاليلا – سىنا سۋلتانا ياسۋرا ماحزۋما، تو ون ناپراۆيلسيا ك تساريۋ گەراتا، ا ەتو بىل سۋلتان حۋساين، سىن سۋلتانا گياس اد-دينا ال-گۋري، ي سووبششيل ەمۋ تو، چتو زنال، ي پوپروسيل ۋ نەگو پوموششي ۆويسكامي ي دەنگامي، س ۋسلوۆيەم رازدەليت س نيم تسارستۆو، ەسلي ونو وكاجەتسيا ناكونەتس ۆ ەگو رۋكاح. ماليك-حۋساين پوسلال س نيم بولشوە ۆويسكو. ەميرى سو ۆسەح وبلاستەي سەحاليس ي سوبراليس ۆوكرۋگ حاليلا. حاليل ۆسترەتيلسيا س بۋزۋنوم، ۆويسكا ەگو پەرەشلي نا ستورونۋ حاليلا، رازبيلي بۋزۋنا، ۆزيالي ەگو ۆ پلەن ي پريۆەلي ك حاليلۋ. حاليل ەگو كازنيل، زادۋشيۆ تەتيۆوي لۋكا، تاك كاك ۋ نيح ۆ وبىچاە ۋبيۆات تسارەۆيچەي ليش ۋدۋشەنيەم. تسارستۆو پەرەشلو ك حاليلۋ. ون ۋسترويل سموتر ۆويسكام ۆ ساماركاندە. يح بىلو دو ۆوسميدەسياتي تىسياچ. ون وتپۋستيل ۆويسكو، س كوتورىم پريشەل يز گەراتا، ي ناپراۆيلسيا ۆ زەملي المالىكا. تاتارى جە ۆىبرالي سەبە پرەدۆوديتەلەم ودنوگو يز سۆويح ي ۆسترەتيلي حاليلا نا راسستوياني ترەح دنەي پۋتي، ۆبليزي تارازا».

يبن باتۋتا تاراز قالاسى مەن المالىق قالاسى اراسى ءۇش كۇندىك جەر دەپ انىق كورسەتەدى. انىعىندا سالتاتتى ادامعا الماتى مەن تاراز اراسى ءۇش كۇندىك جەر ەكەنى تۇسىنىكتى. ال رەسەي تاريحشىلارى المالىق قالاسىنىڭ ورنى دەيتىن جەر شىڭجان اۋماعىندا، ول جەردەن تاراز قالاسىنا ءۇش كۇندە جەتۋ اقىلعا سيماسى انىق.

مۇرتازا بۇلۇتاي باۋىرىمىزدىڭ الماتى قالاسى 1721 جىلى امستەردامنان شىققان كارتادا المالىق دەگەن اتاۋمەن كورسەتىلگەنىن، ونىڭ قازىرگى الماتى قالاسى ەكەنىن سول كارتادا كورسەتىلگەن ىستىق كولدە ايعاقتايتىنىن ايتادى.

«تاريحتا مۇڭعۇل دەگەن حالىق، مۇڭعۇليا دەگەن مەملەكەتتىڭ بولعانىن دالەلدەيمىن دەپ، الەم ۋنيۆەرسيتەتتەرى مەن كىتاپحانالارىنىڭ كوپشىلىككە قولجەتىمدى دەرەككوزدەرىن شولىپ ءجۇرىپ، وزىمىزگە قاتىستى قىزىق ەكى مالىمەتتى تاۋىپ الدىم. مىنا كارتا 1721 جىلى امستەردامدا شىققان ەكەن. Carte de Tartarie, تاتارلاردىڭ كارتاسى دەپ اتالادى، ەۋروپالىقتار سوناۋ پلانو كارپيني، ۆ. رۋبرۋك، م. پولو داۋىرىنەن باستاپ مۇڭعۇلداردى "تاتار", " تارتار" دەپ اتاعان. كارتانىڭ تومەنگى سول جاق بۇرىشىندا Lac Issi - ىستىق كول تۇر. ىستىق كولدىڭ جوعارى جاعىنا قاراساڭىزدار ALMALEC دەگەن قالانى كورەسىزدەر، بۇل المالىق دەگەن ءسوز! دەمەك، قازىرگى الماتى قالاسى 1721 جىلى المالىق دەپ اتالعان!... مۇرتازا بۇلۇتايدىڭ facebook پاراقشاسىنان الىندى "قامشى" سىلتەيدى».

وسىنداي بۇلتارتپاس دەرەكتەردى كورە تۇرا ۇندەمەي وتىرعانىمىز قالاي. الماتى قالاسىنىڭ جاي قالا ەمەس، ول قالانىڭ شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ اۋەلگى استاناسى بولعانىن، ەۆرازيانى بيلەگەن شىڭعىسحان ۇرپاقتارىنىڭ جىلدا ءبىر رەت باس قوسىپ ءوزارا داۋلى ماسەلەلەرىن شەشەتىن ورنى وسى الماتى قالاسى بولعانىن كورەمىز. وسى تاريحتى جوق ەتۋ ءۇشىن المالىق قالاسى دەپ قازىرگى قىتاي ايماعىنداعى ءبىر بەيمالىم جەردى كورسەتكەن، «الماتى تاريحى ورىستار سالعان ۆەرنىي قورعانىنان باستالادى» دەپ بۇرمالاعان رەسەي تاريحشىلارىنىڭ ءبىزدىڭ تاريحىمىز جايلى جاساعان كەز كەلگەن تۇجىرىمدارىنىڭ قۇنى كوك تيىن ەكەنىن تۇسىنەتىن ۋاقىتىمىز بولدى عوي.

جالعاسى بار...

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz