Býginde Zaysan ónirin arheologiyalyq túrghydan zerttep jýrgen tarih ghylymdarynyng doktory, professor, Shoqan Uәlihanov atyndaghy syilyqtyng iyegeri Ábdesh Tóleubaev jayynda әngimelemekpin.

Ábdesh Tóleubaev Shilikti jazyghyndaghy saq patshasy obalaryn zertteuge 2003 jyly kelgen edi. Sol kezding ózinde ol etnologiya-arheologiya salasynda tanymal professor bolatyn. Ábekenning ózi aitqanday, onyng ghylymdaghy jolyn ashqan osy Shilikti boldy. Shilikti jazyghynan altyn adam tabylghannan keyin onyng ataq-danqy keng taraldy. Ghalymnyng ózining aituy boyynsha, jer astynan altyndardy tauyp, ashu - aldaghy ýlken zertteuding basy ghana edi. Ábekeng osy qazba júmystarynda on jyldam astam uaqytyn sol tabylghan altyn zattardy zertteuge, «Altyn adamnyn» býkil kiyimin, saltanatyn qalpyna keltiruge júmsady.

Býginde Astanadaghy Últtyq muzeyde jarqyrap túrghan «Shiliktining altyn adamy» - ghalymnyng úzaq jyldardaghy zertteuining nәtiyjesi. Professor Á.Tóleubaev - elimiz ghana emes, alys-jaqyn shet elderge tanymal arheolog-etnolog. Ózining ghylymy mektebi qalyptasqan ghalym. 2003 jyly osy Shiliktige professor Á.Tóleubaevtyng shәkirtteri Ghany Omarov, Úlan Ýmitqaliyev, Erden Oralbay jeke-jeke ekspedisiya basqaryp keldi, Shyghys Qazaqstannyng týrli ónirlerinde zertteu júmystarymen ainalysuda. Mysaly, Ghany Omarov Marqakól, Kýrshim, Ýrjar aumaghyn zerttese, Erden Oralbay Tarbaghatay, Úlan Ýmitqaly Abay, Ayagóz audandaryndaghy kóne arheologiyalyq jәdigerlerdi zerttep jýr.

Bizding Zaysan eli ýshin Á.Tóleubaevtyng tapqan «Altyn adamynyn» orny erekshe. Búl ýlken janalyqpen kezinde Elbasy Núrsúltan Nazarbaev tanysyp, ózining joghary baghasyn bergen. Sol kezde ol kisi bylay degen edi: «Qazaqstan jerinen ýshinshi altyn adamdy tapqan Ábdesh Tәshkenúly Tóleubaevtyng enbegin erekshe aitqym keledi. Búl mening osydan bes jyl búryn jaryq kórgen «Tarih tolqynynda» atty kitabymda atap ótken, qazaqtardyng ejelgi saq, ýisin, qanly mәdeniyetining múrageri bolyp tabylatynynyng aiqyn dәleli. Qaranyzdarshy, bir sheti Alatau, endi bir qiyry Altay, taghy bir sheti Atyrau siyaqty qazaqtyng ýsh qiyanynan tabylghan ýsh «Altyn adam» bir ghana mәdeniyetting ýlesine tiyedi eken. Býgingi jas úrpaqty últ mәdeniyetin úlyqtau ruhynda tәrbiyeleu ýshin búdan basqa qanday dәlel kerek...» («Egemen Qazaqstan» gazeti, 2005 jylghy 8 qantar).

Shiliktining «Bәige tóbe» dep atalatyn ýlken obasynan 4000-nan astam altyn әshekey týimesheler tabylghan. Olar arqar, tauteke, búghy, býrkit, mysyq túqymdas jyrtqyshtyng bet beynesi, qasqyr, ay beynelerinde jasalghan. Sonymen qatar, kóne zaman óner tuyndylarynyng ishinde búryn kezdespegen altyn bes júldyz shyqqan edi. Úsaq altyn tizbeler óte kóp mólsherde tabyldy. Olardyng syrtqy formasy sanyrauqúlaqqa, shyghyrshyqqa, úsaq týtikshelerge úqsaghan. Osy úsaq әshekeylerding ishinde kólemi jaghynan mikroskopiyalyq, yaghni, jay kózben formasy, súlbasy әreng ajyratylatyny da kezdesedi. Mysaly, bylay qaraghanda taryday, tipti, odan da kishi sary domalaq altyn bolyp kórinetin tizbelik búiym ýlkeytkish әinekpen qaraghanda sanyrauqúlaqtyng basy siyaqty qalpaqqa astynan jip ótkizetin shyghyrshyq dәnekerlengen әshekey ekeni belgili boldy. Búl neni kórsetedi? Osy eskertkishti qaldyrghan saqtar óz qoldanbaly ónerinde mikropaykany bilgen jәne de asyl әinekti (lupany) paydalanghan. Búl degeniniz, ótken kóne zaman ónerining shyny dese de bolghanday. Saq skifterding keyingi kezine jatatyn altyndar - kóbine shaydyng qaghazy siyaqty júqa foliga altyndar. Al Shilikti altyndary, óne boyy qúima altyn әshekeyler. Onyng ýstine, Shilikti altyndarynyng synamasy óte joghary. Ghalymnyng jazuynsha, búryn-sondy Qazaqstan jerinen tabylghan arheologiyalyq altyndardyng ishinde múnday joghary synamaly altyn kezdespegen.

Sondyqtan keybir ghalymdar búl altyn zattar shetten kelgen degen de boljam jasay bastaghan. Ábdesh Tóleubaev Qazaqstannyng Geologiya institutynyng týsti metaldar bólimining mengerushisi, professor T.Jәutikovke osy manaydaghy kóne kenishterding altynyn, ózennen shyghatyn shayma altyndy zerttete otyryp, «Bәige tóbe» altyndary shiykizatynyng eshbir syrttan әkelinbegenin dәleldetti. Ghalymdardyng baghalauyna qaraghanda, Á.Tóleubaevtyng Shilikti jәdigerlerin zertteuining nәtiyjesinde saqtardyng ónerindegi ang stiyli dep atalatyn baghyt osy bizding qazaq jerinen, onyng ishinde Shyghys Qazaqstan jerinen bastau alady. Songhy on-on bes jyldardaghy Á.Tóleubaevtyng zertteulerining nәtiyjesinde Tarbaghatay ónirinen kóne ýisinder mәdeniyetining izi ashylghan kórinedi. Kele-kele ghalymnyng arheologiyalyq materialdar boyynsha jasaghan boljamdary Qytay jazba derekterimen dәleldengen eken.

2007 jyldan beri professor Á.Tóleubaev Alakól manyndaghy orta ghasyrlarda ómir sýrgen qalalardy zertteumen ainalysuda. Ýsharal kentinen Kóktúmagha deyingi aralyqta 16 qalashyq tapty. Onyng ýsheuin qazyp zerttedi. Nәtiyjesinde búl qalashyqtardyng Úly jibek jolynyng Jonghar qaqpasy arqyly Qytaygha ótetin jelisinde ornalasqan keruen saraylar ekendigin, olardyng IH-HI ghasyrlarda ómir sýrgendigi anyqtaldy.

Biyl Ábdesh Tóleubaev ózining ghylymy ómirindegi 44-shi ekspedisiyasyna shyqqan eken. Qarap otyrsanyz, Ábekenning tek qana ekspedisiyalyq ómiri bir adamnyng sanaly ghúmyryna ten. Aragha 4-5 jyl salyp Shilikti jazyghyndaghy saqtardyng kóne jәdigerlerin әri qaray zertteudi bastady. Shilikti jazyghyndaghy taghy bir ýlken obany zerttep jatyr. Ol obanyng qazbasy da jartylay bituge jaqyn. Ábekening aituyna qaraghanda, saqtar Tarbaghatay aumaghyn VI-VII ghasyrlarda mekendegen. Al biyl qazyp zerttegen búl jәdiger de saqtardyng eng kóne eskertkishine jatady jәne ózining ishki-syrtqy qúrylymy jaghynan altyn adam shyqqan «Bәige tóbe» qorghanyna úqsas keledi. Ghalym taghy bir «Altyn adam» shyghuyna ýmitti ekenin jasyrmady. Ábekeng basqarghan ekspedisiya Tasbastaudyng soltýstik túsynan biyl zerttegen kishirek obadan adammen birge jerlengen jylqy tapty. Ghalymnyng aituyna qaraghanda, múnday jaghday Shilikti jazyghy eskertkishterinde alghash ret kezdesip otyr.

Oblys әkimi Danial Ahmetovting qarjylyq kómegimen jәne tikeley qadaghalauymen jýrgizilgen búl ekspedisiya biylghy mausymda búrynyraqta zerttelip, «Altyn adam» shyqqan «Bәige tóbe» obasyn tolyghymen qayta jauyp, qalpyna keltirmekshi. 2013 jyly «Altyn adamnyn» sýiegi osy obagha qayta jerlengen bolatyn. Endi ony qayta qalpyna keltiru ýlken aruaqty is bolar edi dep esepteymin.

Sayash Nәsiretov,

«Zaysan audanynyng qúrmetti azamaty»

Abai.kz