بۇگىندە زايسان ءوڭىرىن ارحەولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەپ جۇرگەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ يەگەرى ابدەش تولەۋباەۆ جايىندا اڭگىمەلەمەكپىن.

ابدەش تولەۋباەۆ شىلىكتى جازىعىنداعى ساق پاتشاسى وبالارىن زەرتتەۋگە 2003 جىلى كەلگەن ەدى. سول كەزدىڭ وزىندە ول ەتنولوگيا-ارحەولوگيا سالاسىندا تانىمال پروفەسسور بولاتىن. ابەكەڭنىڭ ءوزى ايتقانداي، ونىڭ عىلىمداعى جولىن اشقان وسى شىلىكتى بولدى. شىلىكتى جازىعىنان التىن ادام تابىلعاننان كەيىن ونىڭ اتاق-داڭقى كەڭ تارالدى. عالىمنىڭ ءوزىنىڭ ايتۋى بويىنشا، جەر استىنان التىنداردى تاۋىپ، اشۋ - الداعى ۇلكەن زەرتتەۋدىڭ باسى عانا ەدى. ابەكەڭ وسى قازبا جۇمىستارىندا ون جىلدام استام ۋاقىتىن سول تابىلعان التىن زاتتاردى زەرتتەۋگە، «التىن ادامنىڭ» بۇكىل كيىمىن، سالتاناتىن قالپىنا كەلتىرۋگە جۇمسادى.

بۇگىندە استاناداعى ۇلتتىق مۋزەيدە جارقىراپ تۇرعان «شىلىكتىنىڭ التىن ادامى» - عالىمنىڭ ۇزاق جىلدارداعى زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسى. پروفەسسور ءا.تولەۋباەۆ - ەلىمىز عانا ەمەس، الىس-جاقىن شەت ەلدەرگە تانىمال ارحەولوگ-ەتنولوگ. ءوزىنىڭ عىلىمي مەكتەبى قالىپتاسقان عالىم. 2003 جىلى وسى شىلىكتىگە پروفەسسور ءا.تولەۋباەۆتىڭ شاكىرتتەرى عاني وماروۆ، ۇلان ۇمىتقاليەۆ، ەردەن ورالباي جەكە-جەكە ەكسپەديتسيا باسقارىپ كەلدى، شىعىس قازاقستاننىڭ ءتۇرلى وڭىرلەرىندە زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسۋدا. مىسالى، عاني وماروۆ مارقاكول، كۇرشىم، ءۇرجار اۋماعىن زەرتتەسە، ەردەن ورالباي تارباعاتاي، ۇلان ۇمىتقالي اباي، اياگوز اۋداندارىنداعى كونە ارحەولوگيالىق جادىگەرلەردى زەرتتەپ ءجۇر.

ءبىزدىڭ زايسان ەلى ءۇشىن ءا.تولەۋباەۆتىڭ تاپقان «التىن ادامىنىڭ» ورنى ەرەكشە. بۇل ۇلكەن جاڭالىقپەن كەزىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تانىسىپ، ءوزىنىڭ جوعارى باعاسىن بەرگەن. سول كەزدە ول كىسى بىلاي دەگەن ەدى: «قازاقستان جەرىنەن ءۇشىنشى التىن ادامدى تاپقان ابدەش تاشكەنۇلى تولەۋباەۆتىڭ ەڭبەگىن ەرەكشە ايتقىم كەلەدى. بۇل مەنىڭ وسىدان بەس جىل بۇرىن جارىق كورگەن «تاريح تولقىنىندا» اتتى كىتابىمدا اتاپ وتكەن، قازاقتاردىڭ ەجەلگى ساق، ءۇيسىن، قاڭلى مادەنيەتىنىڭ مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىنىنىڭ ايقىن دالەلى. قاراڭىزدارشى، ءبىر شەتى الاتاۋ، ەندى ءبىر قيىرى التاي، تاعى ءبىر شەتى اتىراۋ سياقتى قازاقتىڭ ءۇش قيانىنان تابىلعان ءۇش «التىن ادام» ءبىر عانا مادەنيەتتىڭ ۇلەسىنە تيەدى ەكەن. بۇگىنگى جاس ۇرپاقتى ۇلت مادەنيەتىن ۇلىقتاۋ رۋحىندا تاربيەلەۋ ءۇشىن بۇدان باسقا قانداي دالەل كەرەك...» («ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 2005 جىلعى 8 قاڭتار).

شىلىكتىنىڭ «بايگە توبە» دەپ اتالاتىن ۇلكەن وباسىنان 4000-نان استام التىن اشەكەي تۇيمەشەلەر تابىلعان. ولار ارقار، تاۋتەكە، بۇعى، بۇركىت، مىسىق تۇقىمداس جىرتقىشتىڭ بەت بەينەسى، قاسقىر، ايۋ بەينەلەرىندە جاسالعان. سونىمەن قاتار، كونە زامان ونەر تۋىندىلارىنىڭ ىشىندە بۇرىن كەزدەسپەگەن التىن بەس جۇلدىز شىققان ەدى. ۇساق التىن تىزبەلەر وتە كوپ مولشەردە تابىلدى. ولاردىڭ سىرتقى فورماسى ساڭىراۋقۇلاققا، شىعىرشىققا، ۇساق تۇتىكشەلەرگە ۇقساعان. وسى ۇساق اشەكەيلەردىڭ ىشىندە كولەمى جاعىنان ميكروسكوپيالىق، ياعني، جاي كوزبەن فورماسى، سۇلباسى ارەڭ اجىراتىلاتىنى دا كەزدەسەدى. مىسالى، بىلاي قاراعاندا تارىداي، ءتىپتى، ودان دا كىشى سارى دومالاق التىن بولىپ كورىنەتىن تىزبەلىك بۇيىم ۇلكەيتكىش اينەكپەن قاراعاندا ساڭىراۋقۇلاقتىڭ باسى سياقتى قالپاققا استىنان ءجىپ وتكىزەتىن شىعىرشىق دانەكەرلەنگەن اشەكەي ەكەنى بەلگىلى بولدى. بۇل نەنى كورسەتەدى؟ وسى ەسكەرتكىشتى قالدىرعان ساقتار ءوز قولدانبالى ونەرىندە ميكروپايكانى بىلگەن جانە دە اسىل اينەكتى (لۋپانى) پايدالانعان. بۇل دەگەنىڭىز، وتكەن كونە زامان ونەرىنىڭ شىڭى دەسە دە بولعانداي. ساق سكيفتەردىڭ كەيىنگى كەزىنە جاتاتىن التىندار - كوبىنە شايدىڭ قاعازى سياقتى جۇقا فولگا التىندار. ال شىلىكتى التىندارى، ونە بويى قۇيما التىن اشەكەيلەر. ونىڭ ۇستىنە، شىلىكتى التىندارىنىڭ سىناماسى وتە جوعارى. عالىمنىڭ جازۋىنشا، بۇرىن-سوڭدى قازاقستان جەرىنەن تابىلعان ارحەولوگيالىق التىنداردىڭ ىشىندە مۇنداي جوعارى سىنامالى التىن كەزدەسپەگەن.

سوندىقتان كەيبىر عالىمدار بۇل التىن زاتتار شەتتەن كەلگەن دەگەن دە بولجام جاساي باستاعان. ابدەش تولەۋباەۆ قازاقستاننىڭ گەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ءتۇستى مەتالدار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور ت.جاۋتىكوۆكە وسى ماڭايداعى كونە كەنىشتەردىڭ التىنىن، وزەننەن شىعاتىن شايما التىندى زەرتتەتە وتىرىپ، «بايگە توبە» التىندارى شيكىزاتىنىڭ ەشبىر سىرتتان اكەلىنبەگەنىن دالەلدەتتى. عالىمداردىڭ باعالاۋىنا قاراعاندا، ءا.تولەۋباەۆتىڭ شىلىكتى جادىگەرلەرىن زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسىندە ساقتاردىڭ ونەرىندەگى اڭ ءستيلى دەپ اتالاتىن باعىت وسى ءبىزدىڭ قازاق جەرىنەن، ونىڭ ىشىندە شىعىس قازاقستان جەرىنەن باستاۋ الادى. سوڭعى ون-ون بەس جىلدارداعى ءا.تولەۋباەۆتىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە تارباعاتاي وڭىرىنەن كونە ۇيسىندەر مادەنيەتىنىڭ ءىزى اشىلعان كورىنەدى. كەلە-كەلە عالىمنىڭ ارحەولوگيالىق ماتەريالدار بويىنشا جاساعان بولجامدارى قىتاي جازبا دەرەكتەرىمەن دالەلدەنگەن ەكەن.

2007 جىلدان بەرى پروفەسسور ءا.تولەۋباەۆ الاكول ماڭىنداعى ورتا عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن قالالاردى زەرتتەۋمەن اينالىسۋدا. ءۇشارال كەنتىنەن كوكتۇماعا دەيىنگى ارالىقتا 16 قالاشىق تاپتى. ونىڭ ۇشەۋىن قازىپ زەرتتەدى. ناتيجەسىندە بۇل قالاشىقتاردىڭ ۇلى جىبەك جولىنىڭ جوڭعار قاقپاسى ارقىلى قىتايعا وتەتىن جەلىسىندە ورنالاسقان كەرۋەن سارايلار ەكەندىگىن، ولاردىڭ ءىح-ءحى عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەندىگى انىقتالدى.

بيىل ابدەش تولەۋباەۆ ءوزىنىڭ عىلىمي ومىرىندەگى 44-ءشى ەكسپەديتسياسىنا شىققان ەكەن. قاراپ وتىرساڭىز، ابەكەڭنىڭ تەك قانا ەكسپەديتسيالىق ءومىرى ءبىر ادامنىڭ سانالى عۇمىرىنا تەڭ. اراعا 4-5 جىل سالىپ شىلىكتى جازىعىنداعى ساقتاردىڭ كونە جادىگەرلەرىن ءارى قاراي زەرتتەۋدى باستادى. شىلىكتى جازىعىنداعى تاعى ءبىر ۇلكەن وبانى زەرتتەپ جاتىر. ول وبانىڭ قازباسى دا جارتىلاي بىتۋگە جاقىن. ابەكەنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ساقتار تارباعاتاي اۋماعىن VI-VII عاسىرلاردا مەكەندەگەن. ال بيىل قازىپ زەرتتەگەن بۇل جادىگەر دە ساقتاردىڭ ەڭ كونە ەسكەرتكىشىنە جاتادى جانە ءوزىنىڭ ىشكى-سىرتقى قۇرىلىمى جاعىنان التىن ادام شىققان «بايگە توبە» قورعانىنا ۇقساس كەلەدى. عالىم تاعى ءبىر «التىن ادام» شىعۋىنا ءۇمىتتى ەكەنىن جاسىرمادى. ابەكەڭ باسقارعان ەكسپەديتسيا تاسباستاۋدىڭ سولتۇستىك تۇسىنان بيىل زەرتتەگەن كىشىرەك وبادان اداممەن بىرگە جەرلەنگەن جىلقى تاپتى. عالىمنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، مۇنداي جاعداي شىلىكتى جازىعى ەسكەرتكىشتەرىندە العاش رەت كەزدەسىپ وتىر.

وبلىس اكىمى دانيال احمەتوۆتىڭ قارجىلىق كومەگىمەن جانە تىكەلەي قاداعالاۋىمەن جۇرگىزىلگەن بۇل ەكسپەديتسيا بيىلعى ماۋسىمدا بۇرىنىراقتا زەرتتەلىپ، «التىن ادام» شىققان «بايگە توبە» وباسىن تولىعىمەن قايتا جاۋىپ، قالپىنا كەلتىرمەكشى. 2013 جىلى «التىن ادامنىڭ» سۇيەگى وسى وباعا قايتا جەرلەنگەن بولاتىن. ەندى ونى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ۇلكەن ارۋاقتى ءىس بولار ەدى دەپ ەسەپتەيمىن.

ساياش ناسىرەتوۆ،

«زايسان اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى»

Abai.kz