Aymanda bәri bar. Ataq, abyroy, qyzmet, dos, joldas... Alayda Aymandy qazaq kórermeni men tyndarmany bile bermeydi. Ol ras. Óitkeni Aymannyng óneri – kiyeli, tekti óner. Múhtar Shahanov aitpaqshy, «Kez kelgenning uysyna týspeytin, kez kelgenning baqshasynda pispeytin» asqar da asqaq dýniye.

Skripkany virtuoz muzykant­tardyng aspaby deydi. Jalpy, muzyka ghajap әlem, tylsym dýniye. Álemde osy muzykany, saz әle­min týsinbeytin jan joq shyghar. Muzykagha adam túrmaq januar­ da eltiydi. Esterinizde bolar, әigi­li «Qyz Jibek» filimindegi aqqu­lardyng biyi... Operator Ashat Ashrapov pen rejisser Súltan Qojyqov qos aqqudyng biyin týsire almay әlekke týskende kompozitor Núrghisa Tilendiyev ózining ataqty «Aqqu» kýiin jazyp alyp, dybys kýsheytkishpen qoyghan. Sodan keyin qos aqqu júpta­sa jýzip, bas týiistirgen bolatyn. Mine, muzykanyng qúdireti, qasiyeti!

Shýkir, Aymangha deyin de qa­zaqta skripkashylar bolghan. Solardyng biri Týrkistan legio­nynda bolyp, elimizding azat­tyghy ýshin ký­resken Álim Almat bolatyn. Álekeng әigili ­narkom Temirbek Jýrgenovting jiyeni. Dәl osynday ekinshi qazaq nemis tútqynyn da, Sovet lagerin de kórgen Áytikesh Tolghanbaev edi. Átten, bizding tarih kez kelgen jerge tiyip ket­seng qúpiya da keng dýniye. Zertteu­shi men izdeushi bolsa tarihtyng qoynauynda talay qyzyq ta shyjyq jetip artylady.

Jalpy, skripkanyng qazaq­qa bótendigi joq. Óitkeni onyng arghy atasy ózimizding qobyz. Óner kóginde muzykalyq aspap bar da, oghan arnalghan shygharmalar bar. Ony jazatyn sazgerler de sanauly. Búl endi naghyz talanttar­dyng basyna búiyratyn baqyt. Ol turaly keyinirek aitarmyn. Men, muzyka zertteushisi emespin. Alayda Nikolo Paganini, Arkandjel­lo Korelli, Djovanny Battista Vioti, Antonio Vivalidi, Anry Vietan, Ejen Izan, Genrik Venyavskiy, Leopolid Auer, Fris Kreysler, Pablo de Sarasate, Yasha Heyfes, IYegudy Menuhin jәne osy skripkamen әlemge tanylghan taghy basqa daryndylardy jaqsy bilemin. Kenes dәuirinde de Da­vid Oistrah pen Leonid Kogan­dar anyzgha ainaldy. Jalpy, skripka dese Nikolo Paganiny birinshi bolyp oigha oralady. Sebebi Paganiny shy­ghar­ma­laryndaghy tylsym kýshting ­baryna amalsyz moyyn úsyna­syn. Europadaghy skripka salasy­nyn, úly romantizmning kósh bas­taushysy osy esim.

Alty jasynan ómirining sony­na deyin «Saytannyng skripkasyn» arqalaghan darynnyng shy­gharmalary úshan-teniz.

Alty jas demekshi, Ayman­gha alghash batasyn bergen әlem­ge mәshhýr kompozitor Aram Ha­cha­­turyan edi. Ol Almatygha, Abay atyn­daghy opera jәne balet teat­rynda әigili «Spartak» bale­tine diriy­jerlyq etuge kel­gen. Qazaq hal­qynyng maqta­ny­shy Ramazan Ba­povtyng osy Spar­takty biylep, Moskvany auzyna qaratqan kezi. Atalghan pre­mieragha Aram Hachaturyan ar­nayy kelgende Qazaqstan Kompo­ziy­torlar odaghynyng basshysy Erke­ghaly Rahmadiyev bir top jasty Hachaturyangha tanystyrady. Solardyng ishinde Ayman da bolghan. Ol K.Bayseyitova atyndaghy muzyka mektebine Aram Iliichti alyp kelgen edi. Ayman sonda Aram Hachaturyan­nyng konsertin oryndaghan. Jas talantqa riza bolghan úly kompozitor Aymannyng nota dәpterine qol­tanba kaldyrghan: «Talant pen shydamdylyq qana shyngha shy­gharady». Búl has sheberding jas ta­lantty jazbay tanyghan sәti. 12-ge jana tolghan jas talantqa Ha­chaturyan osylay batasyn bergen.

Jalpy, Ayman muzykagha erte keldi. Ákesi Qojabek Moskva­daghy Timiryazev atyndaghy auyl sharuashylyq akademiya­syn bi­tir­gen kózi ashyq azamat bol­ghan. Anasy Rahilya – qazaq kyz­darynyng arasynan shyqqan al­ghashqy shanghyshy. Qojabek Moskvadan kele sala baryn salyp auyl sharuashylyq salasyna bilegin sybanyp kirisip ketti. Almatynyng irgesindegi «Qyzyltudan» qalagha baryp kelip qyzmet etti.

Kóre almas qyz­ghanshaqtar men NKVD-nyng shabarmandarynyng kesirinen Qojekeng de «halyq jauy» bolyp sottaldy. Alayda Stalinning óli­mi naqaqtan kýigen kóptegen jandy qorlyq pen zorlyq­tan qútqardy. Solardyng biri de biregeyi Qojabek Músaqojaev. Soghystan keyingi kezeng Qazaq elining sharyqtau kezi boldy. Ol әdebiyette, ónerde, bilim men ghy­lymda, әsirese teatr, kino, muzyka salasynda samghau uaqyty edi. Adam tek qarynnyng ghana qamy emes, ruhany azyqpen bir­­ge tәrbie alu qajettiligin Qoja­bek úgha bildi. Sondyqtan da ýiel­meli-sýielmeli tórt qy­zyn K.Bayseyitova atyndaghy muzy­ka mektebine bergen. Ayman ol kezde onsha belgili emes Nina Pat­­rushevanyng klasyna tap boldy. Jal­py, ónerde ta­lant­tyng ba­ghyn asha­tyn ústazy, tәrbiyeshisi, baghbany.

Jaqsy múghalim tek jón sil­teu­shi, jol kórsetushi ghana emes ol syr­­la­syn, múndasyng tipti qor­ghanyng da.

Aymannyng baghyna osynday úlaghatty ústaz, tynymsyz tәr­biyeshi kez boldy. Patrusheva bala sýimegen әiel bolsa da, bar bilimin, tәjiriybesin shәkirtteri­ne arnaghan ayauly jan. Býginde ­Nina Patrushevany Qazaq­stan­da muzyka әlemi biletin ­bol­sa, ol eng aldymen osy Ayman Músaqojaeva, Marat Biysengha­liyev, Gauhar Myrzabekova, ­Aida Aipova syndy әlemge tanymal skripkashylardyng arqasy. Shy­ny kerek, Nina Mihaylovna qa­zaq skripkashylarynyng ústasy da ústazy da boldy. Al osy toptyng ishinde Aymannyng orny erekshe. Belgradtaghy halyqaralyq konkurs muzyka әlemindegi ýlken dodalardyng qataryna jatady.Serbiyanyng astanasy sanalatyn búl qala Europadaghy әdemi shaharlardyng biri. Sava men Dunay ózenderining týiisken túsynda ornalasqan. Búl konkurs býginde ekinshi qatargha ketken. Oghan sebep Kenes odaghynyng qúlauy bolsa, ekinshiden 90-shy jyldardaghy Yugoslaviyadaghy azamattyq soghys óner, mәdeniyet, ghylym, bilim, ruhaniyat siyaqty qasiyetti úghymdardy keyinge shegergen. Ol shaqta bәri basqasha edi. On jeti jasar Ayman osy konkursta bas jýldeni jenip aldy. Almaty túrmaq Qazaq­standy jóndi bilmeytin júrt­shylyqtyng aldynda qarshaday qyz P.Chaykovskiyding 1-konsertin oryndady.

Taudan qúlaghan qar kóshkini jónkip barady. Jol-jónekey eshtenege alandamay, eshkimge qaraylamay ekpindey kóshken. Mine, osy sәtte aq kóbikke qosyla ýlken ýidey tastar da domalay jóneledi. Appaq shangha kómilgen bop-boz dýniye. Tolqyn da tol­qyn. Tek aq tolqyn aq kóbik...Osy mezette ala búlttyng arasy­nan bozalang sәule kóringen. Tura qara týngi projektorday. Lazerimen júqa temirdi keskendey jo-joq teskendey ghana.

Sol sap-sary dýnie birte-bir­te býkil ghalamdy aq núrgha bó­lep barady. Búl suret Chay­kov­­­skiy­ding osy 1-konsertin esti­­gende esi­me týsken. Iә búl sәu­­leni, búl suretti saz tilinde sói­let­ken qar­shaday qazaq qyzy Ayman bola­tyn. Belgradtyng bas jýl­desin qan­jyghagha baylaghan óreli óner­pazgha qazylar da, kórermen ­de tәnti boldy. Aty anyzgha ainal­ghan Leonid Kogannyng ózi Ayman­dy Moskvadaghy konservatoriya­gha shaqyrdy. Paganiniyding jo­lyn jalghaushy ispan elining maytal­man muzykanty Pablo de Sarasate ataghynan at ýrketin alyp túlgha. Úly kompozitordyng ait­qanynday «Aldymen Úly jýrer qoghamda ózgeler keyin tú­rar». Sarasate de Pablonyng әkesi bask elinen. Sondyqtan da Sarasatening skripkasynda erkelik, erkindik, tentektik pen tektilik jatyr. Aymannyng oryn­daghan osy Sarasate de Pab­lo­­nyng «Andaluz romansyn» tyn­dau kerek.

At ýstinde tau ishin aralaghan qan­day ghajap. Mine, osy kezde Aymannyng әuenderi sarghayghan sa­ry kýzde oinaqtaghan eliktey. Tau angharyndaghy tentek ózen­ning tan­gha juyq teriskeyden qúla­ghan sәtindegi sarylynday jangha jayly. Pah, dýniye! Keng dýnie әlemdi osynshama súlu, qarasang kóz toymaytyn, sóz jet­peytin ghajap­stan jasaghan Úly kýshke amalsyz bas iyesin. Ol úly saz, úly әuen, muzyka dýniyesi. Ayman osylay oila­nady, osylay tolghanady. On sausaghy mayysqan, jo-joq qa­yys­qan qyzdyng kóz jasynday әuez.

Ayman ýshin әr konsert ýl­ken dayyndyq, el-júrtqa bere­tin esep-emtihan. Sondyqtan da Aymannyng kýn tәrtibi jarty jyl, bir jylgha deyin belgilenip qoyghan. Astanadaghy ózi rektor­lyq etetin Óner uniyversiyteti bir basqa, konserttik gastroli bir basqa. Onymen qosa qoghamdyq júmystar jetip artylady.

Býginde elimizde eki ýlken muzy­ka ordasy bar. Alghashqysy Qúrmanghazy atyndaghy konser­vatoriya bolsa, ekinshisi – Asta­nadaghy Óner uniyversiyteti. Kon­servatoriya­ny ashqan da, ayaghynan túrghyz­ghan da Ahmet Júbanov bol­sa, Óner uniyversiytetin ómirge әkelgen Ayman Músaqojaeva. 90-shy jyl­dary qayta qúru emes, qayta qyruday zaman boldy. «Baytal týgil bas qayghy» demek­shi, el ishi toz-toz bolyp ketkende óner­de ólermender ghana qaldy. Ártister men aqyndar bәrin tas­tap bireui bazar jaghalap, bireu bireudi aghalap, endi biri kedenshi, ekinshisi eden juyp ketken kezde Ayman da aidalada qalghan. Osynday kýnderding birinde Res­publika kýnine oray ýlken kon­sert ótti. Sol konsertke N.Nazarbaev keldi. Ayman das­tarqan ýstinde oghan mektep ne kol­ledj be, әiteuir óner ordasyn ashsam degen tilegin aitty.

– Onda Aqmolagha bar, – dedi N.Nazarbaev.

– Oghan kim barady? – dedi Ayman an-tang bolyp.

– Saspa, jaqynda sol qalagha astanamyzdy auystyramyz, – dedi Núrsúltan Ábishúly. Kóp úza­may elorda da kóshti. Osynday ala­sapyran kezde Ayman әpkesi ­Raisa ekeui Aqmolagha kelgen. Poyyz­dan týskende aq boran, ýskirik ­jel, Aymandy «aymalay» jóneldi. Basyna kiygen aq shlyapasy jelmen birge úshyp ketti. Antarylyp әri-beri túryp qaldy. Ne ilgeri kete almay, ne poyyzgha qayta mine almay menzeng kýige týsti.

– Endi neghyp túrsyn? Ket­tik, – degen Raisanyng dauysy Aymandy selt etkizdi. Abyroy bol­ghanda qalanyng әkimi Moskva­da oqy­ghan Ádilbek Jaqsybekov bolyp shyqty. Orynbasary ózi­ne jaqyn kompozitor Tólegen Múhamedjanov eken. Tólegen jú­mysqa sol kýni birinshi ret shy­ghypty. Ekeui qalany aralap muzyka kolledjining ghimaratyn kórdi. Týski asta Tólegen bolashaq armandaryn aityp Aymangha kel de kel dedi. Eki úday kýy kesh­ken Almatynyng qyzy ne de bolsa nar tәuekel degen. Belin bekem buyp, joqtan bar jasaugha yaghny astanadan muzyka akademiya­syn ashugha kiristi. Búl 1998 jyldyng qantar aiy bolatyn. Ne oqu orny joq, ne sabaq beretin múghalimder joq. Tipti alda-jal­da ashylghan kýnde ústazdar men studentterding jatatyn jataqha­nasy joq qalada qalyp, bәrin nólden bastaghan Ayman edi.

Men әlemning biraz elin ara­laghan adammyn. Rejisser bolyp shetelge shyghuym Italiyadan bas­taldy. IYә, Italiya әlemdegi ataq­ty suretshiler men muzy­kant­tardyn, arhiytektorlar men kinogerlerding otany. Osy el­de sosyn keremet kinofestivali bar. Ol Venesiyadaghy kino­festivali. Búl festivaligha bar­ghan da armanda, barmaghan da armanda. Men búl qalanyng tar kóshelerimen jýrgendi únatam. Ár ýi, әr kvartal óz aldyna tariyh. Qala berdi gandolgha minip týngi Venesiyany tamashalaghan qanday ghajap. Venesiya sonymen qatar Antonio Vivalidiyding otany. Úly darynnyng ósken mekeni. Vivalidy bala kýninen skripkagha qúmar bop ósti. Ákesi shashtaraz hәm әuesqoy skripkashy bolghan. Antonio osy aspapty es bilgeninen kórip ósken daryn. Ol tek virtuoz muzykant, jaqsy ústaz ghana emes asqan sheber skripach jәne úly kompozitor. Býginde muzyka әleminde Vivalidiydi bilmeytin jan joq. Tek muzyka ghana emes onyng aty әlemdegi úlylardyng tiziminde jәne artynda qyruar múra qal­dyrdy. Aytpaqshy Antonio shir­keude әjeptәuir svyashennik bolatyn. Alayda Vivalidy muzykany tandaghan. Úmytyp barady ekenmin, Aymannyng arghy atalary Qazaqstangha XVIII ghasyrdyng sonynda Saud Arabiyasynan kelgen qojalar. Islamdy qazaq dalasyna taratugha kelgen dindar­lar bolatyn. Aghayyndy jigitter Músaqoja, Sartqoja, Seyitqo­ja, Qaraqoja. Olar Almaty­daghy músylman meshitin alghash ashqandar. Qazirgi kók bazar­dyng týbindegi meshitting irgetasyn qa­laghan qojalardyng úrpaghy. Vivalidiyding skripkagha arnalghan konserti Aymannyng repertuarynda bar.

Adamnyng keyde qiyaldaytyn kezi bolady. Osynday da keyde skripka bolmasa simfoniyalyq orkestr ne bolar edi dep oilasam túla boyym titirkenip ketedi. Sebebi skripkasyz orkestr qyzsyz kóktem, arusyz auyl ispetti. Jәne skripka tekti de arqaly aspap. Onyng ýstine boztorghay emes qarlyghashtyng qanatynyng suy­ly qonghan. Skripkany tartu, oinau bir bólek te oghan jan beru, tiriltu, sóiletu sybyrlap qúlaghyna dem ýrlegendey boyyndy shymyrlatu bir bólek.

Improvizasiya notadaghy shy­gharmany oinau emes oilau, órnekteu, kókeyindegi óksikti tórt sausaqpen terbeu. Ár sausaq sa­daqtan atylatyn jebedey birde qatty, birde jay. Qara tyrnaqtyng astyndaghy әr kletka, әr iyirim qúpiya әuenge tolghatqan. Jaryq dýniye­ning esigin ashugha tyrmysqan úly sәbiydey birese auyr, birese meyirimdi, oghan tanys Otan – ana­synyng jatyryn tyrs-tyrs týrtip birte-birte býiirin bayau ghana tepkilegen terbelis yrghaqtar. Búl tolghaqta tek ashy auru aiqay ghana emes, múnda Kýn men Týnning Aq pen Qaranyn, Ay men Kýnnin, Jaqsy men Jamannyng arpalysy jatqanday ah úru men janardan tamghan kóz jasy bar. Óitkeni ómirge adam kelgeli jatyr.

Ayman men Vivalidiyde osy qúdiret – Ananyng tolghatuynday tolqyn-tolqyn tolghanys bar. Ayman Vivalidiydi dәl osylay oinaydy. Bayaghyda ústazym Asqar Toqpanov «Operagha bar­ghanda kózimdi júmyp otyram. Sonda basqa әlemge barghanday kýige enem»deytin. Men de Ayman­nyng konsertin kózimdi jú­myp tyndaymyn. Aytpaqshy, Ayman arqalap jýretin jәne eshkimge ústatpaytyn skripka Stradivariyding skripkasy. Ol – Memleket menshiginde. Álem әrtisi. Bayaghyda bala kýngi bir әngime esimde qalypty. Bizding auyl temeki egetin-di. Búl da ma­shaqaty kóp júmys. Sonda brigadir Ómir Ýsenov degen aghay Sosialistik Enbek Eri atandy. Sony estigende Mynghoy әjemiz «...E-e-e alsa alsyn ainalayyn, ol bayghús mandayy da, tanda­yy da terlegen jan ghoy» degen edi. Sol sóz mening esime qazir eriksiz eske týsedi. «Manday terlegendi estigem, al tanday qalay terleydi» dep. Biraq keyuana әjemizding sózinde bir shyndyq bar. Ol eren enbekke taghylatyn teneu bolar dep payymdaymyn. Ayman sol mandayy da, tandayy da terlep jýrgen Er qyz. Qazaqstannyng Enbek Eri. Sosyn el-júrt bile bermeytin erekshe bir qasiyeti – ol Aymannyng kýlkisi. Ony tek tyndau kerek. Jalpy, Aymandy tyndau naghyz quanysh, shyn baqyt.

Talghat Temenov,

Qazaqstannyng halyq әrtisi, teatr jәne kino rejisseri

Abai.kz