1992 jyly 7 mamyrda Qazaqstan Preziydenti, Qazaqstan Respublikasynyng Jogharghy Bas qolbasshysy N.Á. Nazarbaev «Qazaqstan Respublikasy Memlekettik qorghanys komiytetin Qazaqstan Respublikasynyng Qorghanys ministrligi etip qayta qúru turaly», «Qazaqstan Respublikasynyng Qaruly Kýshterin qúru turaly» jәne alghashqy qorghanys ministri etip general polkovnik (1993 jyldyng 9 mamyrynan armiya generaly) S.Q. Núrmaghambetovty taghayyndau turaly jarlyqtargha qol qoydy. Búl kýn Qazaqstannyng derbes Qaruly Kýshterining qúrylghan kýni bolyp, saltanatty týrde atalyp keledi.

«Qazaqstan Respublikasynyng qorghanysy men Qaruly Kýshteri turaly» Qazaqstan Respublikasynyng Zany, 5-tarau, 18-tarmaghy boyynsha: Qaruly Kýshter agressiyagha toytarys beruge, Qazaqstan Respublikasynyng aumaqtyq tútastyghy men egemendigin qaru-jaraqpen qorghaugha, memlekettik jәne әskery obektilerdi kýzetuge jәne qorghaugha, әue kenistigin kýzetuge, sonday-aq Qazaqstan Respublikasy bekitken halyqaralyq sharttargha sәikes әreket etuge mindetteledi. «Qazaqstan Respublikasynyng qorghanysy men Qaruly Kýshteri turaly» Qazaqstan Respublikasynyng Zany, 4-baby boyynsha: Qaruly Kýshter, basqa da әskerler men әskery qúralymdar Áskery doktrinagha jәne Qaruly Kýshterdi qoldanu josparyna sәikes qorghanys salasyndaghy mindetterdi oryndaydy. Eger qanday da bir zaual tughan shaqta múnyng qúramyna Qorghanys ministrligine qaraytyn әsker týrlerinen basqa Ishki ister ministrligining ishki әskerleri, Últtyq qauipsizdik komiytetining shekara qyzmeti jәne basqa da әskerleri, respublikalyq «Úlan», azamattyq jәne aumaqtyq qorghanysty basqaru men qúru organdary kiredi.

Qaruly Kýshter qúrylysynyng bastapqy kezenindegi asa manyzdy problema – egemen el Armiyasynyng normativtik-qúqyqtyq negizin qúru bolatyn. Jana memleketting jana Armiyasynyng normativtik-qúqyqtyq bazasyn jasaumen bir uaqytta últtyq Qaruly Kýshterding beynesi men qúrylymyn, olardyng basqaru organdaryn qalyptastyruda tynymsyz júmys jýrgizildi. Jas respublikanyng Otan qorghau mәseleleri jónindegi alghashqy zandary óz uaqytynda jәne tiyisti-dengeyde dayyndaldy. 1992 jyly 22 qyrkýiekting ózinde-aq Joghary Kenes «Qazaqstan Respublikasynyng Qaruly Kýshteri jәne Qorghanys turaly» Zandy qabyldady. Sonday-aq, 1993 jyly 11, aqpanda Preziydent bekitken Qazaqstan Respublikasynyng alghashqy әskery doktrinasy újymdyq týrge dayyndaldy. Ol soghysty boldyrmau, qorghanys quatynyng jetkiliktiligi, TMD elderimen ózara kómek odaghy prinsipterine negizdeldi. Doktrina erejeleri memleketting syrtqy sayasy jәne әskery qyzmetinde keninen paydalanyldy.

Qazaqstan Respublikasynyng Qaruly Kýshteri ózi qúrylghan kýnnen bastap Qúrlyqtaghy әskerden, Áskeriy-teniz kýshteri jәne Áue shabuylynan qorghanys әskerinen túrdy. 1997 jyly 17 qarashada Preziydent Jarlyghymen Qazaqstan Respublikasynyng Qaruly Kýshteri ýsh jaqty qúrylymgha auystyryldy Jalpy әskery kýshter (oghan Qúrlyqtaghy әsker jәne Jedel qimyl kýshteri endi), Áue qorghanysy kýshteri (Áskeriy-әue kýshteri men Áue shabuylynan qorghanys kýshteri biriktirildi) jәne Memlekettik shekarany qorghau kýshteri (olar Shekara әskerlerining zastavalary men bólimderinen, Qazaqstan Respublikasynyng Áskeriy-Teniz kýshterining kemeleri men jaghalau qyzmetinen túrady). Sonymen bir uaqytta Bas shtab Qazaqstan Respublikasy Qaruly Kýshterining Bas Shtaby bolyp qayta qúryldy. Kóp ótpey, Shekara әskerlerining Qorghanys ministrligine baghynuynyng negizsizdigi aiqyn bolyp, 1999 jyldyng 2 shildesinen bastap olar Últtyq qauipsizdik komiytetining qaramaghyna qaytaryldy. 2007 jylghy 21 nauryzda Qazaqstan Respublikasy Preziydentining № 299 Jarlyghymen memleketting әskery qauipsizdigin qamtamasyz etuge, soghystar men qaruly janjaldardy boldyrmaugha, Qaruly Kýshterdi, basqa da әskerler men әskery qúralymdardy damytu men qoldanugha negiz qalaushy kózqarastar jýiesin bildiretin Qazaqstan Respublikasynyng jana Áskery doktrinasy bekitilgen bolatyn.

Osylaysha ótken otyz jylda Qazaqstan qaruly kýshteri zandyq negizde ýzdiksiz kemeldenip әskery basqaru organdaryn, Qaruly Kýshterding týrlerin, arnayy әskerlerdi, tyl, әskery oqu oryndary men ghylymy mekemelerdi qamtityn irgeli qúrylymgha ainaldy.

Biylghy әlem elderining әskery quaty baghalanghan reytingte Qazaqstan qaruly kýshteri 145 memleketting ishinde 68 orynnan kórindi. qalay jasalady

Reyting jasaghan basylym tómendegidey negizgi 50 kórsetkishke basa nazar audarghan. Olar:

• qorghanys salasyna ketetin shyghyndar;
• tehnika men qúral-jabdyqtardyng arsenaly;
• әskerding sany;
• tank, keme, úshaq pen basqa da әskery tehnikanyng sany;
• múnay ónimderine qoljetimdilik;
• әskerding soghysqa qabilettiligine әser etetin basqa da faktorlar.

Elimizding әskery әleuetin sandarmen sóiletip kórsek:

Qazaqstanda 4 týrli әsker bar:

Áue qorghanys kýshteri, Qúrlyqtaghy әsker, Áskeriy-teniz kýshteri jәne Respublikalyq gvardiya.

Elimizdegi            Qúrlyq                  Áue                     Áskeriy-teniz

әsker sany    әskerining sany   kýshterining sany    kýshterining sany

74 myng adam        47 myn                  19 myn                   3 myngha juyq

Tank sany         Tikúshaq        Áskery kólik          Minometter

5 myn               130-gha juyq          4 myn             2 jarym mynnan astam

(T-80, T-72,  jәne T-62)

Elimizding qorghanys kesheninde búghan qosa 25 bombylaushy Su-24, 40 tarta joyghysh MiyG-29, 14 joyghysh Su-27, 14 shabuyldaushy Su-25, 43 әskery joyghysh MiyG-31 úshaqtary men 100 zenittik zymyran kesheni bar.

Reyntngty búrynghyday AQSh, Qytay, Resey bastap túr. Qazaqstan aldynghy joly Ózbekstan, Belarustan keyin qalsa, búl joly Ázerbayjannan keyin syrghydy. Onyng da ózindik sebebi bar ekenin anyq.

Búrynghy Kenes Odaghynyng eki respublikasy – Armeniya men Ázirbayjan halyqaralyq dengeyde Ázirbayjannyng bir bóligi sanalatyn, biraq 2020 jylgha deyin tolyghymen etnikalyq armyandardyng baqylauynda bolghan Tauly Qarabaq ýshin ondaghan jyldar boyy soghysyp keledi.

2020 jyly alty aptagha sozylghan qaruly janjalda Ázirbayjan Tauly Qarabaq pen onyng tóniregindegi aitarlyqtay aumaqty qaytaryp, jeniske jetti. Búl úrys Reseyding araghayyndyghymen jasalghan atysty toqtatu turaly kelisimmen ayaqtaldy. Biraq aymaqqa reseylik bitimgershilik kýshterding shoghyrlanuyna qaramastan, eki el arasynda oqtyn-oqtyn qaqtyghystar әli bolyp túrady.

2022- jyly 13 qyrkýiek kýni eki el arasyndaghy 2020 jylghy soghystan bergi eng qandy shayqasta 100-ge juyq adam qaza tapty.Songhy oqigha kezinde Erevan týnde birneshe armyan qalasyna shabuyl jasalghanyn habarlady. Ázirbayjan bolsa, armyan arandatushylyqtaryna jauap berip jatqanyn mәlimdedi.

Ázerbayjan әskerining Armeniyamen bolghan shayqastarda basym orynghy shyghuynyng Týrkiya bergen әskery kómekpen baylanysty ekeni belgili. Týrkiyanyng eki el arasynda qaruly qaqtyghys bastalghanda Ázerbayjangha Jana qarular, drondar bergeni mәlim. Týrkiyanyng NATOgha mýshe ekenin eskersek, ol úsynghan qarulardyng әzerbayjan әskerining soghys qabiletin eselep arttyrghany belgili.

Qazaqstan qaruly kýshterining qúrylghaly beri qaruly qaqtyghystargha qatynpaghany, tek beybitshilik missiyalargha aralasqany belgili. Búrynghy kenes odaghy qúramynda bolghan respublikalar arasynda tuyndap jatqan qaruly qaqtyghystar Qazaqstan qaruly kýshterining de qyraghylyghyn oyatyp, әskery salany kemeldendiruge naqty qadamdar jasaugha týrtki boluda. Onyng bastysy Ótken jyly preziydent Toqaevtyng jarlyghymen әskery doktrinagha ózgeris engizildi. Onda atap ótuge túrarlyq tómendegidey mazmúndar qamtylghan:

Strategiyalyq baghyttarda әskerlerding (kýshterdin), qaru-jaraqtyn, әskery tehnika men materialdyq qúraldar qorlarynyng qajetti jiyntyghyn jasau esebinen memleketting әskery úiymynyng qúrlyq, әskeriy-әue jәne әskeriy-teniz qúrauyshynyng jauyngerlik әleueti arttyryldy.

Áskerlerdeaqparattyq-psihologiyalyq jәne baghdarlamalyq-tehnikalyq (kiyber) әser etuge qarsy is-qimyldy úiymdastyru ýshin Qaruly Kýshterde bólimsheler qúryldy. Olardynәleueti men mýmkindikterin úlghaytu boyynsha júmys jýrgizilude.

Áskery maqsattaghy aqparattandyru obektilerinde aqparatty qorghaudyng qazirgi zamanghy proaktivti jýiesin qalyptastyrugha baghyttalghan tehnikalyq jәne kadrlyq әleuetti damytu jóninde jýieli júmys jýrgizilude.

Aumaqtyqqorghanys jýiesin memleketting әskery qauipsizdigin jәne qorghanysyn qamtamasyz etuding ortaq jýiesine integrasiyalau shenberinde Qaruly Kýshter qúramynda aumaqtyq qorghanysty basqaru organy qúryldy.

Memleketketónetin әskery qaterge jedel den qoydy qamtamasyz etu mýddesinde Qaruly Kýshterdin, basqa da әskerler men әskery qúralymdardyng әue-kólik mýmkindigin kýsheytu jóninde aldyn ala sharalar qabyldanuda.

Áskerlerding útqyrlyghyn arttyru jәne әskery qauipsizdikke tónetin qazirgi zamanghy qaterge barabar den qoy maqsatynda Qazaqstan Respublikasy Últtyq úlanynyng qúrylymyn jetildiru, qúramyn kýsheytu jәne infraqúrylymyn damytu jónindegi sharalar dәiekti jәne josparly týrde jýrgizilude.

Daghdarystyjaghdaylar men ishki qaruly janjaldyng jolyn kesu kezinde, onyng ishinde әleumettik sipattaghy tótenshe jaghdaydyn, tótenshe jәne soghys jaghdayynyng qúqyqtyq rejiymin qamtamasyz etu kezinde mindetterdi sheshu ýshin әskerdi qoldanudyng jana nysandary men әreket etu tәsilderi engizilude.

Strategiyalyq baghyttarda әsker toptaryn (kýshterdi) túraqty jәne ýzdiksiz qamtamasyz etu ýshin Qaruly Kýshterdi tyldyq jәne tehnikalyq qamtamasyz etuding útqyr jәne stasionarlyq qúrauyshtary qúryldy.

Memleketti júmyldyra dayyndau shenberinde basqarudyng túraqtylyghyn arttyru jәne memleket ekonomikasyn soghys uaqytyna úiymdasqan týrde kóshiru, memleketting әskery úiymynyng jәne túrghyndardyng materialdyq rezervke qajettiligin qanaghattandyru, júmyldyru, soghys jaghdayy kezeninde jәne soghys uaqytynda memleketting әkimshilik-aumaqtyq birligining júmys isteuin qamtamasyz etu ýshin sharalar iske asyryluda.

Qazaqstan Respublikasy eldegi ishki túraqtylyqty qamtamasyz etuge, memleketke qarsy әskery janjaldyng bastalu qaterining aldyn alugha, halyqaralyq qauipsizdikti qamtamasyz etuge qatysudy keneytuge, halyqaralyq terrorizmge jәne ekstremizmge qarsy kýreske, sonday-aq memleketting әskery úiymyn Qazaqstan Respublikasyn jәne onyng odaqtastaryn qaruly qorghaugha joghary әzirlik dengeyinde ústaugha niyettenedi.

Áskeriy-sayasi, әskeriy-strategiyalyq jәne әskeri-ekonomikalyq saladaghy qyzmet baghyttary, júmyldyru dayyndyghy, sonday-aq memleketting әskery úiymyn damytu shenberinde tiyisti sharalar kózdeledi.

QazaqstanRespublikasyna tónetin әskery qaterding aldyn alu jәne jolyn kesu ýshin tiyimdi sharalardy qabyldaumen qamtamasyz etiletin bolady.

Qazaqstan Respublikasynyng shekaralyq kenistigindegi shekaralyq qaruly janjaldy sheshudi Shekara qyzmeti QR ÚQK Aviasiya qyzmetimen, Shekara akademiyasymen, últtyq qauipsizdikting ózge de organdarymen birlesip, Qazaqstan Respublikasy Qaruly Kýshterining jәne Últtyq úlanynyng basqaru organdarymen, qúramalarymen jәne әskery bólimderimen ózara is-qimylda jýzege asyrady, qajet bolghan kezde basqa da memlekettik organdar men jergilikti atqarushy organdardyng kýshteri men qúraldary qoldanyluy mýmkin.

Áskeri-ekonomikalyq saladaghy qyzmet memleketting әskery úiymynyng qajettiligin beybit jәne soghys uaqytynda júmys isteu jәne odan әri damytu ýshin jetkilikti kólemde qarjylyq, materialdyq-tehnikalyq jәne basqa da resurspen qanaghattandyrugha baghyttalghan.

Qazaqstan Respublikasynyng júmyldyru dayyndyghy is-sharasy Qazaqstan Respublikasyn qaruly qorghau mýddesinde soghys uaqytynda memleketti túraqty basqarudy qamtamasyz etu, memleket ekonomikasyn beybit kezden soghys jaghdayy rejiymine úiymdasqan týrde kóshirudi qamtamasyz etu, memleketting әskery úiymynyng jәne el túrghyndarynyng qajettilikterin qamtamasyz etu, jauyngerlik is-qimyl jәne aumaqtyq qorghanys aimaqtarynda ekonomika salalary men әkimshilik-aumaqtyq birlikterding júmys istep túruy maqsatynda jýrgiziledi.

Osy әskery doktrinagha engizilgen ózgeris talabyna say dron siyaqty jana ozyq qarular, baylanys qúraldaryn satyp alugha kónil bólinude Preziydent aitqan, doktorinada kórsetilgen sol júmystardyng tiyanaqty qolgha alynyp, iske asyp jatqanynyng naqty bir kórinisi – Desanttyq-shabuyldau әskerlerining baylanys polkinde Qaruly kýshterding baylanysshylary arasyndaghy oqu jiyny ótti. Búl jiyngha «Býrkit» jana sifrlyq stansiyalaryn zerdeleu ýshin Qazaqstan әskerining baylanys bólimsheleri qyzmetine kiretin radiorelelik baylanystyng 30-gha juyq mamany qatysty.

Tórt kýn boyy ofiyserler men kelisimshart әskery qyzmetshileri teoriyada jәne is jýzinde әr týrli maqsattaghy radiorelelik jeliler men baylanys arnalaryn úiymdastyrugha arnalghan «Býrkit» R-409MS stansiyasynyng taktikalyq-tehnikalyq sipattamalaryn zerttep, zerdeledi.

Atalmysh baylanys mashinalary Qaruly kýshterge 2023 jyldyng qantarynda әkelindi. Mamandardyng aituynsha, búghan deyin radiorelelik baylanysty radiorelelik stansiyalardyng kómegimen qamtamasyz etken. Endi baylanysshylar sifrlyq jabdyqtarmen júmys isteytin bolady.

Osynday әskery bazany janartudyn, jauyngerlerdi janasha dayyndaudyng nәtiyjesinde Qazaqstan qaruly kýshterining әleueti uaqyt ótken sayyn kemeldenip, úrys qabileti eselenip, әlemding reytingterde aldynghy oryndardan kórineri dausyz.

Abai.kz