Ýkimet ýkili ýmit artqan QR Ýdemeli industriyalyq-innovasiyalyq damu jónindegi 2010-2014 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamagha berilgen uaqyttyng kóbi ótip, azy qaldy. «Nar jolynda jýk qalmas» demekshi, elding әl-auqatyn kóteru maqsatynda qabyldanghan keshendi baghdarlama túsauyn keskende kóp nәrseden dәmettik, ras. Baghdarlamanyng basty maqsaty - «ekonomikany әrtaraptandyru jәne onyn  bәsekege qabilettigining ósuin qamtamasyz   etetin basym sektorlaryn damytu» bolsa, búl túrghyda istelinip jatqan ilkimdi ister jeterlik, ol da dausyz. Biraq bir «әttegen-ayy» bar. Týzelui tiyis kóshte jenil ónerkәsip te bar siyaqty edi, úmyt qaldy ma, әlde kezegi jetpey jatyr ma, әiteuir búl salada auyz toltyryp aitarlyqtay bәlendey ózgeris bayqalmaydy. Ony aitasyz, jenil ónerkәsipting «kýre tamyry» sanalatyn teri óndirisining taghdyry, tipti qyl ýstinde.

Ýkimet ýkili ýmit artqan QR Ýdemeli industriyalyq-innovasiyalyq damu jónindegi 2010-2014 jyldargha arnalghan memlekettik baghdarlamagha berilgen uaqyttyng kóbi ótip, azy qaldy. «Nar jolynda jýk qalmas» demekshi, elding әl-auqatyn kóteru maqsatynda qabyldanghan keshendi baghdarlama túsauyn keskende kóp nәrseden dәmettik, ras. Baghdarlamanyng basty maqsaty - «ekonomikany әrtaraptandyru jәne onyn  bәsekege qabilettigining ósuin qamtamasyz   etetin basym sektorlaryn damytu» bolsa, búl túrghyda istelinip jatqan ilkimdi ister jeterlik, ol da dausyz. Biraq bir «әttegen-ayy» bar. Týzelui tiyis kóshte jenil ónerkәsip te bar siyaqty edi, úmyt qaldy ma, әlde kezegi jetpey jatyr ma, әiteuir búl salada auyz toltyryp aitarlyqtay bәlendey ózgeris bayqalmaydy. Ony aitasyz, jenil ónerkәsipting «kýre tamyry» sanalatyn teri óndirisining taghdyry, tipti qyl ýstinde.

Mәselen, Jambyl oblysyndaghy «Yrys Baqyt» JShS jylyna 1900-ge juyq teri qabyl­daugha qauqary bola túra, jos­pa­rdy 38 payyzgha ghana oryndap otyr. Al Aq­mola oblysyn­daghy «Ener­go­le­miyted-Petropav­lovsk» bir jylda 350 myng teri ónder-aq edi, alayda oryndap otyrghan josparynyng kórsetkishi 9-aq payyz. Shymkenttegi «Ti­chan-Skiyn» JShS-ning de jospary 30 payyzgha әreng jetip jyghylady. Almaty oblysyndaghy «Zo­lotoe runo» JShS-ning de kórgen kýni qaran. Jalpy aitsaq, elimizdegi teri óndeu kombinattarynyng sany 10-gha juyq. Solardyng barlyghy derlik teri tapshylyghyna tap bolyp otyr. Al resmy derekterge jýginsek, jyl sayyn 7,5 million tonna teri shiykizat kýiinde shetelge ketip jatyr. Onyng birazy zandy jolmen eksporttalsa, basym bóligi kómeyi keng kólenkeli biznesting kórigin qyzdyruda. Sarapshylardyng boljamy boyynsha, elden jasyryn ketip jatqan teri-tersekten memlekettik budjet shamamen 5 mlrd tengeden qaghylyp otyrsa kerek. Keden qyzmetkerleri «syrtqa eksport­talatyn teri jyldan-jylgha úlghayyp keledi. Mәselen, Qytaygha ketip jatqan shiykizat 2012 jyly ýsh esege artqan. Naqtyraq aitsaq, ótken jyldyng on aiynda 2,7 million dollardyng terisi eksporttalsa, 2011 jyldyng osy merziminde búl kórsetkish 2,1 mln dollardy qúraghan deydi. Jalpy, ótken jyldyng songhy on aiynda 17 million dollargha baghalanatyn 23 myng tonna teri eksporttalypty. Ony aitasyz, maly bar auyldaghy aghayynda it rәsuasy shyghyp jatqan teriler de joq emes. Al Qazaqstannan tiyn-tebenge әketip jatqan teri-tersekten orasan payda kórip otyrghan Qytay, Týrkiya, Qyrghyzstan siyaqty memleketter jenil óner­kәsibining әlemdik naryqta qazir mýiizi qaraghayday. Sapaly bylgharygha súranys qay elde de joghary.

Onday bolsa, teri óndeu ónerkәsibi damyghan elderding shiykizattyng osy týrine «jerik» bolyp jýretinderi teginnen-tegin emes. Býgingi tanda bylghary kiyim importtauda alabóten kele jat­qandar - Týrkiya men Qytay. Álemdik naryqtaghy teri shiykizaty importynyng 25 payyzy - Týrkiyagha tiyesili. Búl elde bir kýnde 3000-gha juyq teri óndeledi eken. Al olardy teri shiykizatymen qamtamasyz etip otyrghan birneshe el bolsa, sonyng negiz­gi­sining biri - biz. Mynanday paradoks: auyl­daghy aghayynnan terini 400-500 tengege satyp alghan alypsatarlar ony shetel asy­ryp jiberedi de, sol teri ózimizge Týr­kiyadan ne Qytaydan shamamen 50-150 myng tenge aralyghynda baghalanatyn byl­ghary kýrteshe bolyp qaytyp keledi. Al eltiri tondar qúny 400 myng tengege deyin barady. Tipti qyrghyzdar bizden asyp týsipti. Olardyng 30 payyz halqy qazir jenil ónerkәsippen shúghyldanuda. Qyrghyz ýkimeti jenil ónerkәsip sektoryn barlyq salyqtan bosatyp, alansyz júmys isteulerine bar mýmkindikti bergen. Sonyng nәtiyjesinde atalghan sala kýrt qarqyn alyp, tauarlaryn syrtqa shygharyp jatyr. Resey naryghynyng 7 payyzyn qyrghyzdar qamtamasyz etip otyr. Tipti AQSh-qa da shygharuda. Búl dúrys baghyt alghan keshendi sayasattyng jemisi bolsa kerek.

Sonda jogharyda sóz bolghan elder joqtan bardy jasasa, al bizding qolda bardy úqsata almauymyzdyng sebebi nede? Óz shiykizatyna bay bola túra, qazaqstandyq teri óndeu óndiristerining jyldan-jylgha keri ketip bara jatqandyghyn qynjyla aitqan «Jenil ónerkәsip kәsiporyndary» qauymdastyghynyng preziydenti Lubovi HUDOVA bylay deydi:

- Sapaly bylgharygha múqtajbyz deuding ózi aqylgha syimaytyn nәrse. Jenil óner­kәsipti jolgha qon ýshin arnayy holding qúru kerek. Sonday-aq klasterlik jýie de kóp týiindi shesher edi. Eger terini ózimizde óndirsek, jenil ónerkәsip tauarlary naryghynyng importyn yghystyrugha septigi tiyetini sózsiz. Naryqtyng 95 payyzy - kontrafaktilik tauarlar. Búl - import tauarlargha deklarasiya jasalynbaudyng saldary. Ókinishke qaray, Ýkimet jenil ónerkәsippen ainalysam deushilerge eshqanday jaghday jasay almay otyr. Otandyq ónimge salyq týri joghary bolsa, kerisinshe syrttan keletin tauarlargha salyq kólemi tómen. Eldegi toqyma jәne tigin ónerkәsibining ishki naryghy - 8, ayaqkiyim óndirisi 1 payyz ghana. Bylghary kiyimder turaly aitpay-aq qoysaq ta bolady. Al statistikalyq agenttik «qazaqstandyq­tardyng ayaqkiyim men teri búiymdaryna júmsaytyn qarjysy jyldan-jylgha artyp kele jatyr» deydi. Eger tauardyng osy týrin ózimizde shygharatyn bolsaq, ekonomikamyzdyng damuyna eleuli ýles qosar-aq edi. Bir quantarlyghy, arnayy qauly qabyldanyp, óndelmegen terige kedendik salyqty kóteruge qol jetkizdik. Búryndary bir tonna shiykizatqa 200 evro salyq salynsa, qazir kedendik salyq - 500 evro. Bizdegi kedendik salyqtyng tym tómendiginen reseylikter ózderining shiyki­za­tyn bizding shekara arqyly eksporttap kelgen edi. Biraq múnymen problema sheshilgen joq. Sapaly teriler shetelge ketip jatyr. Bizding kәsiporyndar bolsa, shiykizattyng joqtyghynan júmyssyz qaluda. Óitkeni fermerler terini qolma-qol aqshagha satyp jiberedi. Al eldegi kәsiporyndargha satu­dyng ózindik qiyndyqtary bar. Sol sebepti biz qúzyrly oryndargha terini fer­mer­lerden satyp alatyn jýie qúrudy úsynghan edik. Alayda eshkim oghan qúlaq aspay otyr. Taghy bir mәsele, búryndary mal soyyp, onyng terisin sypyryp aludyng ózindik tehnologiyasy bolghan. Qazir maldyng 80 payyzy fermerlik sharuashy­lyqta. Olar terini búzbay aludy tipti oilamaydy da. Onday shúrq tesik teriler óndeuge de jara­may­dy. Búl da óz aldyna kýrdeli mәsele bolyp túr.

Elbasy N.Nazarbaev «auyl sharua­shylyghy shiykizattaryn óndiru men óndeu salasynda klasterlik bastamashylyqty iske asyru arqyly agrarlyq óndiristi indus­triyalandyrugha airyqsha nazar audaru qajettigin» az aityp jýrgen joq. Alayda Ýkimet túralap qalghan teri óndeu mәselesine dúrys kónil bólmey otyr desek, jalghan aitqandyq emes. Memleket tarapynan qoldau bolmay, jenil ónerkәsip oryndarynyng ense kóterui ekitalay. Kezinde Qazaqstan sapaly bylgharymen býkil KSRO elderin tolyghymen qamtamasyz etken edi. Eger ónerkәsip oryndaryn zamanauy tehnologiyamen jabdyqtap, qajet shiykizatyn jetkizip bersek, enbek ónimdiligin arttyrsaq, búrynghy dәurenimiz qayta oralyp, dәuletimiz artar-aq edi, biraq... Osydan ýsh jyl búryn qúrylghan  «Qazaqstan industriyalyq damu ins­tituty» 187  kәsiporyngha taldau jýrgizgen eken, tehnologiyalyq audit kezinde ónerkәsip salalarynyng orta eseppen  48,8 payy­zynyng isten shyqqaly túrghanyn anyqtapty. Tizip shyqsaq, mashina jasauda - 56,8, metallurgiyada - 39,5, qúrylys iyn­dus­triyasynda - 41,2, himiya óner­kәsi­binde - 41,5,  auyl sharuashylyghy keshe­nin­de - 30, jenil  ónerkәsipte 84 payyz kәsip­oryn qarajattyng azdyghynan әupirimmen kýneltude. Bayqap otyrghan bolarsyzdar, barlyq otandyq ónerkәsip salalarynyng ishinde azyp-tozyp túrghany - jenil ónerkәsip. Jalpy, iyn­dus­triya­landyru baghdarlamasy qolgha alyn­ghaly beri elimizde 537 zauyt iske qo­sylypty. Olar, negizinen, himiya, mú­nay-gaz, metal­lurgiya, mashina jasau salalary boyynsha. Jenil ónerkәsip búl joly da ógey balanyng kýiin keshkenge úqsaydy. Desek te, ýmitsiz shaytan.

«Qazaqstan industriyalyq damu ins­tituty» AQ preziydenti Meyram QAJYKEN otandyq BAQ-tar arqyly:

- «Ónimdilik-2020» pilotty bagh­dar­la­masy ayasynda otandyq kәsiporyndardy janar­tugha qazynadan subsidiya nemese grant týrinde 100 mln dollar bólinbek. Jalpy, elimizding barlyq óndiris oryn­daryn zamanauilandyru ýshin 10 jyl jәne 15 mlrd dollar qarajat kerek eken, - degen edi. Bәlkim, sol kezde joly auyr jenil ónerkәsipke dúrys kónil bólinetin shyghar.

«Al oghan deyin, - deydi mamandar, teri shiy­kizatyn shetelge ótkizuge ýsh jylgha moratoriy jariyalau kerek. Osynday jol­men qordalanyp qalghan kóp problemany sheshuge bolady». ­

Avtor: Lәzzat BILAN

"Alash ainasy" gazeti