Oppozisiyalyq partiyalar qatyspay, saylau komissiyalarynyng qúramynda tek qana biylik partiyasy men onyng qoghamdyq qúiyrshyqtary men quyrshaqtary rolin atqaratyn partiyalardyng ókilderi bolghandyqtan, biylghy parlament saylauynda asa kóp intriga bola qoyghan joq. Bir sózben aitqanda, búl saylau bayaghy ssenariy boyynsha ótti. Ol turaly ótkende jazdyq ta.

Biraq memleketti basqarudyng vizantiyalyq núsqasyn basshylyqqa alghan bizding jýiede әrbir saylau sayyn bolyp túratyn bir intriga bar. Ol – Konstitusiya boyynsha otstavkagha ketetin ýkimetting taghdyry, «kelesi premier kim bolady jәne ýkimet qúramyna kim enedi?» degen dәstýrli súraq. Osy kýnderi súraqy saylaudan song sәl sayabyrsay bastaghan kópshilik osy tylsym, soghan qaramastan tanymal taqyrypty talqylauda.

Men de osy qyzu gói-góige óz ýlesimdi qosyp kóreyin.

Eng aldymen aitarym, ýkimet basshysy naqty kim bolatynyn bizde bir ghana adam sheshedi. Ol - preziydent. Sondyqtan da ótirik bilgishinip, «pәlenshe adam myqty, týgenshe odan da ótken, sony qoyady» sәuegeysimey-aq qoyayyn.

Kimder ministr bolatynyn da sol adam sheshedi.

Sondyqtan barsha mazalandyrghan saualdy «kelesi premier men ýkimet qanday boluy tiyis?» dep, basqa arnagha búrghan dúrys bolar.

Birinshiden, kelesi ýkimet, shyn mәninde... jana boluy shart! Ókinishke oray, Jana Qazaqstannyng negizin demey-aq qoyayyn, eng bolmaghanda nobayyn halyq keshe ghana «saylanghan» (shyntuaytynda, jogharydan taghayyndalghan) parlamentting poshymynan kóre almay túr: bayaghy jartas – sol jartas (tek ssenariyden shygha almaytyn keybir partiyalar men keyipkerlermen tolyqqany bolmasa). Endi sol janashyldyqty júrt ýkimet qúramynan kórgisi keledi. Áytpese, Jana Qazaqstan iydeyasynan mýldem týnilip ketui ghajap emes.

Ekinshiden, biylik partiyasy 30 jyl boyyna ekonomikany tyghyryqqa tirep tastaghannan keyin endigi jerde ýkimetti monopoliyalyq týrde jasaqtay almaydy. Sol sebepti, bir-birinen mýldem alystap ketken halyq pen biylik arasyn jaqyndastyru ýshin ýkimet qúramyna azamattyq qogham ókilderin engizgen jón bolar edi. Ol bolsa, qúldyrap bara jatqan ekonomikamyzdy qútqaru siyaqty asa manyzdy iske jalpyúlttyq sipat berer edi.

Ýshinshiden, búl jolghy ýkimet biz, demokrattar, bayaghydan aityp kele jatqan bir talap negizinde jasaqtalyp, bekitilgeni qúba-qúp bolar edi. Yaghni, parlament saylauynan keyin taghayyndalghan ýkimet búl joly kelesi parlament saylauyna deyingi tiyisti baghdarlamasyn úsynyp, sony parlamentte bekitip, iske kirisse. Jyl sayyn sol baghdarlamanyng oryndaluy turaly esep berip otyrsyn. Uәdelerin oryndasa, júmysyn jalghastyra bersin. Al belgili bir parametrler nәtiyjesiz bop shyqsa, tolyq qúramy ornyn bosatsyn. Sonda ghana újymdyq jauapkershilik payda bolady!

Tórtinshiden, sayasy kariera túrghysynan alghanda búl jolghy ýkimet... kamikadze boluy tiyis. Óitkeni, bizding ekonomika býginde әl ýstinde, onyng diagnozy jәne sol dertke shaldyrtqan sebepter de belgili: olar – jemqorlyq, bilimsizik pen biliksizdik, klandyq jәne topshyldyq, jauapsyzdyq. Múnday syrqatty emdeu ýshin terapiyalyq emes, hirurgiyalyq әdis-tәsilder kerek. Pyshaq astyna týsu onay ma: onday amaldar kez kelgen syrqatqa jagha bermeydi. Sol sebepten endigi ýkimetting elektoraldyq taghdyry onay bolmaydy. Qiyn-qiyn qadamdaryn qoldamaghan qogham ertengi kýni-aq onyng otstavkasyn talap etui әbden yqtimal.

Áytpese, ekonomikagha tikeley jauap beretin ýkimet kóp jaghdayda preziydentting artyna tyghylyp, qiyn kezderde jauapkershilikten jaltaryp, kezekti otstavkalardan keyin taghy da tórge ozudan ýmitti shaytandy eske týsirmey me?

Besinshi sebep tórtinshi sebepke tikeley qatysty. Qazir qoghamdy asa qauipti bir dert jaylap barady, onyng aty – populizm! Biylik te, biylikke úmtylghandar da azamattardyng kónilin aulau ýshin uәdeni ondy-soldy ýiip tastaudy әdetke ainaldyryp alaghan! Memlekettik paternalizm sharyqtau shegine jetti! Ol uәdelerdi oryndau ýshin memleketting әleueti jetkiliksiz! Al: «Jaghday shynymen de qiyndap barady. Kórpege qaray kósilmesek, tipti jaman bolady. Sondyqtan da mynaday qiyn sharalardy dereu qolgha alugha tiyistimiz», - dep bir realist shygha kelse, kópshilik ony týtip jep qoigha әzir! Sodan baryp, óz sayasy bolashaghyn oilaghan әrbir ýkimet ne ministr qoghamdaghy kónil-kýige qarsy shygha almay, sol bayaghy populizmge salynuyn toqtatpaydy! Al auruyn jasarghan qalay óletini beseneden belgili.

Altynshydan, ýkimet, әriyne, komanda, biraq kóp nәrse premierding jeke basyna, onyng kóshbasshylyq qasiyetterine baylanysty ekeni týsinikti. Búl joly bizge mynaday eki qabiletke ie ýkimet basshysy kerek.

Aldymen, ol pragmatiyk-tehnokrat boluy shart («pragma» - «is-әreket»), óitkeni san-salaly ekonomikany ayaqqa túrghyzu qajet, ol ýshin tiyisti ekonomikalyq mýddeler týrghysynan qatang da qajet, uaqyt kýttirmeytin sharalar qolgha ala alatyn basshy qajet. Sonymen birge, qoghammen tiyisti әri tiyimdi kommunikasiya jasay alatyn, óz maqsat-mýddeleri men qajettelikterin qoghamgha qarapayym tilmen týsindire alatyn iydeolog boluy tiyis. Onday әngimesiz kez kelgen reforma – túl!

Jetinshiden, bizde kez kelgen premier ne ministr – belgili bir klannyng ókili ekeni jasyryn emes: sayasy karieranyng bir sharty sol! Sondyqtan da manyzdy ekonomikalyq sheshimder memlekettik emes, toptyq mýddege say qabyldanyp jatady. Búnday bassyzdyqty da toqtatu qajet!

Osy maqalany jazyp bolyp, bir oigha keldim: sen de armanday beredi ekensin, Ámirjan! Eger de bizde sen aitqanday ýkimet, sen aitqanday premier bolsa, bayaghyda-aq qoy ýstine boztorgha júmyrtqalaghan zamanda ómir súrip jýrmes pe edik?!

Ámirjan Qosan

Abai.kz