-  Abay.kz portalyn dýniyege әkelu iydeyasy qaydan payda boldy? Alghashqy kýnderden esinizde qalghan qanday jaytty qadap aitar ediniz? "Abaydyn" ayaghynan túryp ketuine kimderding jәrdemi tiydi?

- Búl saual maghan internet-konferensiya barysynda kelip týsken súraqtar men pikirlerding sonyn ala joldanypty. Áytse de, men әngimeni osy súraqtan bastaghandy jón kórdim. Óitkeni, arada dóngelenip tórt jyldyng aiy men kýni ótip ýlgergenimen, onyng da ózindik ystyq-suyghy, qimas sәtteri, qinaltqan shaqtary boldy emes pe? Onyng ýstine, qanday da bir iygilikti isting bastauy bar, ol iske týrtki bolatyn jayttar jәne tabylady degendey...

Sonymen, «Abay» qalay bastaldy?

-  Abay.kz portalyn dýniyege әkelu iydeyasy qaydan payda boldy? Alghashqy kýnderden esinizde qalghan qanday jaytty qadap aitar ediniz? "Abaydyn" ayaghynan túryp ketuine kimderding jәrdemi tiydi?

- Búl saual maghan internet-konferensiya barysynda kelip týsken súraqtar men pikirlerding sonyn ala joldanypty. Áytse de, men әngimeni osy súraqtan bastaghandy jón kórdim. Óitkeni, arada dóngelenip tórt jyldyng aiy men kýni ótip ýlgergenimen, onyng da ózindik ystyq-suyghy, qimas sәtteri, qinaltqan shaqtary boldy emes pe? Onyng ýstine, qanday da bir iygilikti isting bastauy bar, ol iske týrtki bolatyn jayttar jәne tabylady degendey...

Sonymen, «Abay» qalay bastaldy?

2008 jyly sәuir aiynda men respublikalyq «Jas qazaq» gazetine bas redaktor bolyp taghayyndaldym. Gazetting әkimshilik basqaru isine de sol kezde aghayyndy bir jigitter kelip jatty. Álgiler kelgen bette-aq qyp-qyzyl orystildi, onsha-múnshy sózdi úgha bermeytin noqalaylau jigitter ekendigin birden bayqatty. Shygharmashylyq újym olardy qabyldamady. Al «әkim-qaralarym» bolsa, meni «bir komandamyz» dep týsinse kerek, «jurnalisterding ailyghyn qysqartayyq», «qalamaqydan qaghayyq», «júmysqa keshigip kelse, birkýndik enbekaqysyn jazbay tastayyq» degendey úsynys aita bastady. Úsynys aityp qana qoyghan joq, sonyng solay boluy kerektigin menen talap etti. Men onday dókirlikke tózip otyra almadym, basynda, ras, talantty újym men jap-jaqsy gazetti saqtap qalu ýshin  bar diplomatiyamdy júmsadym da, bolmaghan song bir ai, bir jarym aidyng jýzinde tabandy týrde shygharmashylyq újymnyng jaghyna shyqtym.Mening búl shyndyghyma kýmәn keltiretinder bolsa, sol kezdegi újymnan: Ámirhandar men Sәkenderden, ózge de qyz-jigitterden súrasyn. Onymen qoymay mening «Jas qazaqtyn» tórine baryp «jayghasqanym» әldebir aghayyndargha da jaysyz tiyipti. Olar tekke qarap jýrmey, joghary jaqqa, dúrysy - gazet qúryltayshylaryna domalaq aryz jýgirtti. Álgilerding salaqúlash «aryz-armandaryn» bir reti kelgende ózim de oqydym. Úyat-ay... Sózding qysqasy, «Jas qazaqtan» ketetinimdi týsindim. Áriyne, bas redaktorlyq degendi úlyq qyzmet kórip, biytimdi tógip otyryp alsam bolatyn edi, biraq men erkimshe júmys istep, azat oilaytyn orta bolmasa, mýlәiim hal keship jýre almaydy ekenmin. Asqan sorly, ynjyq nemese qolynan týk kelmeytin bireu bolmasan, myna zamanda eptep óz betinshe kýneltuge, óz qalauyndaghy ortany qalyptastyryp, otbasyna, otanyna qyzmet etuge azdy-kópti mýmkindik bar. Ol mýmkindik - jana media kenistigine baru dep týsindim. Osy iydeya ishime týsip alyp, shyqpay qoydy. Birde júmystan keshqúrym birge qaytyp kele jatyp oiymdy Aydosqa - Aydos Sarymgha aittym. Aydos «Jas qazaqtaghy» sheneuniksymaqtardyng zorlyghyn jaqsy biletin. Sol ýshin de gazet redaksiyasyna soghyp jigerlendirip, әzil әngimelerding shetin shygharyp, meni sergitip ketip jýretin. Sayt ashu turaly úsynysymdy bildirip edim, Ayeken: «Tap osy mәsele mening de oiymda kópten beri jýr edi. Kettik, at basyn búralyq myna bir dәmhanagha», - dep kýlip jiberdi. Elbasymyzdyng «Men Astananyng sәuletti qúrylystaryn salfetkagha syzyp týsirgenmin» deytin sózi bar ghoy, sol kisi siyaqty biz Aydos ekeumiz de «Abaydyn» dizaynyn «Dos» degen dәmhanada otyryp, salfetkagha syzghanbyz. Sosyn ony qoyyn dәpterlerimizge týrtip aldyq ta, barlyq aidarlaryn tizip shyqtyq. Búl, úmytpasam, 2009 jyly aqpan aiy bolatyn.  Sodan «Tәuekel, Alla!» dep iske kiristik. Aldymen saytqa salmaqty at qoy kerek boldy. Búghan biraz bas qatyrdyq. Sóitip jýrgende qatarymyzgha Aqberen Elgezek qosyldy da, «Abay» domenin tirketip qoyghanyn aitty. Qysqasy, aqparattyq portalgha Aqberennin, ózimshe aitsam, Akoshtyng arqasynda hakim atamyzdyng aty berildi. Sondyqtan men «Abaydyn» asuy, alghan biyigi Aqberen Elgezekti әrqashan quanyshqa bóleydi dep bilemin. Bir maqalasynda Aqberen «Abay.kz» tariyhqa enip ketti» dep jazypty. Anau-mynaugha selt etip maqtana qoymaytyn, asyp-tasy bermeytin meni búl sóz qatty tolqytty.

«Abaydyn» ayaghynan túruyna bizding jaqyn dostarymyz, mýddeles, niyettes, qanattas bauyrlarymyz da jәrdemin tiygizdi. 2009 jyldary Berik Ábdighaly Preziydentting Memlekettik til qoryn basqaratyn. Berik basqarghan qordyng bir bayqauyna qatysyp, jenimpaz boldyq. Bauyryn endi jazyp kele jatqan sayttyng júmysyna Berik Ábdighaly myrza bólgen 300 myng tenge kәdimigidey jәrdemin tiygizdi. Qazaghyn, tughan elin әldekimder siyaqty «sýiemin, jolyna janym qúrban» dep aiqaylamay-aq jaqsy kóretin azamattar - Darhan Qaletaev pen Erlan Qarin baghdarlamashy balalargha qajetti tiyn-tebendi taba aldy. Sayasat jәne ónertanu institutyn basqarghan Erlan Sairov qúraq úshyp, bir bólmesin az kýnge bosatyp berdi. Oqyghan-toqyghany kóp mening syralghy dostarym Talghat Eshenúly, Didar Amantay, Sәken Sybanbaylar sayttyng kontetin bayytugha ýles qosty. Órken Kenjebek, Erlan Ábdirúly siyaqty ini-dostarym da «Jas qazaqta» jýrgen kezimizdegidey menen tapsyrma alyp, keyde ózderi jazyp, «Abaydyn» «auylynan» tabyldy. Tek osy azamattar ghana emes, qazaq tildi gazet-jurnaldar men telearnadaghy әriptesterimning bәri tileulestigin bildirdi, «әit, shu!» degen atqa sep» deydi qazaq, tileules әriptesterimning biri jarqyldap, jyly lebizin jetkizse, biri ózderinde jaryq kóre almay jatqan maqalalardy joldady. «Habar» arnasyndaghy qyzdar tipti eki-ýsh ay maghan janqaltalarynan shygharyp «jalaqy» tólep túrdy. Sol shaqtarda osynday jantebirenterlik jaqyndyghyn kórsetken jandarmen qazir et-jaqyn tuys bolyp kettik. «Birindi, qazaq, biring dos, kórmeseng isting bәri bostyn» ghajabyna óz basym osylaysha tәnti bolumen kelemin. Sol kezde de tisin-tisine basyp «Myna pәle endi myna jaqtan shygha keldi me?»  dep syzdanghandar da boldy. Olar da, Qúdaygha tәuba, barshylyq, sonyng qaysybirin osy konferensiyadaghy súraqtarynan bayqap otyrmyn. Aman bolsyn, óz qazaghym, óz júrtym. Jan balasyna jamandyq tilete kórmesin Jaratqan.

Almatydaghy Abay men Bauyrjan Momyshúly kóshesining qiylysynda 40-45 sharshy metrli shaghyn pәterim bar-dy. Sonyng asýiine kirip alyp tang atqansha saytqa material terip otyrghan kezderim boldy. Aydos pen Aqberen jazady. «Azattyqtaghy» júmysynan qoly qalt etse, Ómirjan qosylady. Dizayner-baghdarlamashy  Áset bar, bәrimiz tәulikter boyy kóz ilmey júmys istegen kýnderdi bastan keshtik. Sonday jankeshtiligimizding arqasynda (qúrmetti oqyrman, aiypqa búiyrmanyz, solay deuge qaqym bar shyghar dep oilaymyn osy kýni) Abai.kz aqparattyq portaly jana media kenistiginde qalyptasty. Dәstýrli BAQ-qa balama retinde  elge tanyldy.

- 4 jyldyq qútty bolsyn! 4 ghasyrlyghyn úrpaqtar toylata bersin! Dәuren Quat, Aydos Sarymdargha alghysymyzdy bildiremiz. Qúrmetpen qazaq oqyrmany.

- «4 ghasyrlyghyn» degen tileginiz qabyl bolsyn! Jasampaz isterding mәngilik ekendigine senip ómir sýretin, sol senim jolynda alghan betinen qaytpaytyn adamdardy bizding qogham qúrmettep ýirense eken deymin. Bizdiki sonday iygilikti isting biri bolyp qalsa, jetedi. 1909 jyly Qazan qalasynda Abaydyng alghashqy kitaby basylyp shyqqan. 2009 jyly oishyl aqyn esimi ghalamtorgha «baylandy». Osydan-aq ghasyrdan ghasyrgha jalghasatynymyzdy biluge bolatyn shyghar (myna sózding ajaryn asha týsetin bir smayl kerek pe ózi, qalay? Ázil ghoy)

- Dәuren myrza, portaldarynyz keremet! Endigi jerde portaldyng mazmúndyq, dizayndik damuy qalay bolady? Qanday jana dýniyeler kóre alamyz?

- Sayttyng dizaynyn eptep janalap jatyrmyz. Janalay da beremiz. Biraq alghashqy núsqasyn ózgertu әzirge josparymyzda joq. Sayt betin әrleuding sheti men shegi joq ekendigin kóre túra alghashqy núsqadan aulaq ketkimizding kelmeytin sebebi - júrttyng kózi ýirenip qaldy. Búny - bir deniz. Ekinshiden, jana dizayn «Abaydyn» mazmúnyna núqsan keltirmeui kerek. Nege deseniz, әlem-jәlem dýnie «Abaygha» tәn emes. Mysaly, «Masa.kz» saytynyng jana dizayny sayttyng «betin búzyp» jiberdi. Soghan «әttegen-ay» dep otyrmyz býgin. «Qateleskennen qoryqpau qajet. Alayda bir qatelikti qaytalay beru - aqymaqtyq» (Osho) bolyp shyghady.

Aqparattar tasqyny adamzat qoghamyn asyqtyrghan zamanda jana bir dýniyelerdi josparlau, tek josparmen jýrip-túru qiyn. Aldaghy kýnderden ýmit etuge bolady, әldebir mýmkindikti meje tútugha bolady, biraq sonyng bәrin qatang jospargha engizu jәne sol jospardaghyny jariya etemin deu mýmkin emes. Bas redaktor - soghys qimyldary jýrip jatqan maydan dalasyndaghy әskery basshy siyaqty: sondyqtan oghan tosyn sheshim qabyldap, batyl әreketke baryp otyru qajet. Bizding baspasózdegi basshylargha әsirese kerek minez - osy. «Ógizdi de óltirmey, arbany da syndyrmaytyn» mitynmen de biraz jerge barugha bolady. Biraq bayqús oqyrmangha obal ghoy.

Al «Abaygha» keler bolsaq, aitarymyz qysqa: jana dýniyelerge, janalyqqa әrkez qúshtarmyz. Janalyqtarmen, aqparat kenistigindegi jana dýniyelermen tatu újym «Abaydyn» oqyrmanyn jalyqtyra qoymas. Men tek («aryq sóilep, semiz shyghudyn» saltymen ) jalyqtyrmaugha ghana uәde ete alamyn.

- Abai.kz qarjyny qaydan alady osy?

- Búl súraq qúryltayshylarynyng «qúdiretti» ekendigi, demeushilerining «jebeushiden» kem týspeytindigi bayqalyp túratyn baspaózding birine qoyylsa jón bolar edi. Bizding hal «osy qystan aman shyqsaq» degenning keri. Kýnine pәlenbay maqala berip jatamyz, avtorlarymyz da barshylyq, internet-konferensiyalar úiymdastyramyz, kezdesuler men basqosulardyng da úitqysy bolyp jýremiz, sonymyzdy kórip, keybireuler oilaytyn bolsa kerek, «mynalar aqshalaryn qayda shasharyn bilmey jýr ghoy» dep. Joq, olay emes, basqa-basqa, bizdi aldymen baspasózdegi aghayyn týsinse kerek edi, qazaqtyng gazetine, qazaqtildi baghdarlamagha osy uaqytqa deyin qay myrza aqsha salypty? Qazaqtyng isine jәrdem etuding shegi aitysqa demeushi bolu dep týsinetin bayshykeshterimiz endeshe qazaqtildi saytqa qaydan qarajat qúya qoysyn? Bizde súmdyq baylar bar. Biraq olar últtyq burjaziyalyq sanagha jetken joq. Olar ýshin mesenattyq mәdeniyetting de auyly alys.  Solay eken dep qarap otyrugha bolmaydy. Qanday mýmkindik bar, sony kәdemizge jaratuymyz kerek. Biz dәstýrli BAQ siyaqty memlekettik tapsyrystyng bayqauyna qatysamyz. Bir-eki ret konkurstan útyldyq, úttyq. Áyteuir ózek jalghaytyn tiyn-tebendi tauyp otyrmyz. Al osyny bizge artyq kóretinder bolsa, aita bersin, kýndey bersin. Men jәne mening újymym ýkimetting ózi kónil bólip, jәrdem etip jatqan azyn-aulaq mýmkindikti paydalanugha qaqyly. Pәlenbay jyldyq tarihy bar, dәstýrli mektebi bar, múraghattyq mol qory bar dәstýrli BAQ-qa jalghyz ózi balama bolyp, qazaqtyng sózin jana kenistikke alyp shyqqan «Abai.kz» aqparattyq portaly týgil jylyna bir mәrte ótetin memlekettik bayqaugha kóshedegi tilenshi, qanghybastardy suretke týsirip alyp «Qazaqstan biyligi qarttaryn qanghytyp jiberdi» dep syrtqa sóz tasityn Savostinanyng «Pokoleniye» siyaqty qory da qatysyp, útysqa ie bolyp jýr. Aytpaqshy, osy súraqty sol savostinalargha qoi kerek. Búl súraq solargha layyq.

- Abay.kz nege diny jәne tarihy mәselelerde bir-birine qayshy toptardy órshitip, birinen keyin birin bere beredi? Búl ózi qoghamdy úiystyrudyng ornyna, iritki salugha iytermelemey me?

- Dinge, tariyhqa, t. b. qatysty mәseleler kýn tәrtibinen týsken bolsa, nemese birjaqty sheshimin tapqan bolsa, bizding bir taqyrypty shiyrlap nemiz bar? Kerisinshe, din men senim-nanym mәselesi bizde qabyndap túr emes pe? Qogham osynday mәselege - qazaq dalasynda búryn-sondy kýrdeli mәsele ekendigi bayqala qoymaghan diny aghymdardyng ózara qayshylyqty alanyna ainalghan kezde, qalaysha ýnsiz qaluymyz kerek? Biz әngimening ashyghyn aitsaq, Atakemning auzynyng duasy ketip qala ma eken?!. Tórtkýl dýniyeni sharlap, sumang qaqqan suayaqtyng abyroyyna núqsan keledi eken dep, qazaqtyng ishi sodan alatayday býlinedi eken dep, mening ýnsiz qaluym týptep kelgende satqyndyq bolyp shyghar edi. Biz Stalin zamanyn sarnap aitqangha bappyz, batylmyz. Sóite túra qazaq últy býgin basynan syn saghatyn keship jatqanda ýnsizdik tanytamyz. Ol qulyghymyzdy ózimizshe «últ tútastyghyna, el ishining birligine núqsan keltirmeu ýshin ýndemedik, әnebir sensasiyashyl gazet nemese sayt siyaqty alaókpelengen joqpyz» dep jasyryp baghamyz. Ótirik. Osy kýngi júrtty ótirikpen óltirseng de alday almaysyn. Sondyqtan әngimening ashyghyna jýginuimiz kerek. Ashyq pikir alany - alauyzdyqtyng maydany emes. Alauyzdyqtyng maydany bolsa, ashyghyn jazyp, azat oilaytyn Europa nege osy kýnge deyin azyp-tozyp, atysyp-shabysyp, qyrylyp qalmay, aman kele jatyr? «Babalarymyz tilersegin tilse de tizesin býkpegen, sózge toqtay bilgen» dep bóskende keremetpiz, demek, tura sóilep, tura jýru bizding de qanymyzda bar. Endeshe nege demokratiyany Batysqa telip, ózimizding býgingi halimizden týnilemiz? Biz osynday nemkettiligimizding «nәtiyjesinde» býgingi jýige jabyla qyzmet etip jatyrmyz. Sayasy erkimizdi biylik jaulap alsa, últtyq taqyrypty avtoriytetterding kólenkesine tyghyp jәne búiyghylana týsudemiz. «Tarih úmytylu ýshin jazylady» (H.L.Borhes). Búl sózdi tura maghynasynda «tarih úmytylady» dep týsinu qate. Tariyhqa úrpaq ýnemi sholu jasap, kóktey ótip túrady. Onyng key betteri daugha ainalady, qaysybir betining qajeti bolmay shyghady. Mysaly, kәsiby tarihshy Talas Omarbekovke salsaq, әigili han Abylay Tólebiyding inisi Qarabaydyng ayaq salghan kýnderining birinen tughan bala eken. Osyny Talas Omarbekov jazyp otyr. Sonda ne, tarihshy jazdy eken dep oghan qarsy pikir, qarsy dәlel aitugha bolmay ma? Qarsy dau, qarsy pikirdi kótere almaytyn búl kisi kim edi sonsha? Talas agha aiyp etpesin, «maghan qarsy maqala jazatyn Sadyq degen qaydan shyqqan myqty?» dep jatqan joq, biraq bizde bir taqyrypqa qarsy ekinshi tarap óz dәleli men dәiegin kóterse, «mine, «Abay» sayty bireudi-bireuge aidap saluda» deytin doghal týsinik bar. Nege búlay? Sebebi, qazaq gazetterinde ashyq pikir alysu mәdeniyeti kem. Bireu maqalasyn bas redaktordy jaghalap jýrip jariyalatqan song qarsy әngimege jol jabylady. Bas redaktor da, tútas újym da әlgi adamnyng menshigi siyaqty -  biylep-tóstep, basa-kóktep bilgenin jasaydy.

Esime týsip otyr: «Altyn Orda» gazetine 2004 jyly bas redaktor bolyp bekidim. Ol kezde gazette marqúm Bekdildә Aldamjarovtyng qúlash-qúlash maqalasy toqtausyz jariya kórip jatqan kez. Bekdildә marqúm kezekti bir maqalasynda Múhtar  Shahanovty «soyyp» saldy. Kóp úzamay maghan Shahanov aqsaqaldyng redaksiyasynan jigitter habarlasty, «osylay da osylay Múhannyng maqalasy bar edi, «Altyn Ordagha» shygharasyng ba?» dep. Men, әriyne, birden kelistim. Óitkeni, gazet aldymen pikirler men kózqarastar arnasyn toghystyra aluy kerek. Salmaqty sóz, sara oy qoghamdyq pikirdi ósiredi, beriden qaytqanda әiteuir oqyrman ýshin olja: kimning kim ekeni, nening ne ekeni bilinedi. Sodan, qoyshy, Múhtar aghamyzdyng maqalasy jaryq kórdi, esesine, taghy bir qadirmendi kisimiz - Múhtar Maghauin «Altyn Ordagha» Shahanov qalay shyghady?» dep shalqasynan týsipti. Qysqasy, qazir qazaq baspasózinde abyroyly basshy atanghynyz kelse, bir toptyng soyylyn soq, sózin sóile, bir kýshtining artynan kýshenip jýr. Áytpese, abyroy tappaysyn. Al bizding «agha» dep ýlkendi, «ini» dep kishini syilap jýruden ózgege uaqytymyz tapshy. Sol sebepten de «Abay» bireuding auzyndaghy sózge, kókeyindegi pighylyna qyzmet etpeydi, әldekimderding talaghy tars airylsa da qazaqqa әsirese qauipti jayttar men qúbylystardy qúmbyl aita beredi, jaza beredi.

- Sayttarynyzdyng sayasy ústanatyn baghyty qanday?

- Ústanghan baghytyn «Abay» osy uaqytqa deyin әigiley aldy ghoy dep oilaymyn. Eng bastysy, biz búl saytty әldekimderden kek alu ýshin, әldebireulerge qyzmet qylu ýshin ashpaghanymyzdy kýnde dәleldeumen kelemiz. Ras, keybir ótkir maqalalar men pikirler alanynda aitylyp qalatyn iyesi beymәlim synarjaq sózder ýshin bizdi jek kóruge bolady nemese últqa qajetti dýniyege sergek qaraydy dep jaqsy kóruge de bolady, eng bastysy, «Abayda» ne jazylsa da, ne shyqsa da júrt ýnsiz qalghan emes. Aptasyna jalghyz mәrte shyghatyn qaysybir gazetterding tolayym bir nómirinde eshtene aitpay-aq jýrgender bar, sony mysal ete otyryp kýnde janaratyn «Abaydyn» әr kýngi jariyalanymynan jalt qaratatyn dýnie úsynudyng onay emestigin әngime etip ketsem, ózim tilep alghan salanyng qiyndyghynan jaltarghanday bolarmyn: sózding qysqasy, sayt júmysy degenimiz -   kýndelikti «birdene oilap tabu», ózinning shygharmashylyq qabiletindi kýndelikti pash etu. Keyde, әsirese, qauyrt qimyldar sayabyr tabatyn jaz mezgilinde «janalyq» úsyna almay qalyp jatsaq, sóge jamandamanyzdar.  Biz de jaghdaygha baghynyshtymyz. Alayda qanday jaghday bolsa da bizdi baghytymyzdan ainytyp, baghdarymyzdan janylta almaydy.

- Dәuren myrza, mening oiymsha, sizderge «Abay» saytynyng dizaynyn janartu kerek. Osyghan qalay qaraysyz? Biraz aqsha bólip. Qylshyghyn shygharamyn dep bylshyghyn shygharyp almay. Ana BAQ.kz, Tengrinus siyakty dengeyde sayt jasaugha mýmkindik bar ma? Qoghamdyq-sayasy baghyttaghy qazaq sayttarynyng ishinde betke ústar sayttyng biregeyisizder. Sayttarynyzdy ýnemi qarap, oqyp otyramyn. Jýrip jatqan myltyqsyz maydanda Alla jar bolsyn! Raqmet .

- Sizge de rahmet! Alla jar bolsyn. Eger qanaghat tútsanyz, «Abaydyn» dizaynine baylanysty jogharyda ózimning oiymdy aittym. Bayqauymsha, siz ekeumiz búl mәselede pikirles siyaqtymyz. Dizayn sayttyng kontentine qyzmet etu kerek. Sayttyng betin totyqústay týrlentip qoyyp qarap otyrugha bolady. Onday sayttardy kórip te jýrmiz. Mәsele mazmúnda ghoy. Sol mazmúndy ashatyn dizaynnan bas tartpaymyn, al  aqparattyq tehnologiyanyng damu mýmkindigi «Abaygha» eshqashan da jat bolamaydy.

- Portaldyng óz orny qalyptasqany ras. Izdep oqyp otyramyz. Mening adal niyetim mynau: qazir kez kelgen júrttyng qolynda úyaly telefon. Tehnikanyng damyghan zamany. Onyng jaqsy, әri tiyimdi tústary da bar. Mysalgha úyaly telefondargha tәn "prilojeniya" degen úghym bar. Sonday mýmkindikti sizder ashsanyzdar da jaqsy bolar edi. Mәselen, sol arqyly "Tengrinustin" de  janalyqtaryn oqyp otyramyz telefondaghy internet arqyly. Dәl osylay sizderdi de oqy alsaq jaqsy bolar edi. Múnday iydeya keldi me sizderge búghan deyin? Sosyn sayttaghy materialdarda orfografiyalyq qateler kóp. Tym kóp. Korrektorgha múqtajsyzdar ma? Bolsa, nege olar óz isine salghyrt qaraydy? Jauapty bireu boluy kerek qoy?! Ne aitasyz? Ol qateler neden, qanday sebepten ketedi?

- Kóp nәrse oiymyzda bar. Aldaghy uaqytta ony kóre jatarsyz. Mysaly, әlgi qolynyzdaghy úyaly telefonmen-aq siz «Abaydyn» kontentine ýles qosa alatyn bolasyz. Bәrin aita bermey-aq qoyayyn, sonymyz dúrys, óitkeni, qazaq internet kenistiginde bәsekelestik damyp keledi. Meni búl bәsekelestik rasymen quantady, biraq kәsiby bәsekelesterim kóz tigip otyrghan konferensiyada taza tehnikalyq jayttardy jariya etuge tiyisti emespin. Al qate jaghyna kelsek... búl bylay. «Abaydyn» «Songhy maqalalarynda» kýndelikti 5-6 material (súhbat, saraptama, shúghyl aqaparat, t. b.) jariyalanady. Ár maqala 500-600 joldan bolghanda (odan azy da, kóbi de bar) kýnine 3 myn, 3 jarym myng jol material jariyalaydy ekenbiz. Onay emes. Onyng ýstine materialdy monitordan oqimyz. Kózing talady, sharshaydy. Búl biraq aqtalugha esep emes. Áriptik qateler ketip jatyr. Korrektorgha asa zәrumiz. Kәsiby sauatty korrektorlar gazet júmystarynan artylmaydy. Qazaqsha mәtinning qatesin qaghyp tastayyn baghdarlamany bolsa da taba almay jýrmiz.

Bizde taqyrypty dúrys taldaytyn sarapshylar bar, derekter men dәiekterdi de molynan qamtidy, alayda jazu jaghynan aldyrady. Kóbi jóni týzu sóilem de qúra almaydy. Sonday kózge úryp túrghan qatelerdi týzeymiz de, asyghys sayt materialdaryn janalaugha kirisemiz. Men ózim avtorlardyng maqalasyn gazetterde qyzmet jasaghan kezden beri óndeumen kelemin. Keyde sodan jalyghyp ta ketemin. Qashanghy bireuding «it batpaqtap, kýshik sýrinetin» sóz-sóilemin týzetip, týgesile sharshap, ýiine sýlderindi sýiretip qaytugha bolady? Jazudyng osynday azaby da bar, aghayyn. Sondyqtan baspasózge maqala jiberetin jazarman aldymen ózin-ózi syn kózben oqyp, oiyn júrtqa úghynyqty tilde jetkizip ýirensinshi. Myng bolghyrlar, sóitindershi.

Orfogafiyalyq qateler turaly degenmen de dúrys mәsele qoydynyz, búny bizding jigitter de oqyp, úyalyp otyr.

- Janaózen targediyasyna qatysty jeke pikiriniz qanday?

- Bolary bolyp, boyauy singennen keyin baryp bizding biylik «múnday әleumettik tolqular damyghan Batys elderinde jii kórinis tauyp jatady» dep juyp-shayghansydy. Kelispeske amal kem, Batysta ereuilder, qarsylyq aksiyalary, narazylyqtyng әr týri kýnde bolyp jatady. Biraq solay eken dep óz halqyna oq atyp, aqyry әlimjettik jasap, temir torgha toghytatyn biylik biylep-tóstegen jýie býgingi Batysta joqqa tәn.

Janaózen men Shetpede múnayshylar enbekaqynyng zandy ótemin talap etip, narazylyq bildirip bastaghanda qazaq qoghamy Konstitusiyadan orys tilining resmy til mәrtebesining zansyzdyghyn dәleldeuge tyrysyp dýrildep túrghan-dy. Búl býgin-erteng naqty nәtiyjesin bermese de, biylikti kәdimgidey qysymgha alghan qimylgha ainalghan-dy. Tap sol kezde orystildi baspasóz elding nazaryn Janaózendegi múnayshylardyng ahualyna audarugha kýsh júmyldyrdy. Tipti til tóniregindegi әngimege kelgende janyp týsetin Janbolat Mamay degen sayasatker, patriot jigitimizding ózi Áblәzovke qaraytyn beyneli sayttardyng birinde: «Bizding til-til dep jýrgenimiz beker. Mәsele Janaózende jatyr» degen bolatyn. Men orystildi baspasózding Janaózen men Shetpege búryla bastaghanynan sol kezde qatty sekem alyp qalyp edim. Áytkenmen de, 1990 jyldardyng toqyrauy men tolqularynda búnday mәselelerding talayymen betpe-bet kelgen qazaq ýkimeti jaghdaydy ushyqtyrmaytyn shyghar degen ýmitte boldym. Degendey-aq, Janaózen múnayshylarymen qytaylyq kompaniya arasynda kelissózder bastalyp, memorandumdargha qol qoyylyp jatty. Biraq osy kezde Janaózendegi júmysshylar arasyna eptep oppozisiyanyng adamdary enip ýlgergen de siyaqty. Áytkenmen de búnda túrghan eshtene joq edi, teginde elding kónil-kýiin paydalanyp, biylikke qarsy әreket etpese, ol oppoziyasiya bola ma? Jarmahan Túyaqbaydyng «oppozisiyasyn» kórdik qoy, últshyldar «resmy tilge» qarsy shyghyp, Janaózen men Shetpedegi shetin oqighalardyng sheti kóringende Petr Svoikpen auyz jalasyp, Almatyda otyrdy.

Keyde el men jerding tútastyghy ýshin  amalsyz qara kýshti de paydalanugha bolady  eken. Mysaly, qytaydyng úly basshysy Den Syaopin 1989 jyly studentter kóterilisin Tyanimin alanynda kýshpen basugha búiryq bergen. «Jastardyng talaby dúrys, demokratiya kerek. Biraq biz batystyq demokratiyagha әzir dayyn emespiz» depti shynashaqtay bolghanymen shynarday myqty shal. Sol siyaqty qazaqtyng tútastyghyna selkeu týsiretin pighyldar bolsa, onyng aldyn alu óte kerek. Biraq onday jaghdayda memleket júrtty úlarday shulatpay,  el qauipsizdigine jauapty qúrylymdardyng kýshin paydalanuy tiyis. Shynymdy aitsam, Janaózendegi múnayshylardyng narazylyghyn biylik eldi ýreylendirip, qorqytyp-ýrkitu ýshin  paydalanghan siyaqty.

Jogharyda «әleumettik tolqular damyghan Batys elderinde jii kórinis tauyp jatady» dep  Janaózen qyrghynyn biylikting juyp-shayghanyn aittyq. Teginde әleumettik tolqular men narazylyqtar sheruining jii boluy qogham damuynyng túraqsyzdyghyn, ya bolmasa, kedeyshiligin tanytpaydy. Biylik osyny týsinui qajet, moyyndauy qajet. Sodan keyin әleumettik talaptardy sheshuding jana formatyna ótui tiyis.

Janaózen bizding biylikting halyqtan meylinshe alystap ketkendigin kórsetti. El ishinde keneuine jetken qanday da bir әleumettik ahualdy sheshe almaytyn dәrmensizdigin, biliksizdigin jariya qyldy. Oppozisiyanyng kishkentay qarsylyghynan qaltyrap qatty qorqatyndyghyn bildirip qoydy. Sondyqtan ol eshnәrseden tayynbady. Oq atty, sayasy shantajdar jasady, narazy toptyng arasyna jansyzdaryn jiberip, múnayshylardyng әleumettik talabyn ayaqqa taptady. Sot, prokuratura, tergeu, tipti advokattardyng ózi sayasy tapsyrystardy ghana oryndap shyqty. Eng soraqysy, Janaózen men Shetpe oqighasyna biylik syrttan qonys audaryp kelgen aghayyndy jauapty qyldy. Sóitip, Elbasymyz Núrsúltan Ábishúlynyng ózi  búidasyn qolyna ústaghan qazaq kóshin toqtatty, qazaqtyng kóbeygenine ashyqtan ashyq qarsy shyqty. Qazaq qazaq bolghaly taghdyrdyng talay tәlkegine týsip, talay synnan ótip keledi. Búl da bir syn shyghar. «Qazaq biyligi qazaqtyng kózinen jas aghyzyp jylatqan zaman bolghan» dep kýnderding kýninde aityp otyratyn shygharmyz. Biz atalarymyz keship ótken nebir súmdyqtardy qazir ashyq aita beretin boldyq qoy, Janaózen men Shetpe de qazaq kórgen qily taghdyrdyng biri retinde әngime bolady әli.

- Qúrmetti Dәuren Qasenúly! Úly hakimning atyn alghan sayttyng az ghana uaqyt ayasynda qazaq oqyrmandarynyn, qazaq auditoriyasynyng qoghamdyq, sayasy oi-órisinin, intellektualdyq dengeyining ósuine tiygizgen yqpaly orasan. Ózinizdin, Ayekennin, ózge de tileules bauyrlardyng arqasynda Abay sayty әleumettik jelidegi sony publisistikalyq aghymnyng týrenin saldy, jana dialog pen diskussiyanyng mәdeniyetin qalyptastyrdy. Áytkenmen,biz sayt betinen, ústanymynan Úly danyshpannyng amanatymen, aqiqat ósiyetimen ýilesetin, biylikke, qoghamgha, adamgha qatysty meylinshe ótkir, obiektivti,óreli materialdardy kóbirek kórgimiz keledi. Sayttyng alghashqy ayaq alysynan alash júrty osy bir qúbylysty, ózgeristi angharghanday, sezingendey edi. Bizding tilek: sol erekshelikti, sol ústanym men sol maqsat-múratty joghaltyp almasanyzdar eken. Layym, ózderinizding soqtyqpaly, soqpaqsyz jolda - eldi eseytip, qoghamdy oyatatyn ózgerister jolynda jýrgenderinizdi esten shygharmanyzdar!..

- «Qúl bolghan halyqtan tuyp, qúldyqtyng qorlyq, zorlyghyn kórip otyryp, qazaq qalam qayratkerleri qalamyn últynyng auyryn jenildetu, auruyn azaytu jolyna júmsamasqa mýmkin emes. Olay bolmaghan bolsa, onda tabighat zanynan tysqary adamnan  shoshqa, shoshqadan kýshik tughan siyaqty bolyp shyghady. Qalam qayratkerleri jolyn tastap, kóringen jolaushygha erip kete beretin búralqy it emes» dep jazady Ahmet Baytúrsynúly. Býgingi qazaq qúl emes, tipti bodandyq degenning ne ekendigin týsine almaytyn úrpaq ósip keledi. Alayda, myna zamanda sol úrpaqtyng ózin azdyratyn, azdyryp әkelip óz mәdeniyetine, óz tarihyna, óz diline qarsy shabatyn Últanqúl jasap shygharatyn týrli amal-aylalar tolyp jatyr. Sondyqtan «kóringen jolaushygha erip ketip» eldik múrattardy úmytsaq bizdi qara basqany.

Bizdi ýnemi oilandyryp, qamshylap, jigerlendirip túratyn sóz aitypsyz. Rahmet. Jaratqan sizge jar bolsyn!

- Cizderdi tóte jazu qosady dep estip em. Áli joq. Jalpy qosylady ma tóte jazu paraqshasy?

- Sonshalyqty kóp ózgeris jasamasaq ta, «Abaydyn» etek-jenin jinaqtap, dizaynyn sәl janartqan bolyp jatyrmyz. Endigi bir tiyanaqtaytyn júmysymyz - siz aityp otyrghan tóte jazu men latyn qaripi bolmaq. «Árip audaratyn baghdarlama qolymda bar, sony sayttarynyzgha qosyp bereyin» deytin aghayyn aranyzdan tabylyp jatsa, qúba-qúp, redaksiyanyng telefonyn, elektrondy adresin bilesizder, habarlasynyzdar.

- Assalamughaleykým, ABAY. Abayshyldar, merey kýn qútty bolsyn! Talmas qanat, jiger kýsh, quatty qalam tiledim, әrqashan ong qadmgha jetelesin Jasaghan.

- Búl tilekti bizge tirkelip pikir bildiretin Jaushy esimdi azamat jazyp otyr eken. Bayqauymsha Jaushy - óte sergek adam. Barlyq taqyrypty qadaghalap oqyp, pikir bildirip jatady.

Jana media jana oqyrman ortasyn qalyptastyra bilui kerek. Biz Jaushyny janashyldyqqa jany qúmar, ózindik pikiri bar, oiyn irkpey ortagha salatyn jana oqyrman, sapaly oqyrman dep bilemiz. Internet-konferensiyany paydalana otyryp men osy Jaushy siyaqty ishki mazmúny tereng qyz-jigitterge, oqyrman qauymgha rahmet aityp qoyghym keledi. Birge bolayyq, bauyrlar!

- Dәuke, Talghat Atabaev turaly jazu oiynyzda joq pa, sizding auyldan dep estigen edik? Jalpy, 90-jyldardaghy Talghat sekildi myqty jigitterding qyzmeti, ómiri jayly әdil bagha berildi me?

- Talghat jigitting naghyz kókjaly, syrttany edi. Auylymyzdaghy mektep segiz jyldyqpen tәmamdalatynda biz toghyz ben ondy sovhoz ortalyghynan oqitynbyz. Men sol toghyz ben ondy  Talghat tuyp-ósken ýide - Ghalymjan agha men Shәkәtay tәtemning qolynda túryp oqydym. Talghat marqúm ol kezde Almatyda institutta bilim alyp jýrdi. Kanikul sayyn kelip túratyn. Keyin tas-týiin sóilemeytin bolyp ketti, әitpese ashyq edi. Ángimeni saldyrlap aita beretin.

Men biletin Talghat últshyl jigit bolatyn. Student kezinde-aq qaladaghy taksy bitkendi minip alyp tayrandap jýrgen, qazaqty adam balasy dep bilmeytin kelimsekterding tizesin dirildetip, qabyrghasyn qaqyrata sógip jónge saldy. Toqsanynshy jyldary Talghattar memleket aralasyp sheshealmaytyn últtyq mәselelerge tәrtip engizdi. Basqany bilmeymin, Talghat bauyrymdy men arystan jýrekti el azamaty, el aibary, últ qayratkeri dep týsinemin. Onyng ólimine qolynda sheksiz biylik bolghan bireuding qatysy bar ekendigin de ishim sezedi.

Atasynyng aty ruhyn kóterip «Ataba» atanyp ketken, erkin kýresten sport sheberi, jastar men jasóspirimder arasyndaghy halyqaralyq iri jarystardyng jýldegeri  Talghat Atabaev turaly jazu oiymda bar. Bizding әdebiyette Atabalardyng beynesi joq. Búl jaytty men ghana emes, jalpy qalamgerler qauymy eskerui kerek. Djek Londonnyn, Mayn Ridtin, Dumanyn, Mario Piuzonyng shygharmalary oqyrmannyng qolynan esh týsken emes qoy. Demek, qylymys әlemindegi bizding әdiletti jigitter de әdebiyet pen kinodan, qoghamnan layyqty baghasyn aluy kerek.

- Abay saytynyng dizayny jaman emes, qarapayym. BAQ.kz syaaqty kasha jasaudyng keregi joq, bastysy sapaly materialda dep oilaymyn. Al tóte jazudy qosqandarynyz dúrys, sebebi qytaydaghy 2 miliongha jaqyn bauyrlarymyzdyng jarty miliony sayyttardy qaraydy, bizdegi syaqty eki qolgha bir kýrek taba almay júrgen jastar joq. Bastysy olar qazaq qoghamyna bey-jay qaray almaydy, sol ýshin tóte jazu kerek bolar.

- Arghy bettegi qazaq Ahmet Baytúrsynúly jasaghan tóte jazumen endi qansha jyl «qara tanyp» otyrady eken, belgisiz. Biraq aqparat kenistigindegi últtyq tútastyq ýshin tap qazir tóte jazu kerek. Óte kerek. Onyng kerektigin kýnde oilaymyn. Qazirgi QHR territoriyasynda qalyp bara jatqan bauyrlarymnyng sergektigin, aqparattyq tehnologiya jetistigin tez mengerip jatqanyn da jaqsy bilemin. Bizge tek seriktesu, ózara jaqyn qarym-qatynasta bolu mýmkindigi ghana jetpey túr.

Baq.kz turaly pikirinizben kelispeymin. Búl sayt agregator qyzmetin jaqsy atqaryp keledi. Sayt újymy qazaq baspasózindegi ýzdik maqalalardy berumen shektelip otyrghan joq, jyldam habar taratumen, aqparatty shúghyl jariya etuimen erekshelenip keledi.

- Dәuren, osy bizding Elbasy nege óz últyn tómenshiktete beredi? Jýie ózgerse jemqorlyq tiylmasa da azayady dep oilaysyz ba?Osy saytty Elbasy bile me eken? Nege senderding býirektering ismatullashylargha búryp túrady? Qazaqqa jany ashyghansyp sóileytin bekbolatshylar men ismatullashylardyng joly teris degen QMDB pәtuasy turaly ne aitasyz? Olardyng sózi bólek, isi bólek ekeni belgili emes pe?Abaydy, Shәkәrimdi, aqyn-jyraulardy betperde qylady, jýrgen jerleri fitna.

- Elbasy nege óz últyn tómenshiktete beredi? Bilmeymin. Ózimsinetin shyghar. Adam ózine jaqyn jangha batyp sóilep tastaydy ghoy. Biraq jaqyn eken, sózimdi kótere beredi eken dep jaqynnyng janyna bata beruge bolmaydy. Jýregine syzat týsui mýmkin. Bir úlyq jiynda (men ony telearnadan kórdim) jazushy Adam Mekebay aghamyz Elbasyna súraq qoydy. Ádekeng basynda sózin tәp-tәuir bastap edi. Preziydent te ony den qoyyp, zeyin sala tyndap qaldy. Ángimesin әp-әdemi bastaghan Ádagham sózining ayaghyn shúbaltyp jiberdi: «IYdeologiyany jasyryn jýrgizsek qaytedi dedi me-au, últtyq mәselelerdi qúpiya iske asyru qajet dedi me-au», әiteuir osyghan úqsas birdenelerdi aityp ketti. Búl - baspasóz ókilderi tegis qatysyp otyrghan ashyq mәslihat edi. Adam aqsaqaldyng janghy sózi olardyng ortasynda әrqily talqylanuy mýmkin ghoy, sony oilady ma, Preziydent shart ketti. Qatty sóilep tastady.

Taghy bir biluimshe, Preziydent qazaq aghayynnyng jaghympazdanyp sóilegenin jaqtyrmaydy-mys. Alayda qazir maqtau men madaqtyng neshe atasy aitylyp jatyr ghoy, solardy nege tiyp tastamaydy eken, sony týsinbey-aq qoydym. Qysqasy búl súraqty ol kisining ózine qoyghan jón.

Tughan halqyn jaqsy kórse de sezimin syrtqa bildirmeu - Nazarbaev siyaqty sayasatkerlerding minezi bolsa kerek. Men búl kisi qazaghyn sonshalyqty jek kóredi dep oilamaymyn. Dәstýrli әnder shyrqalghanda, Qúrmanghazynyng Sararqasy tógilgende Elbasynyng janaryn jas juyp ótedi. Sony birneshe ret bayqadym. Qazaqqa keyigenning bәrin qazaqty jek kóredi dep oilasaq, Abaydy qayda qoyamyz? Jalpy, Nazarbaev turaly eng әdil sóz Nazarbaev dәuirinen keyin aitylady. Oghan deyingimizding deni kónil-kýy auanyndaghy әngime bolyp shyghuy mýmkin.

Jemqorlyqpen kýres demokartiyasy damyghan, azamattyq qoghamy belsendi Batys elderinde de toqtausyz jýrip keledi. Jemqorlyq - jegiqúrt. Bizdegisi sonyng eng súmdyq týri. Memleketimizding ózine keyde qaupin tóndirip ketetin tajaly. Korrupsionerlerdi shetinen ústap qamau - korrupsiyany jene almaydy. Qazaqstandaghy korrupsyagha qarsy kýres korrupsiyalyq kýshterding ózara qyrqysyna ainalyp barady. Endeshe jýie ózgerui kerek. Ózgeristi jýieden ghana kýtip otyrmay búqara halyq bizding ózimiz de ózgeruimiz kerek. Qazir Qazaqstanda jemqor emes, úry emes adam kemde-kem. Bәrimizde úrymyz. Pighylymyz jaman. Bir-birimizge jaqsylyq oilaghymyz kelmeydi. Qolynan kelgeni qorghansyz beysharagha әlimjettik jasap qalady. Enbek etip ter tóguden qashatyn boldyq. Aldy artymyz toly bylyq. Tolghan kedergi. Astanadaghy aqjaghaly alayaqtardyng kólenkesi - bizbiz. Qazaqqa osynyng bәrin syrttan tanyp otyrghan eshkim joq, jamandyqty biz ózimizge ózimiz qylyp jýrmiz. Osydan kelip Asan qayghy bolyp jylaymyz, Abay bolyp kýnirenemiz. Abaydyng zamany basqa edi. Ol zamanda qazaqtyng erki ózinen ketip jatqan. Al, qazir she? Ózinmen ózinsin. Qanday el bolamyn, qayda bet búramyn deseng de erkin. Biraq, mine, kórip otyrmyz: sayasatta -  Reseyshil, ekonomikada (túrmysta) -  Batysshylmyz. Búl ekeui qazirgi qalypynda ýilespeytin eki әlem. Osy ekiәlemdi birkitirmek bolyp әuiresarsangha týsip jýrmiz.

- Osy saytty Elbasy bile me eken?

- Bilmeymin.

- Nege senderding býirektering ismatullashylargha búryp túrady?

- Búrghan emes. Islam dinindegi eki partiya: sopylar men uahabbshylar byltyr, aldynghy jyly qatty tiresti. Biz eki jaqqa da sóz berip otyrdyq. Ótirik deseniz, saytymyzdyng múraghat qoryn ashyp qaranyz.

- Qazaqqa jany ashyghansyp sóileytin bekbolatshylar men ismatullashylardyng joly teris degen QMDB pәtuasy turaly ne aitasyz?

- «Bekboltashylar» degen QMDB-nyng pәtuәsyn estimeppin. Sondyqtan ol pәtuagha qatysty eshtene aita almaymyn.

- Olardyng sózi bólek, isi bólek ekeni belgili emes pe?Abaydy, Shәkәrimdi, aqyn-jyraulardy betperde qylady, jýrgen jerleri fitna.

- Myna sóziniz tereng әngime. Dәl osy mәsele tónireginde «Abayda»  saraptamalyq maqalalar jii jaryq kórip túrady. Oqyp jýrgen bolarsyz.

(Jalghasy bar)

Abai.kz

P.S. Qúrmetti oqyrman, internet-konferensiya qonaghyna qoyylatyn saualdar legi osymen toqtalatynyn habarlaymyz. Ýsh-tórt kýnnen beri biraz súraq kelip týsken eken. Biz oqyrman qauymnyng internet-konferensiyagha belsene qatysqany ýshin rahmet aita otyryp, endi Abai.kz aqparattyq portalynyng bas redaktory Dәuren Quattyng jauaptaryn jariyalay bastaymyz.