Jaqynda «Qazaqstan» últtyq telearnasynda «Ashyq әngime» atty jana jobanyng túsauy kesilgen bolatyn. Osy aituly oqighagha oray tómende telejýrgizushi, belgili sayasattanushy Aydos SARYMmen bolghan tilshi súhbaty jariyalanyp otyr.

- Belgili sayasattanushy Aydos Sarym ótken aptada «Qazaqstan» últtyq arnasynan telejýrgizushi retinde tanyldy. Sayasat pen ruhaniyatty qatar alyp jýru ýshin adamgha biliktilik, enbekqorlyq, taban­dylyq... taghy da qanday qa­siyet­ter kerek dep oilaysyz?

- Mening oiymsha, kez kelgen adamgha ómirge degen qyzyghushylyq, kýndelikti izdenis pen zerektik qajet siyaqty. Adam boldym, toldym degen kýni óledi. Sayasatqa keletin bolsaq, mening oiymsha, onyng ýsh qaghidasy bar: oqu, oilanu jәne oy bólisu. Ýsheui de, qarap otyrsaq, ruhaniyatpen, adamnyng oilau jәne payymdau qabiletimen tyghyz baylanysty. Óz ruhaniyatynan ajyraghan adam - mәngýrt, al óz ruhaniyatynan ajyraghan sayasatker tiri ólikpen ten.

- «Qazaqstan» últtyq telearna­synda túsauy kesilgen «Ashyq әngime» jobasynyng alghashqy qo­na­ghy - «Núr Otan» HDP-nyng hatshysy Erlan Qarinmen bolghan әngimede qoyyp ýlgermey qalghan súraqtarynyz bar ma?

Jaqynda «Qazaqstan» últtyq telearnasynda «Ashyq әngime» atty jana jobanyng túsauy kesilgen bolatyn. Osy aituly oqighagha oray tómende telejýrgizushi, belgili sayasattanushy Aydos SARYMmen bolghan tilshi súhbaty jariyalanyp otyr.

- Belgili sayasattanushy Aydos Sarym ótken aptada «Qazaqstan» últtyq arnasynan telejýrgizushi retinde tanyldy. Sayasat pen ruhaniyatty qatar alyp jýru ýshin adamgha biliktilik, enbekqorlyq, taban­dylyq... taghy da qanday qa­siyet­ter kerek dep oilaysyz?

- Mening oiymsha, kez kelgen adamgha ómirge degen qyzyghushylyq, kýndelikti izdenis pen zerektik qajet siyaqty. Adam boldym, toldym degen kýni óledi. Sayasatqa keletin bolsaq, mening oiymsha, onyng ýsh qaghidasy bar: oqu, oilanu jәne oy bólisu. Ýsheui de, qarap otyrsaq, ruhaniyatpen, adamnyng oilau jәne payymdau qabiletimen tyghyz baylanysty. Óz ruhaniyatynan ajyraghan adam - mәngýrt, al óz ruhaniyatynan ajyraghan sayasatker tiri ólikpen ten.

- «Qazaqstan» últtyq telearna­synda túsauy kesilgen «Ashyq әngime» jobasynyng alghashqy qo­na­ghy - «Núr Otan» HDP-nyng hatshysy Erlan Qarinmen bolghan әngimede qoyyp ýlgermey qalghan súraqtarynyz bar ma?

- Áriyne! Bolghanda qanday. Shy­nyn aitsam, ómirdegi uaqyt pen efirdegi uaqyttyng aghysy eki bólek dýnie eken. Ángime qyzghan sayyn súraqtardy qoya berging keledi, súraqtan súraq tuyn­daydy. Al efirding uaqyty men­ habardy jazu uaqyty týsinikti se­bep­­terge baylanysty shektelgen. Ha­bargha qonaq bolyp qatynasu men habardy jýrgizip otyru, teledidar dep atalatyn óte-móte kýrdeli shy­gharmashylyq, tehnologiyalyq ýderistin, mehanizmning bir bóligi bolu - mýldem ózgeshe qúbylys eken! Osy túrghydan kelsek men ózim ýshin bir keremet әlemdi ashyp jatqan siyaqtymyn. Búl, sózsiz, keremet syn.

- Kórermenning kókeyindegi ózek­jardy jayttar qozghalady dep­ kýtilgen jobany dayyndarda kimderding aqyl-kenesine qúlaq tý­rip, tanymal mamandardan kimder tartyldy?

- Ákem Ámirolla Sarymov kóp jyldar boyy osy «Qazaqstan» arnasynda janalyqtar salasynda qyzmet etti. Sondyqtan men ózimdi búl salagha birshama jaqyn adammyn dep sanaymyn. Biraq osy júmysqa kiriskeli ózimdi televiydeniyede qyzmet etip jýrgen әrbir qyzmetkerding shәkirtimin dep qabyldaymyn. Áriyne, mening de óz týsinigim, payymym bar. Degenmen, kóp nәrseni týsinip, talay dýniyege ýirenuim kerek eken. Búghan tolyq kózim jetip otyr.

- «Ashyq әngime» jýrgizushisining basqa baghdarlamanyng avtorlarynan ereksheligi men ózgesheligi nede?

- Mening oiymsha, býgingi kýni el teledidary kópshilikti aqparatpen qamtamasyz etu, qyzyqtyru, kónilin aulau funksiyalaryn oryndap keledi. Biraq, býgingi kýnning bir ereksheligi - teledidar bir kezdegi ózining kórer­men­di qamtudaghy monopoliyalyq mým­kindikterinen aiyrylyp barady. Ghalamtor, әleumettik jeliler jaghynan qysym kýn sayyn artyp jatyr. Árbir telearnanyng janalyqtar qyzmeti bar. Memlekettik hatshy Marat Tәjinning jaqyndaghy tapsyrmasynan keyin әrbir telearna izdenip, jana, tyng habarlardy kórermenge úsynyp baghuda. Telehabarlardyn, qoyylymdardyng reytingi mәselesi de ótkir qoyylyp otyr. Osynday artyp jatqan bәsekelestik jaghdayynda әr telearnanyng óz ereksheligi, útymdy túsy boluy kerek. Tek osynday jagh­dayda biz otandyq teledidardy­ basqa elderding telearnalarymen bә­sekelesetin dengeyge, dәrejege shy­ghara alamyz. Qazaq kórermeni ózine qajetti janalyqty estip-kóru ýshin eng aldymen, óz naryghyna, óz telearnalary men búqaralyq aqparat kózderine jýginui kerek. Búl ýshin qyruar enbek etip, izdenip, ter tókkenimiz abzal.

Al eger naqty «Ashyq әngimege» kelsek, mening payymdauymsha, onyng túraqty kórermeni - elimizding ziyaly qauymy. Býgingi kýni teledidarda kóptegen talqy-shoular jýrip jatyr. Onda barghan adamdar bir-birimen sóz jarystyryp, keyde óz oiyndaghysyn tolyq asha almaydy. Betpe-bet otyryp, súhbattasatyn habarlar da joq emes. Osynyng arasynan óz ornyndy oiyp alu qiynnyng qiyny. Qoldan kelse reyting, mәrtebe, al kelmese «qarabet» bolugha da bolady. Habardy bastaghan kezde jarq etip shyghugha, qat­ty-qatty sózderdi, oilardy aitugha da bolar edi. Biraq, mening tabighatym, ústanymym búny qabyldamaydy. Jalpy, parasatty, tereng oy aitu ýshin u-shu tek ziyanyn tiygizetin siyaqty. Sondyqtan, basty oy súraqtar men saualdardyng tosyndyghy, olardy jana túrghydan qongha, studiyagha kelgen qonaqtyng adami, kәsibi, tipti, fiy­losofiyalyq túrghydan ashyluyna negizdeledi. Óz basym eshkimdi sózben túqyrtayyn, múqatayyn degen oiym joq. Habardyng әrbir qonaghy - tanymal adam, óz isining mayyn ishken mamany. Olardyng barlyghyn derlik bilemiz, tanimyz, súhbattaryn oqimyz, kóremiz. Basty mәsele sol túlghalardyng auzynan búryn-sondy aitylmaghan oi, sóz estu, júrttyng aldynda otyryp oilanu, oy bólisu. Mysaly, kompozitor, qogham qayratkeri Tólegen Múhamedjanovpen bolghan ekinshi habardy bizder 1 saghat 35 minut jazghan ekenbiz. Ángimening qyzyq bolghany sonsha!

- Múny alaman oidyng alanyna ainaldyru ýshin ne isteu kerek dep oilaysyz?

- Taza tehnologiyalyq, jarnamalyq әdisterden búryn habardyng ziyaly, oily kórermen ýshin qyzyq boluyn qamtamasyz etu kerek dep sanaymyn. Búl ýshin izdene týsu qajet. Basqa ontayly ne onay jolyn kórip otyrghan joqpyn. Mening oiymsha, búl jerde mynaday bir gәp bar. Býgingi kýni telearnalardyng bәri kórermenning sonynan jýredi. Kópshilikke únaytyn serialdardy, oiyn-kýlki habarlardy kóptep qoigha tyrysady. Ol da dúrys shyghar. Biraq, teledidardyng sanatkerlik funksiyasyn esten shy­ghar­maghanymyz abzal. Teledidar qo­gham­dy tyng taqyryptardy aityp-tal­qylaugha iytermeleui, qajet bol­sa, bayqatpay kýshteui kerek. Biz­ding qoghamda kópshilikke týsinikti, ja­ghymdy 5-10 taqyryp ayasynan shy­ghyp, mýmkindiginshe qoghamdyq tal­qylardyng sapasyn jana dengeyge shygharu qajet-aq. Býgingi kýni baspa­sóz betinde talqylana bermeytin kóp­tegen taqyryptar bar. Solardy aituymyz kerek.

- Studiya qonaqtary ishinen al­daghy uaqytta tanymal túlghalardan taghy kimderdi kóruimiz mýmkin?

- Negizinen әrbir habardyng ólmeytin taqyryptargha arnalghanyn qalaymyn. Biraq, aghymdaghy oqighalargha da bagha berip, saralau kerek. Qazaq qauymyna osy túlghalar qyzyq bolady-au, osy kisilerding oiy qyzyq eken degen talay azamattardyng tizimderin jasaqtadyq. Mәsele studiyagha keletin adamdardyng tanymaldyghynda emes, olardyng tereng oi, tosyn pikir aita biluinde boluy kerek. Tipti osy habar arqyly qaymana qazaqqa jana esimderdi, ghalymdardy, kәsipkerlerdi, sarapshylardy tanytu, ashu bar josparda. Reti kelip jatsa, Qazaqstangha kelip jatqan sheteldik qonaqtardy, elshilerdi shaqyryp sóiletu de oida bar.

- Jalpy, habargha qatysushyny aldyn ala tikeley óziniz tandaysyz ba, әlde búl újymdyq mәsele me?

- Ekeui de bar. Men belgili bir­ túlghany úsynsam habardyng shy­gharmashylyq tobyna onyng kórermenge nemen qyzyqty bolatynyn aityp dәleldeuge tyrysamyn. Dәl sol siyaqty produserler: «Osy adam qalay, negizi keremet pikir aityp jýr» dese, men de onday úsynysty qabyldaugha dayynmyn. Ortaq sharua bolghandyqtan bir adamnyng óktemdigi bolmaghany dúrys.

- Shaqyrylghan studiya qonaq­tarynyng arasynda múnday úsy­nystan bas tartushylar kezdese me?

- Bolyp jatady. Ókinishke oray, ziyaly qauym ókilderining basym bóligi Almatyda, al habar Astanadaghy «Qazmediaortalyghynda» jazylady. Habardyng týsirilu uaqyty men janaghy kisilerding Astanagha kelui keyde sәikes kelmeytin kezi bolady. Keybir sheneunikterimiz de san aluan sebep aityp, tayqyp jatady. Jalpy, bizding shen-shekpendilerding óz júmysyn halyqqa týsindiru, týisindiru túrghysynda shorqaqtyq tanytatyny, ashyq әngimeden qashatyny ókinishti.

- Ótken habargha baylanysty ghalamtorda ózinizge týrli syn-eskertpeler jazylghan eken. Syndy qalay qabyldaysyz?

- Aydos Sarymnyng eng qatal synshysy - Aydos Sarymnyng ózi. Internette, әleumettik jelilerdegi syndar mening ishki synyma ilese almay ma dep qorqamyn. Studiyadaghy otyrys, júmys bir bólek te, onyng jaryq kórui ekinshi bólek dýnie ghoy. Jaryq kórgen eki habardy efirden de, internetten de 2-3 qaytara qarap, ózimdi-ózim biraz ayausyz qajadym, oy týidim. Qarapayym kórermenderdin, osy sala mamandarynyng biraz pikirlerin qoyyndәpterime týrtip aldym. Negizi, qarap otyrsaq, bizge osy televiydenie salasyna arnayy dayyndyghy bar, kәsiby synshylardyng sanyn arttyru qajet siyaqty. Búl da teleindustriyanyng bir qúramdas bóligi.

- Sayasy sahnada kimderding oi-pikirimen sanasasyz?

- Shynyn aitsam, býgingi sayasy sahnada jýrgenderding ishinen onday adamdardyng sany asa kóp emes.

- Songhy uaqytta telearnalarda sayasattanushy, akter, әnshi-telejýrgizushiler kóbeydi. Búl Resey telearnalarynyng әseri me?

- Mening oiymsha, osy kezge deyin bizde de, Reseyde de jurnalistika­ daghdaryp keldi. Osydan 15 jyl bú­ryn, 10 jyl búryn jaryq júldyz den­geyine jetken jurnalisterdi bar­lyghymyz atay alamyz. Al býgingi kýni gazet salasynda, televiydeniyede istep jýrgenderding ishinde asa tanymal jurnalister bar ma? Otyryp tizip bere alamyz ba? Mening oiymsha, joq. Onyng kóptegen sebepteri bar. Baspasózding qoghamdaghy orny men róli qatty әlsiredi. Baspasóz qúraldary ruhany kýshten góri aqparattyq, saya­sy toqpaqqa ainalyp ketti. Al toq­paqpen toqpaqtasyp jatqanda onyng ong-órnegine kim nazar audarady? Ishki senzura men jabyq taqyryptardyng sany artty. Búnyng barlyghy jurnalistikagha teris әserin tiygizip, túlghalyq jurnalistikany joq qyldy. Al jurnalistikadaghy túlgha degen ne? Ol sóz ben iske, ja­zy­lyp jatqan maqala men týsi­ri­lip jatqan sujetke degen asqan jauapkershilik, belgilengen mejeden tómen týspeu. Býgingi әlem, qogham mәdeniyeti, onyng ishinde teledidary «jaryq júldyzdardy» qajet etedi. Sondyqtan da bolar baspasóz naryghyndaghy reformany iske asyru ýshin qazaq televiydeniyesi ózimen enshiles salalardan tanymal túlghalardy importtap jatyr. Búl uaqytsha ýrdis bolar. Búnyng ózi kәsiby jurnalisterge únamauy da mýmkin. Biraq ishki bәsekelestikti kýsheytu ýshin búnyng da paydasy bolady. Siz aityp otyrghan túlghalardyng birazy týbi osy salagha iykemdelip, shyn mәnindegi maytalman jurna­listke ainaluy da ghajap emes. Shyn­dap kelsek, býgingi jurnalistika fakulitetterining týlekterine ghana negizdelgen televiydenie men baspasóz asa qyzyqty bola almaytyn siyaqty bolyp kórinedi. Zaman ózgerip jatyr, kóptegen tyng taqyryptar, baghyttar ashylyp keledi. Olardyng barlyghyna jurnalistik bilim beru jýiesi uaqtyly jauap bere almaydy da. Sondyqtan dәl býgingi televiydeniyege basqa salalardan kóptegen azamattardyng keluin «qan janartu» dep týsingenimiz dúrys shyghar. Búl da bir ghalamat eksperiyment. Týbi baghasyn beretin qazaq kórermenderi boluy kerek, bagha beru solardyng qolynda.

Ángimelesken

Qarashash TOQSANBAY,

«Egemen Qazaqstan»