El bolmysynyng tiregi - din men mәdeniyet, til men dәstýr, atameken jerding talabyna say sharuashylyqty jýrgizu tәrtibi. Últ isine jauapty adamdar qatary saqtalghan, olardyng qoghamgha qyzmet etu dәstýri joghalmaghan elde ómir sýrudegi tәjiriybe de joyylmaydy, kerisinshe uaqyt talabyna say óristi keneytip otyrady. Últtyng dәstýrli dini men mәdeniyetining qyzmetin shektep, túlghalardyng qoghamdaghy rólin әlsiretpeyinshe (qúndylyqtardy sanadan óshirmey)  qoghamnyng ózindik sanasyn jong mýmkin emes. Óitkeni, halyqtyng ózi adamgershiligi mol, bilimdi adamdardy bolashaq ýshin tәrbiyelep otyrady. Sondyqtan da, tәuelsizdikti qayta qalpyna keltiru ýshin nemese tәuelsizdik túsynda memleketti, el basqaratyn adamdardyng jauapkershiligin kýsheytu maqsatynda últ ziyalylarynyng qogham isine aralasuy zandy qúbylys. Al, qyzyldar biyligi elding mәdeniyetimen qatar últ ziyalylaryn joigha bar kýshin saldy.

Qazaq mәdeniyetinde últ ziyalylarynyng (alashtyn) qalyptasuynyng negizinde jatqan (tarihtan kele jatqan) nәrselerdi bolishevikterding kýni búryn (biylikke kelisimen) zerttey bastaghandyghy kórinude. Últty әlsiretu qazaqtyng baylary men diny túlghalaryn qughyndaudan bastaldy. Kenes ýkimeti 1926 jyldyng ózinde bir qana Aqtóbe oblysynda myngha juyq adamdy saylau qúqynan aiyryp, qoghamnan shettetken. Sol kezdegi partiya otyrystarynda qazaqtyng baylaryn joy júmystarynyng qatang týrde qolgha alynyp otyrghandyghy ashyq aitylghan: «V Kazakstane iymeiytsya dve kategoriy baev. K pervoy kategoriy prinadlejat te krupneyshie potomstvennye bay, iymena kotoryh izvestny dlya vsego rayona, daje y oblasti, s davnih por upravlyaishie trudovym kazakskim naseleniyem, poluchavshie v svoe vremya pohvalinye listy, nagrady y podarky ot sarya za besporchnuy slujbu. K vtoroy kategoriy – te bay, vstrechayshiyesya v kajdom aule podobno ruskim kulakam, - melkie bay torgovsy. Upomyanutye gruppy – vragy trudovyh kazakov obe ety gruppy eksploatiruit kazakskih batrakov, bednyakov y srednyakov. Odnako pry sushestvuyshey sistema upravleniya v kazakstane ony otlichaitsya drug ot druga. U nih klassovye interesy obshiye, no vliyanie dlya kazakskoy obshestvennosty y vred trudovym kazakam ne odinokovy. Melkie kazakskie bay vstrechaytsya v kajdom aule iymeiyt vliyanie na svoy rod y daje na vesi aul, eksploatiruit trudovyh kazakov staraitsya provoditi svoy lichnye iyteresy v usherb obshey trudovoy massy. My iymeem polnuiy vozmojnosti vsegda borotisya s etoy gruppoy baev bez priymeneniya revolusionnyh mer..» [1, 33 p.]. Kenes biyligindegiler últ ziyalylary týgili, halyqtyng pikirimen de sanaspaghan. Kerisinshe elding bolmysy men túrmysyn qyspaqqa alu júmystaryn jylma jyl kýsheytip otyrghan. 1925 jyly Qazaqstannyng ekonomikalyq sayasy jaghdayyna qatysty jazylghan qújattarda: «V techeniy vsego 1925 goda v deyatelinosty baystva mojno bylo zametiti v ego prinyati uchastie v vseh oblastyah jizny aula pridavaya uklon svoystvennyy bayskoy  psihologiy. Glavnymy voprosami, kotorym baystvo bolishe vsego udelyalo vnimanie – eto E.S.H.N. y perevybory sovetov, a otsuda uje vytekalo agitasiya protiv Sovvlasti, VKP, raznyh obshestvennyh organizasiy, kak-to: Soyz Koshchi, Koperasiya iy.t.d....» - dep jazylghan[2, 5-p.]. Demek, kenestik biylik bastapqy kezding ózinde qazaq qoghamynyng tiregi bolghan baylar men diny túlghalardy joydy josparlaghan.  Mәselen, 1926 jyly 8 qarashada Aqtóbe qalalyq kenesi men barlyq basqarma basshylaryna joldaghan hattardyng birinde saylau qúqynan, dauysynan aiyrylatyn adamdargha kimderding jatatyndyghy jazylghan. Búnda diny adamdar men baylardyng barlyghy kirgen, el ishindegi qoghamgha syily kisiler, tipti sayasatqa aralaspay óz betimen jýrgen, halyqtyng ruhyna qyzmet etetin әuliyler, kózqaraqty adamdargha deyin qoghamnan shettetilui kerektigi kórsetilgen: «Aktubinskiy Gubispolkom predlagaet py provedeniy predstoyashey perevybornoy kompaniy rukovostvovatisya sleduyshiym:

1) Pry sostavleniy y proverke spiskov izbirateley y liys, liyshennyh izbiratelinyh prav, soglasno instruksiy VSIYK, opublikovannoy v «Izvestiyah» №-263, Izbiratelinym komissiyam neobhodimo iymeti vvidu, chto perecheni liys, liyshennyh izbiratelinyh prav, dlya Kazakstana dopolnen sleduishimy kategoriyamiy..... deldaly y aulinye torgovsy, perekupshiky y maklera. Mully, byvshie y nastoyashie slujiytely religioznogo kulita y prepodovately musulimanskogo veroucheniya. Imamy, Ishany, Kalife, Hazrety, Tauby, lisa izvestnye sredy kazakskogo naseleniya pod nazvaniyem «baksy»[3, 2 p.]. Saylau qúqynan aiyrylyp otyrghan diny adamdardyng boyynda bilimimen qosa әuliyelik, aqyndyq qasiyetter de bolghandyghy belgili. Búlardyng ishinde әli kýnge deyin tolyghymen zerttelmey jatqan adamdar kóp. Tizimde aty atalghan kisilerding barlyghy Búqara, Qazan qalalarynda, sol kezdegi Týrkiyanyng diny oqu oryndarynda oqyghan. Týkistandaghy Qoja Ahmet Iassauy medresesinen bilim alghan. 1918 jyly jasaqtalghan Alashorda milisiyasynyng qúramynda bolghan, 1930 jyldary kenes ýkimetine qarsy oryn alghan kóterilisterge qatysqan.

1927 jyly Aqtóbe oblysynyng bir qana Aqtóbe audanyna qarasty auyldarda meshit ústaghan kisilerding ishinde №1 auylda Esenamanov Izbasar, Qalybasov Kenjeghali, Esaliyev Baybaraq, №2 auylda Janúzaqov Baymúhambet, Ádilov Nyghmet (Nigmat), №3 auylda Dosmúhamedov, Baydәuletov Otaraly, Sýrginazov Zaylat (Surgunazov Zaylyat), Burankulov Biykey, №4 auyldan Qarabasov Bayraq, Qadyrbekov Ahmetqali, Qarabaev Mutygulla, Sadirov Abdrahman jәne taghy da basqa diny adamdar saylau qúqynan aiyrylyp, keyin qudalanghan [3, 55 p.]. 1929 jyly tәrkileuge úshyrap, 1930 jyly ýkimetting reformalaryna (et, etke mal dayyndau jәne astyq dayyndau) qarsy boldy degen jalamen halyq sotymen 5 jylgha sottalghan. Búdan aman qalghany 1937 jyly stalindik repressiya qúrbany bolghan.

Janúzaqov Baymúhambet molda 1866 jyly dýniyege kelgen. Áueli auyl medresesinde, Qoja Ahmet Iassauy medresesinde, keyin basqa elderde bilim alghan. Keybir derekterde búl kisilerdi Ufamen baylanysta boldy, panislamistik qozghalystyng mýshesi dep aiyptaghan. Bay, el ishinde ýlken bedelge iye, sauatty әri kózqaraqty adam bolghan. Onyng otyrghan ýii Jeltau (keyin búl auyldyng atauyn bolishevikter Qyzyl tu dep ózgertken) auylynda, jazghy jaylauy osy auylgha jaqyn Jezdi ózenining boyynda bolghan. Jergilikti kisilerding aituynsha Jeltau auylyndaghy meshitti 1902 jyldary Batyrbay degen bay kisi salghyzyp, osy Baymúhambetke tapsyrady. 1930 jyldary Baymúhambet halyq sotymen 5 jylgha sottalyp, jer audarylghanda meshit ghimaraty әueli mektepke, keyin dýken retinde paydalanylghan. Meshit tartyp alynghannan keyin qaladan arnayy adamdar kelip múnarasyn búzyp, aishyqtaryn alyp ketedi. 1950 jyldardan keyin kolhozdyng astyq saqtaytyn qoymasy bolghan. Bala kezinde kórgen kisiler: «1960 jyldary qoymagha ainalghan meshit ghimaratyna astyq tiyegen kólik erkin kirip shyghatyn edi» - deydi. Ghimarattyng tóbesi biyik bolghan, 1965 jyly meshit qabyrghalary tarqatylyp Petropavl auylynda salynyp jatqan qúrylysqa paydalanylghan. Al osy auylgha jaqyn Aqtóbe audanynyng №5 auylyndaghy (sol kezdegi qatar ornalasqan Shanshar, Dambar auyly) meshitti Sýleymenov Kәrim degen kisi saldyrghan. Búl meshitting de 1930 jyldardan keyin tarqatylyp osy mandaghy auyldargha qúrylysqa jóneltilgen. Aqtóbe audanyna qarasty (Jeltau, Dambar, Shanshar auyldaryndaghy) meshit qúrylystaryna syrttan arnayy qúrylysshylar әkelingen. Shynymen de solay boluy mýmkin, óitkeni meshit qabyrghalary taudyng qalaq tastarynan birdey túrghyzylghan. Bashqúrt qúrylysshylarynyng qolymen salynghan meshitterding ishinde qazirgi kýni Qarghaly audany Qarabútaq auylyndaghy meshit ghimaraty qana saqtalyp qalghan. Ony da Kenes ýkimeti múnarasyn búzdyryp mektepke sport zal retinde paydalanugha beredi. Bala kezinde osy jerlerdegi meshit ýilerin kózben kórgen kisiler Qyzyltudaghy, Shanshar, Dambar auyldaryndaghy meshit ghimaraty osy Qarabútaqtaghy meshitpen birdey bolghandyghyn aitady. 70 jastaghy Sýleymenov Kәrim 1928 jyly Qarqaralygha jer audarylyp, sol jaqta qaytys bolghan.

Aqtóbe audany auyldaryndaghy meshitterding barlyghy 1900 jyldary Aqtóbe qalasyndaghy meshitpen qatar salynghangha úqsaydy. Sol kezdegi qazaqtyng diny túlghalarynyng aghartushylyq qyzmetteri qúr bilim beruden túrmaghany belgili. Diny adamdar «bilimdi qoghamnyng iygiligine ainaldyratyn ruhany orta qalyptasyp, el ómirindegi dәstýr saqtalyp otyruy ýshin halyqtyng әleumettik tanymy soghan layyqty boluy, qyzmet etui tiyis» degen kózqarasta bolghan. Osy ýshin de olar aldymenen jastargha, auylynyng adamdaryna kemeldilikti ýiretip otyrghan. HIH ghasyrda patshanyng otarshylyq sayasaty kýsheygen tústa, iri túlghalar elding әr jerine ornalasyp, ýlken ruhany ortalyqqa ainalghan meshitter men medreselerdi kýsheytip, intelliygensiyanyng jana buynyn tәrbiyelegen. Al, HIH ayaghyna taman Aqtóbe qalasyna jaqyn jerdegi ruhany ortalyqqa ainalghan meshitting biri qazirgi Qarghaly audanynyng Qosestek pen Qarabútaq auylyna jaqyn jerlerde bolghan. Búl jerlerde de iri túlghalar ýlken ruhany ortany qalyptastyrghan. Búdan bólek Aqtóbe oblysynyng Torghay jәne Yrghyz audandary shektesken aimaqta, Yrghyz, Aral, Shalqar audandarynyng shektesken auyldarynda, әsirese búrynghy Aqsay auyly bolghan jerde, Shalqardyng Ayshuaq auyly jaghyndaghy, Temirdegi, Bayghanin audanyndaghy Dosjan hazret ústaghan meshitterdi jәne t.b. jerlerdi aitugha bolady. Osy qazaq dalasynda ýlken ruhany ortalyqqa ainalghan meshitterdi ústaghan kisiler Qúnanbay qajymen birge qajylyqqa baryp, sol jaqta qazaqtargha arnap Taqiya ýiin salghan adamdar. Jýz jiyrma adam bolyp barghan kisilerding ar jaghynda eldi kýsheytuge baghyttalghan ýlken ortaq kelisimning bolghandyghyn kóruge bolady. Stalindik repressiyagha ýshyraghan adamdardyng barlyghy qazaqtyng baylary men diny adamdarynyng últtyq mýdde jolyndaghy qyzmetining ónimi ekendigin týsinu qiyn emes.

Baymúhambet óte sauatty, zerek adam bolghan. Búl kisining úrpaqtarynyng qolynda atasynyng qoljazbasy qalghan. Bir kitaptyng kólemindey qoljazbany kórgende (jazuyna qarap) kitap eken dep qalasyn. Áripteri óte úqypty jazylghan. Qaghazdyng shetteri eskerip, mýjilip qalghanymen jazulary sol kýiinde saqtalghan. Biraq eski tóte jazumen jazylghandyqtan qoljazbany oqu qiyngha soqty. Eski tóte jazudy biletin kisilerdi tauyp, oqytyp kórgenimizde qoljazbada qazaqtyng tarihy, sonyng ishinde ýsh jýzge bólinuding sebebi, týpkilikti mәni týsindirilgen. Búdan bólek diny oishyl, aqyn Áubәkir Kerderining tolghaularyn jazyp ketken. Baymúhambetting búdan basqa kitaptaryn nemereleri 1996 jyly Aqtóbe qalalyq meshitine aparyp tapsyrghan eken.

1937-38 jyldary stalindik repressiyagha úshyraghan adamdardyng jinaqtaghan derekterining ózinen (qoljazbalarynyng ózinen), tarih pen dinning taghylymyn qoghamgha dúrys nasihattay bilgendigin kóruge bolady. Yaghni, auyldaghy medreseden bilim alyp jýrgen bala el tarihynyng eleuli kezenderin, ishki qúrylymyn tolyq bilip shyqqan. Búdan (sol kezdegi qazaqtyng kózi ashyq adamdarynyng búnday ústanymdarynan) bolishevikterding seskengeni sonday, olardy repressiyagha úshyratuda ózderi týgil bir otbasy mýshelerin (balany ata-anadan, ata-anany baladan) bir-birinen tiridey aiyrugha deyin aparghan.

Janúzaqov Baymúhambet ýsh aghayyndy bolghan. 1917 jylghy jýrgizilgen býkilreseylik auylsharuashylyq sanaghynda Aqtóbe audanynyng №2 auylynda Janúzaqov Baymúhambetten basqa Aymúhambet, Álmúhambet degen inileri de túrghan. Osy auyldardaghy túrghyndargha qatysty derek Aqtóbe oblystyq memlekettik arhiyvining 69 qorynda (2- tizbe, 31-is) saqtalghan. Baymúhambetting eki inisining de qayda ketkeni belgisiz, olar da stalindik repressiyagha úshyraghangha úqsaydy. Inisi Aymúhambetting úrpaqtary bar. Al, Álmúhambetti eshkim bilmeydi. Otbasy boldy ma, ózi ashtyqtyng kezinde nemese 1930 jylghy kóterilisten keyin basqa jaqqa jer audarylyp sol jaqta qaytys boldy ma? Belgisiz. 1917 jylghy sanaqqa enuine qaraghanda búl da otbasyly bolghangha úsaydy. Sebebi, búnday esepke tekqana ýy iyelerin qana engizgen. Oblysyq arhivten onyng taghdyryna qatysty derekter әli kezdespey jatyr. 1935 jylghy partiya otyrystarynyng hattamalarynyng birinde Aqtóbe oblysynyng Stepnoy audanynda Janúzaqov degen kisining tegin jasyrghany ýshin partiyadan shygharylghandyghy jóninde qysqasha bayandalghan. Qújatta familiyadan basqa aty jazylmaghan: «Janzakov (Stepnoy rayon) – kandidat, vse part dokumenty okazalisi v poryadke. Pry vstupleniy v partii skryl svoe sosialinoe polojenie (syn mully), rastratil v 1934 g. 3000 rubley iz sredstv, sobrannyh ot kolhoznikov v uplatu sovhozu za skot. IYmeet ryad poddelannyh partiynyh y sovetskih dokumentov (arestovan) [4, 9 p.]. Biraq, búl derekting Baymúhambetting tuystaryna qatysy bar ma? Álde basqa familiyasy birdey kisi me? Ázirge belgisiz bolyp otyr. Arhivti qaza bersek, tyng derekterding shyghatyndyghy sózsiz. Bizding maqsat jazyqsyz qudalanyp, taghdyry tәlkekke úshyrap, belgisiz bolyp qalghan adamdardy arhiv qoynauynan jaryqqa shygharu. Osy esimderi atalghan Janúzaqovtardyng barlyghy da 1929 jyldardyng ózinde repressiyagha úshyraghangha úsaydy. Ýsheuining de baylanysy ýzilip, eki inisining belgisiz ketuine qaraghanda búlardyng әkeleri de bay, molda adam boluy mýmkin. Sebebi, kenes biyligi ornaghan kýnnen bastap elge sózi jýretin adamdardy qughyndaudy qolgha aldy.  Jogharyda aityp ótkendey Baymúhambetting ózi 1930 jyldary halyq sotymen bes jylgha sottalyp jer audarylady. Biraq, jazasyn tolyq ótemey auylyna qaytyp kelgen. Qaytyp kelgennen keyin qayta qudalanyp, ózi túrghan auylgha jaqyn Jandaulet shii degen jerde jasyrynyp jýrgen jerinen NKVD qyzmetkerleri ústap alyp ketedi. Búl kisi sol ketkennen ýiine oralmaghan, 1937 jyly stalindik repressiyanyng qúrbany bolghan. Jeltau auylynda búl kisilerden basqa kóptegen adamdar repressiyagha úshyraghan. Sonyng biri osy auyldyng túrghyny,  1896 jyly osy auylda dýniyege kelgen Biykeev Uraztay. Búl kisi de bay, molda adam bolghan, 1937 jyly stalindik repressiyanyng qúrbany bolghan.

Kenes ýkimeti qúrylghangha deyingi Aqtóbe audanyna qarasty qazaq auyldarynyng ornalasuyna qaraytyn bolsaq, bir baghytta, bir-birine jaqyn ornalasqanyn kóruge bolady. Olar qazirgi Aqshattan Rodnikovka auylynyng baghytymen Shәmshi Qaldayaqov auylynyng túsymen (Qarghaly ózenining arghy beti) әrmen qaray Orsk baghytynda bir-birine jaqyn ornalasqan. Osy auyldardyng ýstinen Aqtóbeden Orskge baratyn qara jol bolghan. Qaladan shyghyp Orsk, Álimbet auylyna qaray shyqqan jolaushy jolda Jeltaudaghy Baymúhambet moldanyng ýiine soqpay ótpeytin kórinedi. Osy auyldyng balalarynyng kóbisi Týrkistandaghy Qoja Ahmet Iassauy medresesinen bilim alghan. Sonyng biri Túrabayúly Qojaqbay degen kisi. Qojaqbay 1899-1978 jyldar arasynda ómir sýrgen. Kózi tirisinde Baymúhambetti kórgen kisilerding biri. 1929 jyly Baymúhambetting auylyndaghy bay, moldalarmen qatar qarapayym auyl adamdarynyng da maldaryn ýkimet tәrkilegen. Búl kisining de maldaryn ýkimet tartyp alghan. Ózi Týrkistannan alghan diny bilimin jalghastyra almay, ómir boyy kolhozda jylqy baqqan, biraq diny sauaty kýshti adam bolghan. Qojaqbaydyng balasy Túrabaev Ábilqayyr aqsaqaldyng aituynsha, әkesi Qojaqbay 1920 jyldardan keyin Týrkistandaghy Qoja Ahmet Iassauy medresesinde bilim alady. Auyldyng betke ústar adamdarynyng barlyghy stalindik repressiyagha úshyraghannan keyin auyl jastarynyng barlyghy kýshtep kolhozdyng júmysyna salynghan. Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde osy auyldyng bir top adamy Rodnikovka audanynyng kolhozdarynan jylqy jinap soghysqa at dayyndaghan, jylqy baqqan. Olardyng qatarynda osy auyldyng adamdary Toqtabaev Múhtar (búl kisining balasy Ghizat degen kisi ekinshi dýniyejýzilik soghysqa qatysqan, jaqynda dúniyeden ótti), Shoraúly Omar (búl kisining Sydyq degen balasy soghystan kelmegen), Jarqybaev Tólegen, Múhambetjanúly Ábilayys jәne búdan basqa Dilmaghambet (búl kisining de balasy soghystan kelmegen), Ály degen kisiler bolghan. Bala kezinde әkesinen estigen osy derekti jazyp bergen Túrabaev Ábilqayyr aqsaqaldyng aituynsha, osy soghys jyldarynda bir qana audannyng ózinen myngha juyq jylqy jinalyp, maydangha atty әskerdi kólikpen qamtamasyz etuge jiberilip otyrghan.

1930 jyldan keyin Jeltau auylyna jaqyn ýsh auyl biriktirilip ýlken kolhoz qúrylady. 1935 jyldyng 19 mamyrynda osy auylgha jýrgizilgen tekseris materialdaryna sýiensek, «Jeltau kenesining túrghan jeri Qarghaly salasynyng boyynda orta jolda Kel-kedey kolhozyna oblystyq pen halyq kenesten auyl kenesining túrghan jeri 50 km. Auyl kenesining qarauynda 3 kolhoz bar. 1. Kel – kedey, 2. Shanshar, 3. Jana tan. Búlardyng ýy esebi 121 ýi. Barlyghy 447 adam, kәrisi 18. Basqa últtar joq. Jogharydaghy kolhozdar eki jerde otyr» dep kórsetilgen [5, 42 p.]. 1925 jyldan keyin júmysshy auyldaryn qúramyz degen jeleumen qazaq auyldaryn kóshiru júmystarynyng myqtap qolgha alynghandyghy belgili. Gazetterdegi maqalalarda aitylghan «Ýkimet tek qana әinek, shege, tóbe jabugha qanyltyr beredi, qalghan materialdardy jergilikti adamdar ózderi tabuy kerek» - degen qaulylar jer jerlerde meshitterding búzyluyna, beyitterding tastaryn tasugha deyin aparghan. 1935 jyly jýrgizgen Jeltau auyl sovetine qarasty tekseris qújattarynda: «Kolhozdarda saray men shkoldar salynghan. Biraq týgel bitip bolmaghan. Mysaly Kel – kedey kolhozynda 7 jyldyq mektepke arnalyp salynghan shkol bitpegen. Terezesine shyny bolmaghandyqtan, ýstin jabatyn qanyltyr bolmaghandyqtan osy uaqytqa deyin toqtap qalghan /1931 jyly salynghan/. Astyq pen maldargha arnalyp salynghan saraylar bar, búlarda ýstin jabatyn aghashtary bolmaghandyqtan osy kýnge deyin salynyp bolmaghan. Shanshar kolhozynda múnda da mal men astyqqa arnalyp salynghan bazdar bar. Búlarda ýstin jabatyn aghashtarynyng kemistiginen әli bitpegen. Jana tang kolhozynda astyqqa arnap salynghan saray bar. Búl da týgel bitpegen. Ýstin jabatyn aghashtyng keshtiginen salynyp bitpegen. 10 000 soghylyp túrghan kirpish bar. Osy kýnge deyin qalanbaghan... auyl kenesining júmysy osy uaqytqa deyin josparsyz istelip kelgen» - dep jazylghan[5, 44 p.]. Bolshevikterding qazaqtyng auyldaryn jong, sonyng ishinde sharuashylyghyn ústap túrghan adamdardyng qataryn týgeldey joy sayasaty qarapayym halyqqa onay tiymegendigin osydan da kóremiz. Osy Jeltau auyl sovetine qarasty ýsh auyldyng ózinde kolhozda kólik retinde paydalanylatyn maldyng ózi óte az bolghanyn kóresin. Negizgi kýsh halyqtyng ózine týsip, kólik jetispeuding ózi olargha ýlken salmaq salghanyn bayqaugha bolady. Biraq ýkimet soghan qaramastan halyqtan egin egip, astyqty mol aludy talap etken. Jospardy orynday almaghan basshylar, búghan qarsy shyqpaq týgil jәy qana qarsy pikir aitqan adamdar partiyadan, kolhozdan shygharylyp, repressiyagha úshyrap ketken. Partiyalyq tazlaudyng arghy jaghynda ol adamdy ne kýtip túrghany aitpasa da týsinikti. Derekke sýiensek, «Jeltau auyl kenesinde jeke sharua joq. Kolhozdanyp bolghan, qúral saymandarmen qamtamasyz etilgen. Biraq zapastary joq. Júmys kóligi jetkiliksiz, barlyq kolhozdaghy júmys kóligi 13 at, 5 ógiz... Kolhozdyng bastyqtaryna tazalau júmystar jýrgizildi. Shanshar kolhozynyng basqarmasy men Kel-Kedey kolhozynyng brigadasy sottalynyp tazartu sharasy qoldanyldy»[5, 43 p.]. Osynday sol kezdegi partiya otyrystaryndaghy berilgen esepterden auyl adamdarynyng kenes ýkimetining qatang baqylauynda bolghandyghyn týsinu qiyn emes.

1930 jyldary halyqtyng ruhany baylyghyn úrpaq sanasynan óshiru, ony biletin kisilerdi joy, qoghamnan bólu ýshin jasy ýlken adamdargha deyin sottalyp, jer audarylghanyn, lagerlerde qara júmysqa salghanyn kóruge bolady. Aqtóbe oblystyq memlekettik múraghat qorlarynda jasy jetpiske kelgen adamdardyng enbekpen týzetu ýilerine jiberilip, qara júmysqa jegilgeni turaly derekter kóp kezdesedi. Olargha kenes ýkimetining mal, et, astyq dayndau josparyna qarsylyq tanytty degen aiyptar taghylghan. Osynday aiyptaularmen jasy ýlken qarttar bir jyldan bastap eki jylgha deyin enbekpen týzetu lagerlerine jóneltilip otyrghan. Oblystyq arhivten kezdesip otyrghan derekterde 1929 jyly jer audarylghan ýlken kisilerding ishinde Baymúhamedov Jansha (71jasta 26 qazanda 1 jyl 4 aigha), Barakatov Esenaly (80 jasta 6 jeltoqsanda 2 jylgha), Janabergenov Ómir (70 jasta 9 qarashada 2 jylgha), Jamanbaev Óksikbay (75 jas 19 jeltoqsanda 2 jylgha), Mendiqúlov Múhambetqazy (74 jasta 4 qarashada 2 jylgha), Orushbaev Qaybay (71 jas7 qarashada 2 jylgha), Tkarin Ábdiqalyq (73 jas 16 qarasha 2 jylgha), Túyaqov Bektileu (72 jasta 17 qarashada 2 jylgha),  Onazbaev (Unazbaev) Seyitaly (70 jasta 27 qarashada 2 jylgha) bas bostandyghynan aiyrylyp, enbekpen týzetu ýilerine jiberilgen. Búlardyng barlyghy da bir 63.3 statyasymen sottalghan. Qújatta «spisok osujdennyh. Nahodyashihsya v ITD s preklonnymy godamy ot 70 let y vyshe» delingen [6, 132 p.]. Osy aty atalghan kisilerding barlyghy diny adamdar nemese diny adamdar men baydyng әkesi, tuysy bolghany ýshin jazagha tartylghan. Jasy úlghayghan kisilerge búnday aiyptaular taghu olardy qughyndau ýshin jasalynghan syltau bolghandyghyn eskeru kerek. Búnday qasaqana jasalyp otyrghan qúityrqylyqtyng týbe nege әkeletinin kenes biyligindegiler kýni búryn eseptep, halyqty barynsha qyspaqqa aludyng týrli tәsilderine kóship otyrghan. Sonday tәsilding biri egin shyqpaytyn jerlerge egin ekkizu, astyqty mol aludy talap etu, etke mal dayyndatu, ýkimetke et tapsyru jәne búdan basqa da salyq týrlerin engizu boldy. 1931 jyldyng ózinde (halyqtan maldyng barlyghy tartyp alynyp bolghan kezde) etke mal dayyndaudyng kólemi qasaqana úlghaytylyp otyrghan. Al, 1929 jyldan bastap baylardan keyin ýlken aqsaqaldar halyq sotymen sottalyp qasaqana júmysqa jegilgen. 1930 jyly kóterilister oryn alyp jatqan kezde orta jastaghy diny adamdar halyq sotymen sottalyp, búlardyng ishinde keybireui keyin ýy qamaqqa jiberilgen. Biraq búlardyng kóbisi qaladaghy ýy qamaqtyng tәrtibin qabyldamay kóterilis bolghan aimaqtarda jýrgen.

1926 jyldary ústap otyrghan meshitteri qasaqana jabylyp, mal-mýlki tәrkilengen moldalardyng ishinde Shalqar, Yrghyz, Qarabútaq audanyndaghy keybir kisilerge qatysty arhivten mynaday derek kezdesip otyr. 1930 jyldyng 2-shi aqpanyndaghy prokurordyng tiziminde, halyq sotymen sottalyp jeke qolhatpen bosatylghan kisiler boyynsha kezdezip otyrghan tizimdegilerge kelsek, olar Maghadjannan Dandin Jandaulet, Sakauov Kuanym, Batyrsarin Dosay, Iskarin Izmuhan, Nurpansov Iskak, Kenesarin Sәmi, Darbaev Alimuhan, Yrghyzdan Qarsaqbaev Oljay, Siysenbaev Quat, Kazanbaev Koribay, Shalqardan Konakbaev Tokesh, Kuttygulov Aglym, Alishev Ahmet, Syrlybaev Uneshbay, Qarabútaqtan Kurmanov Nadiha, Kojahmetov Abdygani, Tokabaev Bijan, Kinshinbaev Aldanagor, Elshiybekov Murzaly, Arungazin Islam, Kuttumuratov J. Kuttumuratov T. Irsaimov Shnaly, Alimbetov Aztlenu, Tlegenov Ahtan, Tlegenov Akiym, Satbaev Umbet, Jugunusov R. Kuttybaev J. Raybazarov A. Jasalynghan tizimning basynda «Spisok lis osujdennyh Narsudiyamy kotorye osvobojdeny pod lichnye podpisky o na vyezde o svoih mestojiytelistvo. Osnovaniye: rasporyajenie pom. Prokurora ot 7/II-30 g» dep jazylghan [6, 130 p.].

1929-30 jyldardaghy bolishevikterding jýrgizgen qysymy halyqqa auyr tiydi. Kóterilisti bastaghan, basqa da seskengen adamdardy qughyndau, sottau, jer audaru, ýlken kisilerdi enbekpen týzetu lagerlerine jiberu eldi ýlken qiyndyqqa, kýizeliske týsirdi. Sol kezdegi berilgen mәlimetterge sýiensek, enbekpen týzetu lagerlerinde adamnyng kóp bolghany sonday, olargha ýkimet tamaq tauyp bere almay indet órshigen. Aqtóbedegi enbekpen týzetu lagerinde sottalghan jergilikti adamdardyng ýsine, basqa jaqtan jer audarylyp kelgen sheteldik azamattar qamalghan. Olardyng búnday qysymgha shydamay jýike auryna shaldyghyp jatqyndyghy aitylady: «V svyazy s uvelicheniyem chislennosty zakluchennyh v ITD uchastilisi sluchay zabolevaniy, obyavleniy golodovok y poreza. Poslednie sluchay praktikuitsya iskluchiytelino sredy residiva.

Otvedennaya pry boliniyse kamera dlya bolinyh zakluchennyh, postoyanno zanyata psihichesky bolinymy v silu chego Ispravtruddom vynujden dostavlyaemyh bolinyh v bolinisu pomeshati v obshie palaty, v meste s obyvatelyami, bez nadlejashey ohrany y nadzora za nimi, vsledstvie chego zakluchennye iz kategoriy residiva sovershait pobegy sto y povtorilosi vchera iz Gorbolinisiy v 2 chasa dnya bejaly dvoe zakluchennyh Starostin y Popov»[6, 27 p.].

Qazaqtyng elge bas bolghan adamdary 1930 jyldary jappay osynday azaptaudan ótken. Ózderi qiyndyq kórip jatsa da halyqty barynsha saqtap qalugha kýsh salghandary bayqalady. Tamaq jetpey, indet órship jatqan kezde lagerde jýrgen ýlken molda kisiler barynsha shydap baqqan. Eger, olar qashsa balalary qughyngha úshyraydy, sol sebepten amalsyzdan kóngenge úqsaydy. 1930 jyly 3 sәuirde Qarabútaq audanynan halyq sotymen sottalyp, enbekpen týzeu ýiine jiberilgen 14 adamnyng qol haty múraghat qorynan kezdesti. Búnda «1930 goda aprelya 3 dnya g. Aktub. my niyje podpisavshisya osujdennie Karabutakskogo rayona. №4-5-10-12 aula. 1. Akmagambet Toybazarov 2. Kuttybaev J. 3. Jugunusov Raymkul 4 Satpaev Umbet 5. Tlegenov Aksh 6. Tlegenov Aktan 7. Aymbetov Iztleu 8. Irsaynov Shnaly 9Kuttumuratov Taytuk 10 Kuttumuratov A.  11. Kurmanov Mazyk 12. Kujahmetov Abdygany 13. Tokabaev Bijan 14. Kinshimbaev A. 15.Ilishiybekov Myrzala 16. Arungazin Islam. Obyazuemsya ne vyezjati iz goroda y ejednevno yav/sya na otmetku v gor milisiy chto y podpisuemsya» - dep jazylghan [6, 131 p.]. Búl kisilerding barlyghy da baylar, diny adamdar edi. Qolhatpen jýrgen qazaqtardyng kóbisi jazasyn tolyq ótemey qaladan ketip qalghan. Kóteriliske qatysqan, ashtyqtan, qughyndaudyng saldarynan bosyp bara jatqan elge kómektesken. Sary ishannyng balasy Qojahmetov Ábdighany 1934 jylgha deyin Shalqardyng auyldarynyng birinde jýrgen. Ákesi Sary ishan Qaraqalpaqstangha bosyp ketken, ashtyqtan aman qalghan adamdardy elge alyp kelgennen keyin Qarabútaqqa әkesimen birge kelgen.

Últtyq mýddege qatysty, elding basyn biriktiretin әrbir qúndylyq óz ornynda túruy kerek. Baylar men diny túlghalardy, últ ziyalylaryn aitpaghannyng ózinde qarapayym auyl aqsaqaly qazaq qoghamy ýshin tәjiriybesi mol, kóptegen ómirlik tәjiriybeni basynan ótkizgen kisiler bolatyn. Búl úrpaqtyng erteni, bolashaq ýshin óte qajet qúndylyq. Barlyq últ bolashaghyna qatysty mәseleni zerdeleude el osynday tәjiriybesi mol adamdardyng aqylyna jýginip otyrghan. Sonyng ishinde búnday dәstýr tarihy uaqyt ýshin asa manyzdy bolyp eseptelgen. Qazaqtyng sol kezdegi baylary jerdi paydalanudan bastap elge basshy bolyp, eldi biriktire bilgen. Últ ziyalylarynyng tәjiriybesin joiy ýshin ziyalylardyng erkindigin shekteu jýrgizilgen. Bala kezinde kórgen kisilerding aituy boyynsha, Baymúhambet molda qyr múryndy, ózining bet әlpetine jarasatyn azghantay saqaly bar, iman jýzdi, qarapayym, kez - kelgen adamnan kómegin ayamaytyn, sauatty óte isker adam bolghan. Onyng el arasynda bedelining kýshti bolghany sonday 1937 jyly Álimbet audanynan repressiyagha úshyraghan kisilerge de osy Janúzaqov Baymúhambetpen baylanysta bolyp, kenes ýkimetine qarsy qozghalysty jaqtaghan dep aiyptaghan.

Aqtóbe audanynyng Araltóbe, Álimbet, Jeltau, Shanshar, Dambar, Aqshat auyldarynyng manyndaghy otyrghan, 1928 jyly mal-mýlki tәrkilenip otbasymen Qarqaralygha jer audarylghan baylar Aldanazarov Núrmaghambet, Myasuev Safa, Erdәuletov Ahmetqali, Ermúhamedov Núrym, Júbaev Qali, Jumin Ýsembay, Sýleymenov Kәrim jәne t.b. Búlardyng barlyghy patsha zamanynda úzaq jyldar boyy bolys, sot qyzmetterin atqarghan, jergilikti jerlerdegi Alash Orda qyzmetin qoldaghan adamdar. Orynbordaghy «Qazaq» gazetin qarjylandyrghan, auyl balalaryn oqytqan kisiler. Qostanay, Yrghyz, Shalqardaghy baylarmen, Qazaqstannyng basqa aimaqtaryndaghy qazaqtyng baylarymen jii baylanysta bolghan. Aldanazarov Núrmaghambetti 1928 jyly tәrkileude, «Pry sarizme Aldanazarov v techeny 15 let byl Volupraviytelem. Buduchy Volupraviytelem iymel tesnuiy svyaz s sarskim chinovnikom osobyh porucheniy Berkimbaevym Derbisaly (iymel chin general – mayora) – dep aiyptaghan [7. 2 p.]. Basqa da kisilerge osynday aiyptaular taghylghan.

Qarghaly ózenine kelip qúyatyn Dambar, Shanshar ózenderining janyndaghy auylda otyrghan bay Sýleymenov Kәrim 1926 jyly osy mandaghy kisilerdi jinap ýiinde jinalys ótkizedi. Jinalysqa búrynnan elge qyzmet etip kele jatqan adamdar kelip qatysqan. Jinalysta kenes ýkimetining sayasaty talqylanghan. Keyin osy ýshin de jogharydaghy esimderi atalghan kisilerding barlyghy qudalanghan. «Suleymenov K. Obedinshis s drugimy sarskimy slujashimy Nurjen, Tlegen Jekebaevy, Norjanovym Gabdulla y dr. V 1925 godu ustraival sekretnyh soveshaniy u sebya v dome, iymeya v vidu okazati soprotivlenie nekotorym meropriyatiyam Sovvlasty v aule. V 1927 godu vo vremya proyavleniya kompaniy po razukrupnenii administrativnyh aulov, po inisiatiyve Suleymenova K. Bylo sozdano neskoliko soveshaniy, gde prisutstvovaly bay y byv. sarskie slujashiye: Tokenov N. Jekebaev T. Nurgaliyev B. Y dr. Kotorye sostavily svoy plan y po otdelinosti, vyezjaya v raznye volosty nachinaly ubejdati naselenie o nepravilinyh deystviyah vlasty o razukrupnenii volostiy...»[8. 1 p.]. Osynday aiptaulardyng ózi Sýleymenov Kәrimning sauatty, elge qyzmet etude óte tәjiriybeli adam bolghanyn kórsetedi. Shynymen de, sol kezdegi qazaqtyng baylary kenes ýkimetining jýrgizip jatqan sayasatynyng qate ekendigin kórip, birden moyyndamay oghan qarsy shyqqan. Tek qana kýn kórisi tórt týlik malgha qarap otyrghan elding búdan aiyrylsa týbi onyng asharshylyqqa úlasatynyn olar kýni búryn bildi. Sol ýshin olar auyldardy irilendirip, júmysshy auyldardy qúramyz degen bolishevikterding reformalaryna qarsy shyqqan. Kenes ýkimetining sayasatymen kelispey, oghan qarsy keletin adamdardyng aldyn ala sayasy portretterin jasauda Sýleymenov Kәrimdi el arasynda ýlken bedelge iye, yqpaldy adamdardyng biri dep sipattaghan. «Bay aula №5 Aktub. Vol. y uezda Karim Suleymenov proyshodyashiy iz roda «Tama» v dannoe vremya iymeet okolo 100 golov loshadey, 60 golov krupnogo rogatogo skota, 200 shtuk baranov... V sarskie vremya vse vremya sostoyal volupraviytelem. V dannoe vremya yavlyaetsya dovolino vliyatelinym aksakalom, ot rodu iymeet 70 let» - delingen kenes ýkimetining 1928 jyly Aqtóbe guberniyasynyng manyndaghy baylardyng sharuashylyghyna qatysty jasalghan qúpiya zertteulerinde[9. 29 p.]. Osydan keyin Sýleymenov Kәrim mal-mýlki týgeldey tәrkilenip, 1928 jyly Qarqaralygha jer audarylyp sol jaqta qaytys bolghan. Kәrim baydyng kenes ýkimetining sayasatyna qarsy shyqqan adamdardyng biri bolghandyghyn, búny bolishevikterding ashyq aiyptaghandyghyn kóruge bolady. Qazaqtyng auylymen qosa baylaryn aiyptau, últtyq qúndylyqtardy teristeu sharalary 1930 jyldardan keyin de jýrgizilip otyrghan. Gazet betterinde jariyalanghan ýkimetting qaulylarynda baylardy teristeumen qatar, últtyng dәstýrin de búrmalau, sayasilandyru faktileri kóp kezdesedi. Mәselen 1930 jyly 30 qyrkýiekte «Aktubinskaya pravda» gazetining №166 sanynda «O sosialisticheskom preobrazovaniy kazakskogo aula» degen taqyrypta ýkimetting qaulysy negizinde maqala shyqqan. Osy maqalada da qazaq auyldarynyng tarihy róli teristelip, baylargha jala jabylghan: «Staryy patrialino  rodovoy aul s koshmarnoy niyshetoy, temnotoy y nevejestvom, s chudovishno – jestkoy eksploatasiey trudyashihsya aula, vekovoy gnet baystva  - vse eto uhodit v oblasti proshlogo». Sebepsiz әri negizsiz týrde jýrgizilgen aiyptaular sol kezderi óte kóp bolghan. Bolishevikter shygharghan gazetterding ózi bardy joqqa shygharugha, jaqsyny jaman qylyp kórsetuge, jazyghy joq kisilerdi sebepsiz jazghyrugha kóshken. Jogharydan kelgen qaulyny oryndatu ýshin jýrgizilgen qysymnyng kýshtiligi sonday meshitterdi tarqatu, beyitterding tastaryn qúrylystargha paydalanugha deyn aparghan.

Jasy jetpiske tayaghan ýlken kisi bolghandyqtan, kenes ýkimetining ozbyrlyghy onyng densaulyghyna ýlken salmaq týsirse kerek Sýleymenov Kәrim 1928 jyly kýzde Qarqaralygha jer audarylyp bara jatqanda, ózining jasy úlghayghanyn kósetip jogharygha aryz jazghan. Eng bolmasa Orskige, Qostanaygha jiberudi súraghan. Bolishevikter búghan kónbey, sheshimdi sol kýiinde qaldyrghan. 1928 jyldyng 29-shy qyrkýieginde, baylardy basqa jaqqa jer audartu jәne sharuashylyghyn tәrkileu boyynsha qúrylghan Aqtóbe okrugtik komissiyanyng otyrysynda, Sýleymenovtyng ótinishin qanaghattandyrmau jóninde sheshim shyqqan.  Qarqaralygha jer audarylghannan keyin Kәrim sol jaqta qaytys bolady, qalghan otbasy mýsheleri elge oralady.

1925 jyly kenes ýkimeti Sýleymenov Kәrim túrghan Dambar, Shanshar ózenderining manyndaghy qazaq auyldarynyng adamdaryn arnayy sanap, esepke alghan. Osy jolghy sanaqta auyl túrghyndary 98 ýi, barlyghy 420 adam dep kórsetilgen. Sýleymenov Kәrim 4 aghayyndy bolghan. Olar Aldiyar, Kәrim, Abdolla, Áli. Birge tughan bauyrlarynyn  barlyghy osy auylda túrghan. Kәrimning aghasy Aldiyardyng ózinen 5 úl taraghan. Osy Aldiyardyng bir balasy Aldiyarov Qapar Janúzaqov Baymúhambetpen birge Jeltaudaghy, Shanshardaghy Kәrimning ózi saldyrghan meshitti ústaghan. Búl kisi de 1926 jyly saylau qúqynan aiyrylghan. Al, Qapardyng ózi stalindik repressiyagha úshyraghannan keyin, eki úly da soghysqa jiberilip, elge oralmaghan. Bolishevikter jýrgizgen sanaqtaghy tizimde Aldiyarov Qapardyng balasy Qaparov Múhtar 17 jasta, Áyeli Balqyz 18 jasta, anasy, yaghny Múhtardyng әjesi bolu kerek Kýnish 69 jasta dep kórsetilgen.

Molda Aldiyarov Qapardyng ózi 1925 jyldary 50 jasta bolghan. Osy auylda (bólek shyqqan úldarynan bólek) ózimen birge túrghan otbasy mýshelerining ishinde әieli Qayzada 39 jasta, úly Sәlim 6 jasta, qyzy Meruert 4 jasta, kishi qyzy Mariya 2 jasta bolghan.

Sýleymenov Kәrimning aghasy Aldiyardyng nemeresi Shәripov Hamzada stalindik repressiyagha úshyraghan. Qazir búl kisining úrpaqtary osy auylda túrady. Al, Hamzanyng bir balasy Múhlis 1926 jyldary dýniyege kelgen, 2002 jyly qaytys boldy. Osy Múhlisting ózi jastayynan ata-anasynan airylyp, jetim qalghanyn aitqan. «Kýz nemese kóktem kezi boluy kerek, әiteuir jerding qatty balshyq bolyp jatqany esimde. 5-6 jasta boluym kerek. Týnde kisiler kelip esik qaqty, әkem túryp esikti ashty, әkemdi syrtqy kiyimderin kiygizip, ýiden alyp ketti. Ákemdi sol ketkennen kórgenim joq, sodan keyin anam qaytys boldy. Apalarym boluy kerek, biraq esimde joq. Meni balalar ýiine tapsyryp, biraq ol jerde túraqtamay auyldyng ózimnen ýlken balalarymen qashyp shyqqanym esimde, Rodnikovqa auylyndaghy naghashylarymdy tauyp aldym» deydi eken nemerelerine. Osy tizimdegi Múhlisting Ákesi Shәripov Hamzanyng otbasy mýshelerine kelsek, eki apasy, 7 jastaghy Mútigholla degen aghasy bolghan. Qújatta Hamza Sharipov 35 jasta, Áyeli Jәmila 32 jasta, inisi Ghabbas 19 jasta, qaryndasy Maghripa 17 jasta, Kýlzipa 15 jasta, úly Mútigholla 7 jasta, qyzdary Saghira 3  jasta, Satira 1 jasta delingen.

Sýleymenov Kәrimning ainalasyndaghy adamdardyng barlyghy da oqyghan, kózi ashyq bilimdi adamdar bolghan. Osy birge tughan bauyrlarynyng da úrpaqtarynyng stalindik repressiyagha úshyraghandyn eskeru kerek. Al, ózining úldary Orynbordaghy múghalimder seminariyasyn bitirgen, Birinshi dýniyejýzilik soghysqa qatysqan. Búlar da stalindik represiiyagha úshyraghangha úsaydy. Kәrimning eki balasy da otbasymen osy auylda túrghan. Búnda Kәrimov Telman 38 jasta, әieli Ghaysha 26 jasta, balalary Qiyas 4 jasta, Iliyas 1 jasta, qyzy Banu 15 jasta dep kórsetilgen. Sýleymenov Kәrimning ekinshi balasy Kәrimov Baqytkerey 30 jasta, әieli Seleu 23 jasta, balasy Qojay 2 jasta bolghan. Al, Sýleymenov Kәrimning ózi 66 jasta, әieli Bәtima 60 jasta, ekinshi әieli Baghdagýl 50 jasta, qyzy Panet 17 jasta delingen [10. 111-120 p.]. 1928 jyly kýzde Sýleymenov Kәrim otbasymen Qarqaralygha jer audarylghanda tizimdegi otbasy mýsheleri onyng ózinen basqa birinshi әieli Fatima, Balasy Baqyt jәne kelini Seleu nemerelerimen bolghan.

Sýleymenov Kәrimge jiyrma jyldan astam bolystyq qyzmete jýrip osy auyldardaghy meshitterdi salghyzghan baylardyng biri. Ásirese Shanshardaghy meshitti ózi saldyrghan. Búl jerde ýlken ruhany ortalyqqa ainalghan eki meshit bolghan, bireui erterekte salynghan. Qazir ornyna belgi qoyylghan meshit medresemen, basqa da shaghyn ýilerimen auyldan bólek ózenning saghasynda ornalasqan. Osy meshitti ústaghan kisiler de repressiya qúrbany boldy.  Janúzaqov Baymúhambet, Aldiyarov Qaparmen birge osy auyldarda ishan bolghan, saylau qúqynan aiyrylyp, stalindik repressiyagha úshyraghan kisining biri molda Adilov Nyghmet 1925 jyly 55 jasta bolghan. Áyeli Ajar 42 jasta, ekinshi әieli Hansha 37 jasta bolghan. Úly Yqylas 18 jasta, qyzdary Ghaziza 16 jasta, Dәmeli 4 jasta, Ádemi 2 jasta, úly Muafih 1 jasta boghan[10. 111-120 p.]. Adilov Nyghmet 1935 jyldary qaytys bolghan, búl kisining beyiti osy Shanshardaghy meshitke jaqyn jerdegi eski qorymnan taptyq. Eski tóte jazumen jazylghan qúlyptasta: «Tama ruy, kók taypasy Tólem aimaghy Niyghmat Ádilúly 1935 ofaty 58 jasynda 1935 jylda 21 hudta jazdyrdy qyzy Habiba» dep jazylghan.

Din men diny túlghalarymyz tereng bolmaghanda, osynday qúitúrqy syasattan últ, el retinde joyylyp keter me edik? Bolishevikter týrli erejelerdi qabyldap, diny túlghalardy joyyp, meshitterdi arnayy syrttan kirgizip otyrghan diny sektalargha da paydalanugha berudi kózdedi. Biraq, búghan halyq kóngen joq, sol kezdegi halyqtyng dini men dilge beriktigi biyik edi.  Al, stalindik repressiyanyng qúrbany bolghan adamdar qazirgi sózben aitqanda myqty diplomat, sayasatker, mәdeniyeti joghary adamdar bolghan. El tәuelsizdiginen aiyrylsa da últtyng erkinen aiyrylmauyna ayanbay qyzmet etken. Sol ýshin olar patsha biyiligimen kelsimge bardy, ózderi patsha ýkimeti shygharghan bolys qyzmetin paydalana otyryp halyqty ainalasyna toptastyrghan. Otarshylyq zamannyng ózinde qazaq auyldarynyng saqtalyp qaluy osy baylar men diny adamdardyng enbegi bolatyn. Sebebi, últqa qarsy sayasat patsha zamanynda da oryn aldy. Biraq, oghan tosqauyl bolugha mýmkindik elde azda bolsa saqtalghan edi. Bolishevikter últ túlghalary túrghanda halyqtyng kónbeytinin bilip, olardyng institut retindegi qyzmetin de, ózderin de joyyp jibergendigin osydan aq týsinuge bolady.

Qazaqtyng baylary dep tek qana dәulet iyelerin emes, ruhaniyat iyelerin, din iyelerin de aita alamyz. Olar barlyghy elding tәuelsizdigin qayta qalpyna keltiru jolynda dindi taza ústap, halyqtyng ruhany terendigin saqtap jәne sharuashylyq jýrgizudegi tәsildi ýilestirgen adamdar. Olar bay bolayyn dep bay bolghan joq. Bay boludy olardan uaqyt, últtyq mýdde talap etti. Últtyng baylary, diny adamdary bolmasa, halyqqa týzu jóndi ýiretpese el kóp nәrseden útylady. Qoghamgha әr tústan, әri syrttan qasaqana jýrgizilip otyrghan syaasatqa barynsha ishtey qarsy túra bilu kerek boldy. Sonyng ishinde qazaq auyldary saqtaluy kerek. Halyqqa kemeldilikti ýiretetin orta qalyptasuy nemese saqtaluy kerek. Qazaqtyng auyldary saqtalsa elge qajet barlyq tәjiriybe de saqtalady. El saqtalsa onyng jeri de saqtalady. Sonyng ishinde qazaqtyng baylary men diny adamdary jasaghan nәrsening biri elding ruhan ómirindegi ruhany dәstýrdi saqtay otyryp últ ziyalylaryn qalyptastyruy bolghan. Búghan bir qana mysal Janúzaqov Baymúhambet moldanyng qoljazbasyndaghy taghylymdy sózder.

Tarihtan da, býgingi bizding uaqytymyzdan da belgili dindi týsinu men dinning bilimin qogham iygilige paydalanudyng óz joly, óz dengeyi bar. Din bir últtyng bolmasa bir elding emes, býkil adamzattan ruhany dengeydi talap etedi. Jalpygha ortaq ruhany dengey búl - danalyq. Osy danalyq iyeleri bolmasa adam balasy ózining mәnin joghaltady. Ruhany mәndi saqtaytyn - danalyq. Sol sebepten, tarihta, mәdeniyetimizde ruhany dәstýr aldymenen danalyqty, ruhanilyqty talap etip otyrghan. Búl, әsirese patsha zamanynda qazaqtyng baylary myqtap kónil bólgen mәselening biri bolghan-dy. Sol bir qysyltayang uaqyttaghy halyqtyng týsiniginde el tәuelsizdikten qol ýzgenimen elding ómir sýrudegi baghyty joyylmauy, joghalmauy tiyis degen ústanym basym boldy. Elding qalpyn saqtaytyn din, islam dini, diny túlghalarymyz edi. Alash túlghalaryn biriktirgen de osy din, dinmen, elding tarihy ómirimen sabaqtas danalyq bolghan edi.

Paydalanylghan derekter men әdebiyet tizimi:

1. Postanovlenie SIKKaz. ASSR ot 30/ ÝIII 1930 o koeffisiyentah perevoda .../ Aqtóbe oblystyq memlekettik múraghaty. 63 qor. 2 tizbe. 7 is.- 201 p.
2. Obzor politiko – ekonomicheskogo sostoyanie Kazakstana za 1925 g. / Aqtóbe oblystyq memlekettik múraghaty. 681 qor. 1 tizbe. 17 is.- 81 p.
3. Spisok lis podlejashih liyshenii izbiratelinogo golosa, na osnovaniy st.65 Konstitusiy SSSR // Aqtóbe oblystyq memlekettik múraghaty. 3 qor. 2 tizbe. 69 is.- 322 p.
4. Informasionnye pisimo o hode proverky partiynyh dokumentov / Aqtóbe oblystyq memlekettik múraghaty. 13 qor. 4 tizbe. 129 is.
5. Protokoly zasedaniy prezidiuma y obshih sobraniy kolhozov, akty proverky prodelannoy raboty aul-soveta s 1933 goda po 1937 god. / Aqtóbe oblystyq memlekettik múraghaty. 1039 qor. 1 tizbe. 7 is.-48 p.
6. Prot. Zasedaniy nabludatelinoy komissiy Akt. Okr-go ispraviytelino – trudovogo doma y vneocherednye zasedaniya okr. Raspredeliytelinoy komissiy pry Okr. Adm.otdela. Spisky zakluchennyh.. / Aqtóbe oblystyq memlekettik múraghaty. 56 qor. 1 tizbe. 13 is.-355 p.
7. Materialy po delu konfiskovannogo Aralitubinskogo volosty (nyne Aktubinskogo rayona) Aldanazarova Nurmagambeta / Aqtóbe oblystyq memlekettik múraghaty. 63 qor. 2 tizbe. 91 is.-25 p.
8. Materialy po delu konfiskovannogo baya №5 aula Aktubinskogo okruga rayona Suleymenova Karima / Aqtóbe oblystyq memlekettik múraghaty. 63 qor. 2 tizbe. 84 is.-25 p.
9. Spisok zajitochnyh hozyaystv po Aktubinskiy guberniy / Aqtóbe oblystyq memlekettik múraghaty. 516 qor. 1 tizbe. 1722 is.-264 p.
10. Posemeynaya spiska gr-n chasti №2 aula Aktubinskoy vol. Akd.gr. nahodyashihsya na reky Dambare y Chanchare.. / Aqtóbe oblystyq memlekettik múraghaty. 4 qor. 1 tizbe. 14 is.-120 p.

Sәrsembin Ýmbetqan Quandyqúly

Q.Júbanov atyndaghy Aqtóbe ónirlik uniyversiytetining kafedra mengerushisi, filosofiya ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz