ەل بولمىسىنىڭ تىرەگى - ءدىن مەن مادەنيەت، ءتىل مەن ءداستۇر، اتامەكەن جەردىڭ تالابىنا ساي شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ ءتارتىبى. ۇلت ىسىنە جاۋاپتى ادامدار قاتارى ساقتالعان، ولاردىڭ قوعامعا قىزمەت ەتۋ ءداستۇرى جوعالماعان ەلدە ءومىر سۇرۋدەگى تاجىريبە دە جويىلمايدى، كەرىسىنشە ۋاقىت تالابىنا ساي ءورىستى كەڭەيتىپ وتىرادى. ۇلتتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى مەن مادەنيەتىنىڭ قىزمەتىن شەكتەپ، تۇلعالاردىڭ قوعامداعى ءرولىن السىرەتپەيىنشە (قۇندىلىقتاردى سانادان وشىرمەي)  قوعامنىڭ وزىندىك ساناسىن جويۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، حالىقتىڭ ءوزى ادامگەرشىلىگى مول، ءبىلىمدى ادامداردى بولاشاق ءۇشىن تاربيەلەپ وتىرادى. سوندىقتان دا، تاۋەلسىزدىكتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن نەمەسە تاۋەلسىزدىك تۇسىندا مەملەكەتتى، ەل باسقاراتىن ادامداردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا ۇلت زيالىلارىنىڭ قوعام ىسىنە ارالاسۋى زاڭدى قۇبىلىس. ال، قىزىلدار بيلىگى ەلدىڭ مادەنيەتىمەن قاتار ۇلت زيالىلارىن جويۋعا بار كۇشىن سالدى.

قازاق مادەنيەتىندە ۇلت زيالىلارىنىڭ (الاشتىڭ) قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزىندە جاتقان (تاريحتان كەلە جاتقان) نارسەلەردى بولشەۆيكتەردىڭ كۇنى بۇرىن (بيلىككە كەلىسىمەن) زەرتتەي باستاعاندىعى كورىنۋدە. ۇلتتى السىرەتۋ قازاقتىڭ بايلارى مەن ءدىني تۇلعالارىن قۋعىنداۋدان باستالدى. كەڭەس ۇكىمەتى 1926 جىلدىڭ وزىندە ءبىر قانا اقتوبە وبلىسىندا مىڭعا جۋىق ادامدى سايلاۋ قۇقىنان ايىرىپ، قوعامنان شەتتەتكەن. سول كەزدەگى پارتيا وتىرىستارىندا قازاقتىڭ بايلارىن جويۋ جۇمىستارىنىڭ قاتاڭ تۇردە قولعا الىنىپ وتىرعاندىعى اشىق ايتىلعان: «ۆ كازاكستانە يمەيۋتسيا دۆە كاتەگوري باەۆ. ك پەرۆوي كاتەگوري پرينادلەجات تە كرۋپنەيشيە پوتومستۆەننىە باي، يمەنا كوتورىح يزۆەستنى دليا ۆسەگو رايونا، داجە ي وبلاستي، س داۆنيح پور ۋپراۆليايۋششيە ترۋدوۆىم كازاكسكيم ناسەلەنيەم، پولۋچاۆشيە ۆ سۆوە ۆرەميا پوحۆالنىە ليستى، ناگرادى ي پوداركي وت تساريا زا بەسپورچنۋيۋ سلۋجبۋ. ك ۆتوروي كاتەگوري – تە باي، ۆسترەچايۋششيەسيا ۆ كاجدوم اۋلە پودوبنو رۋسكيم كۋلاكام، - مەلكيە باي تورگوۆتسى. ۋپوميانۋتىە گرۋپپى – ۆراگي ترۋدوۆىح كازاكوۆ وبە ەتي گرۋپپى ەكسپلواتيرۋيۋت كازاكسكيح باتراكوۆ، بەدنياكوۆ ي سرەدنياكوۆ. ودناكو پري سۋشەستۆۋيۋششەي سيستەما ۋپراۆلەنيا ۆ كازاكستانە وني وتليچايۋتسيا درۋگ وت درۋگا. ۋ نيح كلاسسوۆىە ينتەرەسى وبششيە، نو ۆليانيە دليا كازاكسكوي وبششەستۆەننوستي ي ۆرەد ترۋدوۆىم كازاكام نە ودينوكوۆى. مەلكيە كازاكسكيە باي ۆسترەچايۋتسيا ۆ كاجدوم اۋلە يمەيۋت ۆليانيە نا سۆوي رود ي داجە نا ۆەس اۋل، ەكسپلواتيرۋيۋت ترۋدوۆىح كازاكوۆ ستارايۋتسيا پروۆوديت سۆوي ليچنىە يتەرەسى ۆ ۋششەرب وبششەي ترۋدوۆوي ماسسى. مى يمەەم پولنۋيۋ ۆوزموجنوست ۆسەگدا بوروتسيا س ەتوي گرۋپپوي باەۆ بەز پريمەنەنيا رەۆوليۋتسيوننىح مەر..» [1, 33 پ.]. كەڭەس بيلىگىندەگىلەر ۇلت زيالىلارى تۇگىلى، حالىقتىڭ پىكىرىمەن دە ساناسپاعان. كەرىسىنشە ەلدىڭ بولمىسى مەن تۇرمىسىن قىسپاققا الۋ جۇمىستارىن جىلما جىل كۇشەيتىپ وتىرعان. 1925 جىلى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق ساياسي جاعدايىنا قاتىستى جازىلعان قۇجاتتاردا: «ۆ تەچەني ۆسەگو 1925 گودا ۆ دەياتەلنوستي بايستۆا موجنو بىلو زامەتيت ۆ ەگو پرينيات ۋچاستيە ۆ ۆسەح وبلاستياح جيزني اۋلا پريداۆايا ۋكلون سۆويستۆەننىي بايسكوي  پسيحولوگي. گلاۆنىمي ۆوپروسامي، كوتورىم بايستۆو بولشە ۆسەگو ۋدەليالو ۆنيمانيە – ەتو ە.س.ح.ن. ي پەرەۆىبورى سوۆەتوۆ، ا وتسيۋدا ۋجە ۆىتەكالو اگيتاتسيا پروتيۆ سوۆۆلاستي، ۆكپ، رازنىح وبششەستۆەننىح ورگانيزاتسي، كاك-تو: سويۋز كوشچي، كوپەراتسيا ي.ت.د....» - دەپ جازىلعان[2, 5-پ.]. دەمەك، كەڭەستىك بيلىك باستاپقى كەزدىڭ وزىندە قازاق قوعامىنىڭ تىرەگى بولعان بايلار مەن ءدىني تۇلعالاردى جويۋدى جوسپارلاعان.  ماسەلەن، 1926 جىلى 8 قاراشادا اقتوبە قالالىق كەڭەسى مەن بارلىق باسقارما باسشىلارىنا جولداعان حاتتاردىڭ بىرىندە سايلاۋ قۇقىنان، داۋىسىنان ايىرىلاتىن ادامدارعا كىمدەردىڭ جاتاتىندىعى جازىلعان. بۇندا ءدىني ادامدار مەن بايلاردىڭ بارلىعى كىرگەن، ەل ىشىندەگى قوعامعا سىيلى كىسىلەر، ءتىپتى ساياساتقا ارالاسپاي ءوز بەتىمەن جۇرگەن، حالىقتىڭ رۋحىنا قىزمەت ەتەتىن اۋليلەر، كوزقاراقتى ادامدارعا دەيىن قوعامنان شەتتەتىلۋى كەرەكتىگى كورسەتىلگەن: «اكتيۋبينسكي گۋبيسپولكوم پرەدلاگاەت پي پروۆەدەني پرەدستوياششەي پەرەۆىبورنوي كومپاني رۋكوۆوستۆوۆاتسيا سلەدۋيۋششيم:

1) پري سوستاۆلەني ي پروۆەركە سپيسكوۆ يزبيراتەلەي ي ليتس، ليشەننىح يزبيراتەلنىح پراۆ، سوگلاسنو ينسترۋكتسي ۆتسيك، وپۋبليكوۆاننوي ۆ «يزۆەستياح» №-263, يزبيراتەلنىم كوميسسيام نەوبحوديمو يمەت ۆۆيدۋ، چتو پەرەچەن ليتس، ليشەننىح يزبيراتەلنىح پراۆ، دليا كازاكستانا دوپولنەن سلەدۋيۋشيمي كاتەگوريامي..... دەلدالى ي اۋلنىە تورگوۆتسى، پەرەكۋپشيكي ي ماكلەرا. مۋللى، بىۆشيە ي ناستوياشيە سلۋجيتەلي رەليگيوزنوگو كۋلتا ي پرەپودوۆاتەلي مۋسۋلمانسكوگو ۆەروۋچەنيا. يمامى، يشانى، كالفە، حازرەتى، تاۋبى، ليتسا يزۆەستنىە سرەدي كازاكسكوگو ناسەلەنيا پود نازۆانيەم «باكسى»[3, 2 پ.]. سايلاۋ قۇقىنان ايىرىلىپ وتىرعان ءدىني ادامداردىڭ بويىندا بىلىمىمەن قوسا اۋليەلىك، اقىندىق قاسيەتتەر دە بولعاندىعى بەلگىلى. بۇلاردىڭ ىشىندە ءالى كۇنگە دەيىن تولىعىمەن زەرتتەلمەي جاتقان ادامدار كوپ. تىزىمدە اتى اتالعان كىسىلەردىڭ بارلىعى بۇقارا، قازان قالالارىندا، سول كەزدەگى تۇركيانىڭ ءدىني وقۋ ورىندارىندا وقىعان. تۇكىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي مەدرەسەسىنەن ءبىلىم العان. 1918 جىلى جاساقتالعان الاشوردا ميليتسياسىنىڭ قۇرامىندا بولعان، 1930 جىلدارى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ورىن العان كوتەرىلىستەرگە قاتىسقان.

1927 جىلى اقتوبە وبلىسىنىڭ ءبىر قانا اقتوبە اۋدانىنا قاراستى اۋىلداردا مەشىت ۇستاعان كىسىلەردىڭ ىشىندە №1 اۋىلدا ەسەنامانوۆ ءىزباسار، قالىباسوۆ كەنجەعالي، ەساليەۆ بايباراق، №2 اۋىلدا جانۇزاقوۆ بايمۇحامبەت، ءادىلوۆ نىعمەت (نيگمات), №3 اۋىلدا دوسمۇحامەدوۆ، بايداۋلەتوۆ وتارالى، سۇرگىنازوۆ زايلات (تسۋرگۋنازوۆ زايليات), بۋرانكۋلوۆ بيكەي، №4 اۋىلدان قاراباسوۆ بايراق، قادىربەكوۆ احمەتقالي، قاراباەۆ مۋتىگۋللا، ساديروۆ ابدراحمان جانە تاعى دا باسقا ءدىني ادامدار سايلاۋ قۇقىنان ايىرىلىپ، كەيىن قۋدالانعان [3, 55 پ.]. 1929 جىلى تاركىلەۋگە ۇشىراپ، 1930 جىلى ۇكىمەتتىڭ رەفورمالارىنا (ەت، ەتكە مال دايىنداۋ جانە استىق دايىنداۋ) قارسى بولدى دەگەن جالامەن حالىق سوتىمەن 5 جىلعا سوتتالعان. بۇدان امان قالعانى 1937 جىلى ستاليندىك رەپرەسسيا قۇربانى بولعان.

جانۇزاقوۆ بايمۇحامبەت مولدا 1866 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. اۋەلى اۋىل مەدرەسەسىندە، قوجا احمەت ياسساۋي مەدرەسەسىندە، كەيىن باسقا ەلدەردە ءبىلىم العان. كەيبىر دەرەكتەردە بۇل كىسىلەردى ۋفامەن بايلانىستا بولدى، پانيسلاميستىك قوزعالىستىڭ مۇشەسى دەپ ايىپتاعان. باي، ەل ىشىندە ۇلكەن بەدەلگە يە، ساۋاتتى ءارى كوزقاراقتى ادام بولعان. ونىڭ وتىرعان ءۇيى جەلتاۋ (كەيىن بۇل اۋىلدىڭ اتاۋىن بولشەۆيكتەر قىزىل تۋ دەپ وزگەرتكەن) اۋىلىندا، جازعى جايلاۋى وسى اۋىلعا جاقىن جەزدى وزەنىنىڭ بويىندا بولعان. جەرگىلىكتى كىسىلەردىڭ ايتۋىنشا جەلتاۋ اۋىلىنداعى مەشىتتى 1902 جىلدارى باتىرباي دەگەن باي كىسى سالعىزىپ، وسى بايمۇحامبەتكە تاپسىرادى. 1930 جىلدارى بايمۇحامبەت حالىق سوتىمەن 5 جىلعا سوتتالىپ، جەر اۋدارىلعاندا مەشىت عيماراتى اۋەلى مەكتەپكە، كەيىن دۇكەن رەتىندە پايدالانىلعان. مەشىت تارتىپ الىنعاننان كەيىن قالادان ارنايى ادامدار كەلىپ مۇناراسىن بۇزىپ، ايشىقتارىن الىپ كەتەدى. 1950 جىلداردان كەيىن كولحوزدىڭ استىق ساقتايتىن قويماسى بولعان. بالا كەزىندە كورگەن كىسىلەر: «1960 جىلدارى قويماعا اينالعان مەشىت عيماراتىنا استىق تيەگەن كولىك ەركىن كىرىپ شىعاتىن ەدى» - دەيدى. عيماراتتىڭ توبەسى بيىك بولعان، 1965 جىلى مەشىت قابىرعالارى تارقاتىلىپ پەتروپاۆل اۋىلىندا سالىنىپ جاتقان قۇرىلىسقا پايدالانىلعان. ال وسى اۋىلعا جاقىن اقتوبە اۋدانىنىڭ №5 اۋىلىنداعى (سول كەزدەگى قاتار ورنالاسقان شانشار، دامبار اۋىلى) مەشىتتى سۇلەيمەنوۆ كارىم دەگەن كىسى سالدىرعان. بۇل مەشىتتىڭ دە 1930 جىلداردان كەيىن تارقاتىلىپ وسى ماڭداعى اۋىلدارعا قۇرىلىسقا جونەلتىلگەن. اقتوبە اۋدانىنا قاراستى (جەلتاۋ، دامبار، شانشار اۋىلدارىنداعى) مەشىت قۇرىلىستارىنا سىرتتان ارنايى قۇرىلىسشىلار اكەلىنگەن. شىنىمەن دە سولاي بولۋى مۇمكىن، ويتكەنى مەشىت قابىرعالارى تاۋدىڭ قالاق تاستارىنان بىردەي تۇرعىزىلعان. باشقۇرت قۇرىلىسشىلارىنىڭ قولىمەن سالىنعان مەشىتتەردىڭ ىشىندە قازىرگى كۇنى قارعالى اۋدانى قارابۇتاق اۋىلىنداعى مەشىت عيماراتى قانا ساقتالىپ قالعان. ونى دا كەڭەس ۇكىمەتى مۇناراسىن بۇزدىرىپ مەكتەپكە سپورت زال رەتىندە پايدالانۋعا بەرەدى. بالا كەزىندە وسى جەرلەردەگى مەشىت ۇيلەرىن كوزبەن كورگەن كىسىلەر قىزىلتۋداعى، شانشار، دامبار اۋىلدارىنداعى مەشىت عيماراتى وسى قارابۇتاقتاعى مەشىتپەن بىردەي بولعاندىعىن ايتادى. 70 جاستاعى سۇلەيمەنوۆ كارىم 1928 جىلى قارقارالىعا جەر اۋدارىلىپ، سول جاقتا قايتىس بولعان.

اقتوبە اۋدانى اۋىلدارىنداعى مەشىتتەردىڭ بارلىعى 1900 جىلدارى اقتوبە قالاسىنداعى مەشىتپەن قاتار سالىنعانعا ۇقسايدى. سول كەزدەگى قازاقتىڭ ءدىني تۇلعالارىنىڭ اعارتۋشىلىق قىزمەتتەرى قۇر ءبىلىم بەرۋدەن تۇرماعانى بەلگىلى. ءدىني ادامدار «ءبىلىمدى قوعامنىڭ يگىلىگىنە اينالدىراتىن رۋحاني ورتا قالىپتاسىپ، ەل ومىرىندەگى ءداستۇر ساقتالىپ وتىرۋى ءۇشىن حالىقتىڭ الەۋمەتتىك تانىمى سوعان لايىقتى بولۋى، قىزمەت ەتۋى ءتيىس» دەگەن كوزقاراستا بولعان. وسى ءۇشىن دە ولار الدىمەنەن جاستارعا، اۋىلىنىڭ ادامدارىنا كەمەلدىلىكتى ۇيرەتىپ وتىرعان. ءحىح عاسىردا پاتشانىڭ وتارشىلىق ساياساتى كۇشەيگەن تۇستا، ءىرى تۇلعالار ەلدىڭ ءار جەرىنە ورنالاسىپ، ۇلكەن رۋحاني ورتالىققا اينالعان مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەردى كۇشەيتىپ، ينتەلليگەنتسيانىڭ جاڭا بۋىنىن تاربيەلەگەن. ال، ءحىح اياعىنا تامان اقتوبە قالاسىنا جاقىن جەردەگى رۋحاني ورتالىققا اينالعان مەشىتتىڭ ءبىرى قازىرگى قارعالى اۋدانىنىڭ قوسەستەك پەن قارابۇتاق اۋىلىنا جاقىن جەرلەردە بولعان. بۇل جەرلەردە دە ءىرى تۇلعالار ۇلكەن رۋحاني ورتانى قالىپتاستىرعان. بۇدان بولەك اقتوبە وبلىسىنىڭ تورعاي جانە ىرعىز اۋداندارى شەكتەسكەن ايماقتا، ىرعىز، ارال، شالقار اۋداندارىنىڭ شەكتەسكەن اۋىلدارىندا، اسىرەسە بۇرىنعى اقساي اۋىلى بولعان جەردە، شالقاردىڭ ايشۋاق اۋىلى جاعىنداعى، تەمىردەگى، بايعانين اۋدانىنداعى دوسجان حازرەت ۇستاعان مەشىتتەردى جانە ت.ب. جەرلەردى ايتۋعا بولادى. وسى قازاق دالاسىندا ۇلكەن رۋحاني ورتالىققا اينالعان مەشىتتەردى ۇستاعان كىسىلەر قۇنانباي قاجىمەن بىرگە قاجىلىققا بارىپ، سول جاقتا قازاقتارعا ارناپ تاقيا ءۇيىن سالعان ادامدار. ءجۇز جيىرما ادام بولىپ بارعان كىسىلەردىڭ ار جاعىندا ەلدى كۇشەيتۋگە باعىتتالعان ۇلكەن ورتاق كەلىسىمنىڭ بولعاندىعىن كورۋگە بولادى. ستاليندىك رەپرەسسياعا ۇشىراعان ادامداردىڭ بارلىعى قازاقتىڭ بايلارى مەن ءدىني ادامدارىنىڭ ۇلتتىق مۇددە جولىنداعى قىزمەتىنىڭ ءونىمى ەكەندىگىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس.

بايمۇحامبەت وتە ساۋاتتى، زەرەك ادام بولعان. بۇل كىسىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا اتاسىنىڭ قولجازباسى قالعان. ءبىر كىتاپتىڭ كولەمىندەي قولجازبانى كورگەندە (جازۋىنا قاراپ) كىتاپ ەكەن دەپ قالاسىڭ. ارىپتەرى وتە ۇقىپتى جازىلعان. قاعازدىڭ شەتتەرى ەسكەرىپ، ءمۇجىلىپ قالعانىمەن جازۋلارى سول كۇيىندە ساقتالعان. بىراق ەسكى توتە جازۋمەن جازىلعاندىقتان قولجازبانى وقۋ قيىنعا سوقتى. ەسكى توتە جازۋدى بىلەتىن كىسىلەردى تاۋىپ، وقىتىپ كورگەنىمىزدە قولجازبادا قازاقتىڭ تاريحى، سونىڭ ىشىندە ءۇش جۇزگە ءبولىنۋدىڭ سەبەبى، تۇپكىلىكتى ءمانى تۇسىندىرىلگەن. بۇدان بولەك ءدىني ويشىل، اقىن اۋباكىر كەردەرىنىڭ تولعاۋلارىن جازىپ كەتكەن. بايمۇحامبەتتىڭ بۇدان باسقا كىتاپتارىن نەمەرەلەرى 1996 جىلى اقتوبە قالالىق مەشىتىنە اپارىپ تاپسىرعان ەكەن.

1937-38 جىلدارى ستاليندىك رەپرەسسياعا ۇشىراعان ادامداردىڭ جيناقتاعان دەرەكتەرىنىڭ وزىنەن (قولجازبالارىنىڭ وزىنەن), تاريح پەن ءدىننىڭ تاعىلىمىن قوعامعا دۇرىس ناسيحاتتاي بىلگەندىگىن كورۋگە بولادى. ياعني، اۋىلداعى مەدرەسەدەن ءبىلىم الىپ جۇرگەن بالا ەل تاريحىنىڭ ەلەۋلى كەزەڭدەرىن، ىشكى قۇرىلىمىن تولىق ءبىلىپ شىققان. بۇدان (سول كەزدەگى قازاقتىڭ كوزى اشىق ادامدارىنىڭ بۇنداي ۇستانىمدارىنان) بولشەۆيكتەردىڭ سەسكەنگەنى سونداي، ولاردى رەپرەسسياعا ۇشىراتۋدا وزدەرى تۇگىل ءبىر وتباسى مۇشەلەرىن (بالانى اتا-انادان، اتا-انانى بالادان) ءبىر-بىرىنەن تىرىدەي ايىرۋعا دەيىن اپارعان.

جانۇزاقوۆ بايمۇحامبەت ءۇش اعايىندى بولعان. 1917 جىلعى جۇرگىزىلگەن بۇكىلرەسەيلىك اۋىلشارۋاشىلىق ساناعىندا اقتوبە اۋدانىنىڭ №2 اۋىلىندا جانۇزاقوۆ بايمۇحامبەتتەن باسقا ايمۇحامبەت، المۇحامبەت دەگەن ىنىلەرى دە تۇرعان. وسى اۋىلدارداعى تۇرعىندارعا قاتىستى دەرەك اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ 69 قورىندا (2- تىزبە، 31-ءىس) ساقتالعان. بايمۇحامبەتتىڭ ەكى ءىنىسىنىڭ دە قايدا كەتكەنى بەلگىسىز، ولار دا ستاليندىك رەپرەسسياعا ۇشىراعانعا ۇقسايدى. ءىنىسى ايمۇحامبەتتىڭ ۇرپاقتارى بار. ال، المۇحامبەتتى ەشكىم بىلمەيدى. وتباسى بولدى ما، ءوزى اشتىقتىڭ كەزىندە نەمەسە 1930 جىلعى كوتەرىلىستەن كەيىن باسقا جاققا جەر اۋدارىلىپ سول جاقتا قايتىس بولدى ما؟ بەلگىسىز. 1917 جىلعى ساناققا ەنۋىنە قاراعاندا بۇل دا وتباسىلى بولعانعا ۇسايدى. سەبەبى، بۇنداي ەسەپكە تەكقانا ءۇي يەلەرىن قانا ەنگىزگەن. وبلىسىق ارحيۆتەن ونىڭ تاعدىرىنا قاتىستى دەرەكتەر ءالى كەزدەسپەي جاتىر. 1935 جىلعى پارتيا وتىرىستارىنىڭ حاتتامالارىنىڭ بىرىندە اقتوبە وبلىسىنىڭ ستەپنوي اۋدانىندا جانۇزاقوۆ دەگەن كىسىنىڭ تەگىن جاسىرعانى ءۇشىن پارتيادان شىعارىلعاندىعى جونىندە قىسقاشا باياندالعان. قۇجاتتا فاميليادان باسقا اتى جازىلماعان: «جانزاكوۆ (ستەپنوي رايون) – كانديدات، ۆسە پارت دوكۋمەنتى وكازاليس ۆ پوريادكە. پري ۆستۋپلەني ۆ پارتيۋ سكرىل سۆوە سوتسيالنوە پولوجەنيە (سىن مۋللى), راستراتيل ۆ 1934 گ. 3000 رۋبلەي يز سرەدستۆ، سوبراننىح وت كولحوزنيكوۆ ۆ ۋپلاتۋ سوۆحوزۋ زا سكوت. يمەەت رياد پوددەلاننىح پارتينىح ي سوۆەتسكيح دوكۋمەنتوۆ (ارەستوۆان) [4, 9 پ.]. بىراق، بۇل دەرەكتىڭ بايمۇحامبەتتىڭ تۋىستارىنا قاتىسى بار ما؟ الدە باسقا فاميلياسى بىردەي كىسى مە؟ ازىرگە بەلگىسىز بولىپ وتىر. ءارحيۆتى قازا بەرسەك، تىڭ دەرەكتەردىڭ شىعاتىندىعى ءسوزسىز. ءبىزدىڭ ماقسات جازىقسىز قۋدالانىپ، تاعدىرى تالكەككە ۇشىراپ، بەلگىسىز بولىپ قالعان ادامداردى ارحيۆ قويناۋىنان جارىققا شىعارۋ. وسى ەسىمدەرى اتالعان جانۇزاقوۆتاردىڭ بارلىعى دا 1929 جىلداردىڭ وزىندە رەپرەسسياعا ۇشىراعانعا ۇسايدى. ۇشەۋىنىڭ دە بايلانىسى ءۇزىلىپ، ەكى ءىنىسىنىڭ بەلگىسىز كەتۋىنە قاراعاندا بۇلاردىڭ اكەلەرى دە باي، مولدا ادام بولۋى مۇمكىن. سەبەبى، كەڭەس بيلىگى ورناعان كۇننەن باستاپ ەلگە ءسوزى جۇرەتىن ادامداردى قۋعىنداۋدى قولعا الدى.  جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي بايمۇحامبەتتىڭ ءوزى 1930 جىلدارى حالىق سوتىمەن بەس جىلعا سوتتالىپ جەر اۋدارىلادى. بىراق، جازاسىن تولىق وتەمەي اۋىلىنا قايتىپ كەلگەن. قايتىپ كەلگەننەن كەيىن قايتا قۋدالانىپ، ءوزى تۇرعان اۋىلعا جاقىن جانداۋلەت ءشيى دەگەن جەردە جاسىرىنىپ جۇرگەن جەرىنەن نكۆد قىزمەتكەرلەرى ۇستاپ الىپ كەتەدى. بۇل كىسى سول كەتكەننەن ۇيىنە ورالماعان، 1937 جىلى ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولعان. جەلتاۋ اۋىلىندا بۇل كىسىلەردەن باسقا كوپتەگەن ادامدار رەپرەسسياعا ۇشىراعان. سونىڭ ءبىرى وسى اۋىلدىڭ تۇرعىنى،  1896 جىلى وسى اۋىلدا دۇنيەگە كەلگەن بيكەەۆ ۋرازتاي. بۇل كىسى دە باي، مولدا ادام بولعان، 1937 جىلى ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولعان.

كەڭەس ۇكىمەتى قۇرىلعانعا دەيىنگى اقتوبە اۋدانىنا قاراستى قازاق اۋىلدارىنىڭ ورنالاسۋىنا قارايتىن بولساق، ءبىر باعىتتا، ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسقانىن كورۋگە بولادى. ولار قازىرگى اقشاتتان رودنيكوۆكا اۋىلىنىڭ باعىتىمەن ءشامشى قالداياقوۆ اۋىلىنىڭ تۇسىمەن (قارعالى وزەنىنىڭ ارعى بەتى) ارمەن قاراي ورسك باعىتىندا ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسقان. وسى اۋىلداردىڭ ۇستىنەن اقتوبەدەن ورسكگە باراتىن قارا جول بولعان. قالادان شىعىپ ورسك، الىمبەت اۋىلىنا قاراي شىققان جولاۋشى جولدا جەلتاۋداعى بايمۇحامبەت مولدانىڭ ۇيىنە سوقپاي وتپەيتىن كورىنەدى. وسى اۋىلدىڭ بالالارىنىڭ كوبىسى تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي مەدرەسەسىنەن ءبىلىم العان. سونىڭ ءبىرى تۇرابايۇلى قوجاقباي دەگەن كىسى. قوجاقباي 1899-1978 جىلدار اراسىندا ءومىر سۇرگەن. كوزى تىرىسىندە بايمۇحامبەتتى كورگەن كىسىلەردىڭ ءبىرى. 1929 جىلى بايمۇحامبەتتىڭ اۋىلىنداعى باي، مولدالارمەن قاتار قاراپايىم اۋىل ادامدارىنىڭ دا مالدارىن ۇكىمەت تاركىلەگەن. بۇل كىسىنىڭ دە مالدارىن ۇكىمەت تارتىپ العان. ءوزى تۇركىستاننان العان ءدىني ءبىلىمىن جالعاستىرا الماي، ءومىر بويى كولحوزدا جىلقى باققان، بىراق ءدىني ساۋاتى كۇشتى ادام بولعان. قوجاقبايدىڭ بالاسى تۇراباەۆ ابىلقايىر اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، اكەسى قوجاقباي 1920 جىلداردان كەيىن تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي مەدرەسەسىندە ءبىلىم الادى. اۋىلدىڭ بەتكە ۇستار ادامدارىنىڭ بارلىعى ستاليندىك رەپرەسسياعا ۇشىراعاننان كەيىن اۋىل جاستارىنىڭ بارلىعى كۇشتەپ كولحوزدىڭ جۇمىسىنا سالىنعان. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە وسى اۋىلدىڭ ءبىر توپ ادامى رودنيكوۆكا اۋدانىنىڭ كولحوزدارىنان جىلقى جيناپ سوعىسقا ات دايىنداعان، جىلقى باققان. ولاردىڭ قاتارىندا وسى اۋىلدىڭ ادامدارى توقتاباەۆ مۇحتار (بۇل كىسىنىڭ بالاسى عيزات دەگەن كىسى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان، جاقىندا دۇنيەدەن ءوتتى), شوراۇلى ومار (بۇل كىسىنىڭ سىدىق دەگەن بالاسى سوعىستان كەلمەگەن), جارقىباەۆ تولەگەن، مۇحامبەتجانۇلى ءابىلايىس جانە بۇدان باسقا دىلماعامبەت (بۇل كىسىنىڭ دە بالاسى سوعىستان كەلمەگەن), ءالي دەگەن كىسىلەر بولعان. بالا كەزىندە اكەسىنەن ەستىگەن وسى دەرەكتى جازىپ بەرگەن تۇراباەۆ ابىلقايىر اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، وسى سوعىس جىلدارىندا ءبىر قانا اۋداننىڭ وزىنەن مىڭعا جۋىق جىلقى جينالىپ، مايدانعا اتتى اسكەردى كولىكپەن قامتاماسىز ەتۋگە جىبەرىلىپ وتىرعان.

1930 جىلدان كەيىن جەلتاۋ اۋىلىنا جاقىن ءۇش اۋىل بىرىكتىرىلىپ ۇلكەن كولحوز قۇرىلادى. 1935 جىلدىڭ 19 مامىرىندا وسى اۋىلعا جۇرگىزىلگەن تەكسەرىس ماتەريالدارىنا سۇيەنسەك، «جەلتاۋ كەڭەسىنىڭ تۇرعان جەرى قارعالى سالاسىنىڭ بويىندا ورتا جولدا كەل-كەدەي كولحوزىنا وبلىستىق پەن حالىق كەڭەستەن اۋىل كەڭەسىنىڭ تۇرعان جەرى 50 كم. اۋىل كەڭەسىنىڭ قاراۋىندا 3 كولحوز بار. 1. كەل – كەدەي، 2. شانشار، 3. جاڭا تاڭ. بۇلاردىڭ ءۇي ەسەبى 121 ءۇي. بارلىعى 447 ادام، كارىسى 18. باسقا ۇلتتار جوق. جوعارىداعى كولحوزدار ەكى جەردە وتىر» دەپ كورسەتىلگەن [5, 42 پ.]. 1925 جىلدان كەيىن جۇمىسشى اۋىلدارىن قۇرامىز دەگەن جەلەۋمەن قازاق اۋىلدارىن كوشىرۋ جۇمىستارىنىڭ مىقتاپ قولعا الىنعاندىعى بەلگىلى. گازەتتەردەگى ماقالالاردا ايتىلعان «ۇكىمەت تەك قانا اينەك، شەگە، توبە جابۋعا قاڭىلتىر بەرەدى، قالعان ماتەريالداردى جەرگىلىكتى ادامدار وزدەرى تابۋى كەرەك» - دەگەن قاۋلىلار جەر جەرلەردە مەشىتتەردىڭ بۇزىلۋىنا، بەيىتتەردىڭ تاستارىن تاسۋعا دەيىن اپارعان. 1935 جىلى جۇرگىزگەن جەلتاۋ اۋىل سوۆەتىنە قاراستى تەكسەرىس قۇجاتتارىندا: «كولحوزداردا ساراي مەن شكولدار سالىنعان. بىراق تۇگەل ءبىتىپ بولماعان. مىسالى كەل – كەدەي كولحوزىندا 7 جىلدىق مەكتەپكە ارنالىپ سالىنعان شكول بىتپەگەن. تەرەزەسىنە شىنى بولماعاندىقتان، ءۇستىن جاباتىن قاڭىلتىر بولماعاندىقتان وسى ۋاقىتقا دەيىن توقتاپ قالعان /1931 جىلى سالىنعان/. استىق پەن مالدارعا ارنالىپ سالىنعان سارايلار بار، بۇلاردا ءۇستىن جاباتىن اعاشتارى بولماعاندىقتان وسى كۇنگە دەيىن سالىنىپ بولماعان. شانشار كولحوزىندا مۇندا دا مال مەن استىققا ارنالىپ سالىنعان بازدار بار. بۇلاردا ءۇستىن جاباتىن اعاشتارىنىڭ كەمىستىگىنەن ءالى بىتپەگەن. جاڭا تاڭ كولحوزىندا استىققا ارناپ سالىنعان ساراي بار. بۇل دا تۇگەل بىتپەگەن. ءۇستىن جاباتىن اعاشتىڭ كەشتىگىنەن سالىنىپ بىتپەگەن. 10 000 سوعىلىپ تۇرعان كىرپىش بار. وسى كۇنگە دەيىن قالانباعان... اۋىل كەڭەسىنىڭ جۇمىسى وسى ۋاقىتقا دەيىن جوسپارسىز ىستەلىپ كەلگەن» - دەپ جازىلعان[5, 44 پ.]. بولشەۆيكتەردىڭ قازاقتىڭ اۋىلدارىن جويۋ، سونىڭ ىشىندە شارۋاشىلىعىن ۇستاپ تۇرعان ادامداردىڭ قاتارىن تۇگەلدەي جويۋ ساياساتى قاراپايىم حالىققا وڭاي تيمەگەندىگىن وسىدان دا كورەمىز. وسى جەلتاۋ اۋىل سوۆەتىنە قاراستى ءۇش اۋىلدىڭ وزىندە كولحوزدا كولىك رەتىندە پايدالانىلاتىن مالدىڭ ءوزى وتە از بولعانىن كورەسىڭ. نەگىزگى كۇش حالىقتىڭ وزىنە ءتۇسىپ، كولىك جەتىسپەۋدىڭ ءوزى ولارعا ۇلكەن سالماق سالعانىن بايقاۋعا بولادى. بىراق ۇكىمەت سوعان قاراماستان حالىقتان ەگىن ەگىپ، استىقتى مول الۋدى تالاپ ەتكەن. جوسپاردى ورىنداي الماعان باسشىلار، بۇعان قارسى شىقپاق تۇگىل ءجاي قانا قارسى پىكىر ايتقان ادامدار پارتيادان، كولحوزدان شىعارىلىپ، رەپرەسسياعا ۇشىراپ كەتكەن. پارتيالىق تازلاۋدىڭ ارعى جاعىندا ول ادامدى نە كۇتىپ تۇرعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. دەرەككە سۇيەنسەك، «جەلتاۋ اۋىل كەڭەسىندە جەكە شارۋا جوق. كولحوزدانىپ بولعان، قۇرال سايماندارمەن قامتاماسىز ەتىلگەن. بىراق زاپاستارى جوق. جۇمىس كولىگى جەتكىلىكسىز، بارلىق كولحوزداعى جۇمىس كولىگى 13 ات، 5 وگىز... كولحوزدىڭ باستىقتارىنا تازالاۋ جۇمىستار جۇرگىزىلدى. شانشار كولحوزىنىڭ باسقارماسى مەن كەل-كەدەي كولحوزىنىڭ بريگاداسى سوتتالىنىپ تازارتۋ شاراسى قولدانىلدى»[5, 43 پ.]. وسىنداي سول كەزدەگى پارتيا وتىرىستارىنداعى بەرىلگەن ەسەپتەردەن اۋىل ادامدارىنىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قاتاڭ باقىلاۋىندا بولعاندىعىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس.

1930 جىلدارى حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعىن ۇرپاق ساناسىنان ءوشىرۋ، ونى بىلەتىن كىسىلەردى جويۋ، قوعامنان ءبولۋ ءۇشىن جاسى ۇلكەن ادامدارعا دەيىن سوتتالىپ، جەر اۋدارىلعانىن، لاگەرلەردە قارا جۇمىسقا سالعانىن كورۋگە بولادى. اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعات قورلارىندا جاسى جەتپىسكە كەلگەن ادامداردىڭ ەڭبەكپەن تۇزەتۋ ۇيلەرىنە جىبەرىلىپ، قارا جۇمىسقا جەگىلگەنى تۋرالى دەرەكتەر كوپ كەزدەسەدى. ولارعا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ مال، ەت، استىق داينداۋ جوسپارىنا قارسىلىق تانىتتى دەگەن ايىپتار تاعىلعان. وسىنداي ايىپتاۋلارمەن جاسى ۇلكەن قارتتار ءبىر جىلدان باستاپ ەكى جىلعا دەيىن ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرلەرىنە جونەلتىلىپ وتىرعان. وبلىستىق ارحيۆتەن كەزدەسىپ وتىرعان دەرەكتەردە 1929 جىلى جەر اۋدارىلعان ۇلكەن كىسىلەردىڭ ىشىندە بايمۇحامەدوۆ جانشا (71جاستا 26 قازاندا 1 جىل 4 ايعا), باراكاتوۆ ەسەنالى (80 جاستا 6 جەلتوقساندا 2 جىلعا), جاڭابەرگەنوۆ ءومىر (70 جاستا 9 قاراشادا 2 جىلعا), جامانباەۆ وكسىكباي (75 جاس 19 جەلتوقساندا 2 جىلعا), مەڭدىقۇلوۆ مۇحامبەتقازى (74 جاستا 4 قاراشادا 2 جىلعا), ورۋشباەۆ قايباي (71 جاس7 قاراشادا 2 جىلعا), تكارين ابدىقالىق (73 جاس 16 قاراشا 2 جىلعا), تۇياقوۆ بەكتىلەۋ (72 جاستا 17 قاراشادا 2 جىلعا),  وڭازباەۆ (ۋنازباەۆ) سەيىتالى (70 جاستا 27 قاراشادا 2 جىلعا) باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، ەڭبەكپەن تۇزەتۋ ۇيلەرىنە جىبەرىلگەن. بۇلاردىڭ بارلىعى دا ءبىر 63.3 ستاتياسىمەن سوتتالعان. قۇجاتتا «سپيسوك وسۋجدەننىح. ناحودياشيحسيا ۆ يتد س پرەكلوننىمي گودامي وت 70 لەت ي ۆىشە» دەلىنگەن [6, 132 پ.]. وسى اتى اتالعان كىسىلەردىڭ بارلىعى ءدىني ادامدار نەمەسە ءدىني ادامدار مەن بايدىڭ اكەسى، تۋىسى بولعانى ءۇشىن جازاعا تارتىلعان. جاسى ۇلعايعان كىسىلەرگە بۇنداي ايىپتاۋلار تاعۋ ولاردى قۋعىنداۋ ءۇشىن جاسالىنعان سىلتاۋ بولعاندىعىن ەسكەرۋ كەرەك. بۇنداي قاساقانا جاسالىپ وتىرعان قۇيتىرقىلىقتىڭ تۇبە نەگە اكەلەتىنىن كەڭەس بيلىگىندەگىلەر كۇنى بۇرىن ەسەپتەپ، حالىقتى بارىنشا قىسپاققا الۋدىڭ ءتۇرلى تاسىلدەرىنە كوشىپ وتىرعان. سونداي ءتاسىلدىڭ ءبىرى ەگىن شىقپايتىن جەرلەرگە ەگىن ەككىزۋ، استىقتى مول الۋدى تالاپ ەتۋ، ەتكە مال دايىنداتۋ، ۇكىمەتكە ەت تاپسىرۋ جانە بۇدان باسقا دا سالىق تۇرلەرىن ەنگىزۋ بولدى. 1931 جىلدىڭ وزىندە (حالىقتان مالدىڭ بارلىعى تارتىپ الىنىپ بولعان كەزدە) ەتكە مال دايىنداۋدىڭ كولەمى قاساقانا ۇلعايتىلىپ وتىرعان. ال، 1929 جىلدان باستاپ بايلاردان كەيىن ۇلكەن اقساقالدار حالىق سوتىمەن سوتتالىپ قاساقانا جۇمىسقا جەگىلگەن. 1930 جىلى كوتەرىلىستەر ورىن الىپ جاتقان كەزدە ورتا جاستاعى ءدىني ادامدار حالىق سوتىمەن سوتتالىپ، بۇلاردىڭ ىشىندە كەيبىرەۋى كەيىن ءۇي قاماققا جىبەرىلگەن. بىراق بۇلاردىڭ كوبىسى قالاداعى ءۇي قاماقتىڭ ءتارتىبىن قابىلداماي كوتەرىلىس بولعان ايماقتاردا جۇرگەن.

1926 جىلدارى ۇستاپ وتىرعان مەشىتتەرى قاساقانا جابىلىپ، مال-مۇلكى تاركىلەنگەن مولدالاردىڭ ىشىندە شالقار، ىرعىز، قارابۇتاق اۋدانىنداعى كەيبىر كىسىلەرگە قاتىستى ارحيۆتەن مىناداي دەرەك كەزدەسىپ وتىر. 1930 جىلدىڭ 2-ءشى اقپانىنداعى پروكۋروردىڭ تىزىمىندە، حالىق سوتىمەن سوتتالىپ جەكە قولحاتپەن بوساتىلعان كىسىلەر بويىنشا كەزدەزىپ وتىرعان تىزىمدەگىلەرگە كەلسەك، ولار ماعادجاننان داندين جانداۋلەت، ساكاۋوۆ كۋانىم، باتىرسارين دوساي، يسكارين يزمۋحان، نۋرپانسوۆ يسكاك، كەنەسارين ءسامي، دارباەۆ المۋحان، ىرعىزدان قارساقباەۆ ولجاي، سيسەنباەۆ قۋات، كازانباەۆ كوريباي، شالقاردان كوناكباەۆ توكەش، كۋتتىگۋلوۆ اگلىم، الشەۆ احمەت، سىرلىباەۆ ۋنەشباي، قارابۇتاقتان كۋرمانوۆ ناديحا، كوجاحمەتوۆ ابدىگاني، توكاباەۆ بيجان، كينشينباەۆ الداناگور، ەلشيبەكوۆ مۋرزالى، ارۋنگازين يسلام، كۋتتۋمۋراتوۆ ج. كۋتتۋمۋراتوۆ ت. يرسايموۆ شنالى، اليمبەتوۆ ازتلەنۋ، تلەگەنوۆ احتان، تلەگەنوۆ اكيم، ساتباەۆ ۋمبەت، جۋگۋنۋسوۆ ر. كۋتتىباەۆ ج. رايبازاروۆ ا. جاسالىنعان ءتىزىمنىڭ باسىندا «سپيسوك ليتس وسۋجدەننىح نارسۋديامي كوتورىە وسۆوبوجدەنى پود ليچنىە پودپيسكي و نا ۆىەزدە و سۆويح مەستوجيتەلستۆو. وسنوۆانيە: راسپورياجەنيە پوم. پروكۋرورا وت ء7/ىى-30 گ» دەپ جازىلعان [6, 130 پ.].

1929-30 جىلدارداعى بولشەۆيكتەردىڭ جۇرگىزگەن قىسىمى حالىققا اۋىر ءتيدى. كوتەرىلىستى باستاعان، باسقا دا سەسكەنگەن ادامداردى قۋعىنداۋ، سوتتاۋ، جەر اۋدارۋ، ۇلكەن كىسىلەردى ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرلەرىنە جىبەرۋ ەلدى ۇلكەن قيىندىققا، كۇيزەلىسكە ءتۇسىردى. سول كەزدەگى بەرىلگەن مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرلەرىندە ادامنىڭ كوپ بولعانى سونداي، ولارعا ۇكىمەت تاماق تاۋىپ بەرە الماي ىندەت ورشىگەن. اقتوبەدەگى ەڭبەكپەن تۇزەتۋ لاگەرىندە سوتتالعان جەرگىلىكتى ادامداردىڭ ۇسىنە، باسقا جاقتان جەر اۋدارىلىپ كەلگەن شەتەلدىك ازاماتتار قامالعان. ولاردىڭ بۇنداي قىسىمعا شىداماي جۇيكە اۋرىنا شالدىعىپ جاتقىندىعى ايتىلادى: «ۆ سۆيازي س ۋۆەليچەنيەم چيسلەننوستي زاكليۋچەننىح ۆ يتد ۋچاستيليس سلۋچاي زابولەۆاني، وبياۆلەني گولودوۆوك ي پورەزا. پوسلەدنيە سلۋچاي پراكتيكۋيۋتسيا يسكليۋچيتەلنو سرەدي رەتسيديۆا.

وتۆەدەننايا پري بولنيتسە كامەرا دليا بولنىح زاكليۋچەننىح، پوستوياننو زانياتا پسيحيچەسكي بولنىمي ۆ سيلۋ چەگو يسپراۆترۋددوم ۆىنۋجدەن دوستاۆلياەمىح بولنىح ۆ بولنيتسۋ پومەششات ۆ وبشيە پالاتى، ۆ مەستە س وبىۆاتەليامي، بەز نادلەجاششەي وحرانى ي نادزورا زا نيمي، ۆسلەدستۆيە چەگو زاكليۋچەننىە يز كاتەگوري رەتسيديۆا سوۆەرشايۋت پوبەگي ستو ي پوۆتوريلوس ۆچەرا يز گوربولنيتسي ۆ 2 چاسا دنيا بەجالي دۆوە زاكليۋچەننىح ستاروستين ي پوپوۆ»[6, 27 پ.].

قازاقتىڭ ەلگە باس بولعان ادامدارى 1930 جىلدارى جاپپاي وسىنداي ازاپتاۋدان وتكەن. وزدەرى قيىندىق كورىپ جاتسا دا حالىقتى بارىنشا ساقتاپ قالۋعا كۇش سالعاندارى بايقالادى. تاماق جەتپەي، ىندەت ءورشىپ جاتقان كەزدە لاگەردە جۇرگەن ۇلكەن مولدا كىسىلەر بارىنشا شىداپ باققان. ەگەر، ولار قاشسا بالالارى قۋعىنعا ۇشىرايدى، سول سەبەپتەن امالسىزدان كونگەنگە ۇقسايدى. 1930 جىلى 3 ساۋىردە قارابۇتاق اۋدانىنان حالىق سوتىمەن سوتتالىپ، ەڭبەكپەن تۇزەۋ ۇيىنە جىبەرىلگەن 14 ادامنىڭ قول حاتى مۇراعات قورىنان كەزدەستى. بۇندا «1930 گودا اپرەليا 3 دنيا گ. اكتيۋب. مى نيجە پودپيساۆشيسيا وسۋجدەننيە كارابۋتاكسكوگو رايونا. №4-5-10-12 اۋلا. 1. اكماگامبەت تويبازاروۆ 2. كۋتتىباەۆ ج. 3. جۋگۋنۋسوۆ رايمكۋل 4 ساتپاەۆ ۋمبەت 5. تلەگەنوۆ اكش 6. تلەگەنوۆ اكتان 7. ايمبەتوۆ يزتلەۋ 8. يرساينوۆ شنالى 9كۋتتۋمۋراتوۆ تايتۋك 10 كۋتتۋمۋراتوۆ ا.  11. كۋرمانوۆ مازىك 12. كۋجاحمەتوۆ ابدىگاني 13. توكاباەۆ بيجان 14. كينشيمباەۆ ا. 15.يلشيبەكوۆ مىرزالا 16. ارۋنگازين يسلام. وبيازۋەمسيا نە ۆىەزجات يز گورودا ي ەجەدنەۆنو ياۆ/سيا نا وتمەتكۋ ۆ گور ميليتسي چتو ي پودپيسۋەمسيا» - دەپ جازىلعان [6, 131 پ.]. بۇل كىسىلەردىڭ بارلىعى دا بايلار، ءدىني ادامدار ەدى. قولحاتپەن جۇرگەن قازاقتاردىڭ كوبىسى جازاسىن تولىق وتەمەي قالادان كەتىپ قالعان. كوتەرىلىسكە قاتىسقان، اشتىقتان، قۋعىنداۋدىڭ سالدارىنان بوسىپ بارا جاتقان ەلگە كومەكتەسكەن. سارى يشاننىڭ بالاسى قوجاحمەتوۆ ابدىعاني 1934 جىلعا دەيىن شالقاردىڭ اۋىلدارىنىڭ بىرىندە جۇرگەن. اكەسى سارى يشان قاراقالپاقستانعا بوسىپ كەتكەن، اشتىقتان امان قالعان ادامداردى ەلگە الىپ كەلگەننەن كەيىن قارابۇتاققا اكەسىمەن بىرگە كەلگەن.

ۇلتتىق مۇددەگە قاتىستى، ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ءاربىر قۇندىلىق ءوز ورنىندا تۇرۋى كەرەك. بايلار مەن ءدىني تۇلعالاردى، ۇلت زيالىلارىن ايتپاعاننىڭ وزىندە قاراپايىم اۋىل اقساقالى قازاق قوعامى ءۇشىن تاجىريبەسى مول، كوپتەگەن ومىرلىك تاجىريبەنى باسىنان وتكىزگەن كىسىلەر بولاتىن. بۇل ۇرپاقتىڭ ەرتەڭى، بولاشاق ءۇشىن وتە قاجەت قۇندىلىق. بارلىق ۇلت بولاشاعىنا قاتىستى ماسەلەنى زەردەلەۋدە ەل وسىنداي تاجىريبەسى مول ادامداردىڭ اقىلىنا جۇگىنىپ وتىرعان. سونىڭ ىشىندە بۇنداي ءداستۇر تاريحي ۋاقىت ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولىپ ەسەپتەلگەن. قازاقتىڭ سول كەزدەگى بايلارى جەردى پايدالانۋدان باستاپ ەلگە باسشى بولىپ، ەلدى بىرىكتىرە بىلگەن. ۇلت زيالىلارىنىڭ تاجىريبەسىن جويۋ ءۇشىن زيالىلاردىڭ ەركىندىگىن شەكتەۋ جۇرگىزىلگەن. بالا كەزىندە كورگەن كىسىلەردىڭ ايتۋى بويىنشا، بايمۇحامبەت مولدا قىر مۇرىندى، ءوزىنىڭ بەت الپەتىنە جاراساتىن ازعانتاي ساقالى بار، يمان ءجۇزدى، قاراپايىم، كەز - كەلگەن ادامنان كومەگىن ايامايتىن، ساۋاتتى وتە ىسكەر ادام بولعان. ونىڭ ەل اراسىندا بەدەلىنىڭ كۇشتى بولعانى سونداي 1937 جىلى الىمبەت اۋدانىنان رەپرەسسياعا ۇشىراعان كىسىلەرگە دە وسى جانۇزاقوۆ بايمۇحامبەتپەن بايلانىستا بولىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى قوزعالىستى جاقتاعان دەپ ايىپتاعان.

اقتوبە اۋدانىنىڭ ارالتوبە، الىمبەت، جەلتاۋ، شانشار، دامبار، اقشات اۋىلدارىنىڭ ماڭىنداعى وتىرعان، 1928 جىلى مال-مۇلكى تاركىلەنىپ وتباسىمەن قارقارالىعا جەر اۋدارىلعان بايلار الدانازاروۆ نۇرماعامبەت، مياسۋەۆ سافا، ەرداۋلەتوۆ احمەتقالي، ەرمۇحامەدوۆ نۇرىم، جۇباەۆ قالي، جۋمين ۇسەمباي، سۇلەيمەنوۆ كارىم جانە ت.ب. بۇلاردىڭ بارلىعى پاتشا زامانىندا ۇزاق جىلدار بويى بولىس، سوت قىزمەتتەرىن اتقارعان، جەرگىلىكتى جەرلەردەگى الاش وردا قىزمەتىن قولداعان ادامدار. ورىنبورداعى «قازاق» گازەتىن قارجىلاندىرعان، اۋىل بالالارىن وقىتقان كىسىلەر. قوستاناي، ىرعىز، شالقارداعى بايلارمەن، قازاقستاننىڭ باسقا ايماقتارىنداعى قازاقتىڭ بايلارىمەن ءجيى بايلانىستا بولعان. الدانازاروۆ نۇرماعامبەتتى 1928 جىلى تاركىلەۋدە، «پري تساريزمە الدانازاروۆ ۆ تەچەني 15 لەت بىل ۆولۋپراۆيتەلەم. بۋدۋچي ۆولۋپراۆيتەلەم يمەل تەسنۋيۋ سۆياز س تسارسكيم چينوۆنيكوم وسوبىح پورۋچەني بەركيمباەۆىم دەربيسالى (يمەل چين گەنەرال – مايورا) – دەپ ايىپتاعان [7. 2 پ.]. باسقا دا كىسىلەرگە وسىنداي ايىپتاۋلار تاعىلعان.

قارعالى وزەنىنە كەلىپ قۇياتىن دامبار، شانشار وزەندەرىنىڭ جانىنداعى اۋىلدا وتىرعان باي سۇلەيمەنوۆ كارىم 1926 جىلى وسى ماڭداعى كىسىلەردى جيناپ ۇيىندە جينالىس وتكىزەدى. جينالىسقا بۇرىننان ەلگە قىزمەت ەتىپ كەلە جاتقان ادامدار كەلىپ قاتىسقان. جينالىستا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياساتى تالقىلانعان. كەيىن وسى ءۇشىن دە جوعارىداعى ەسىمدەرى اتالعان كىسىلەردىڭ بارلىعى قۋدالانعان. «سۋلەيمەنوۆ ك. وبەدينشيس س درۋگيمي تسارسكيمي سلۋجاششيمي نۋرجەن، تلەگەن جەكەباەۆى، نورجانوۆىم گابدۋللا ي در. ۆ 1925 گودۋ ۋسترايۆال سەكرەتنىح سوۆەشاني ۋ سەبيا ۆ دومە، يمەيا ۆ ۆيدۋ وكازات سوپروتيۆلەنيە نەكوتورىم مەروپرياتيام سوۆۆلاستي ۆ اۋلە. ۆ 1927 گودۋ ۆو ۆرەميا پروياۆلەنيا كومپاني پو رازۋكرۋپنەنيۋ ادمينيستراتيۆنىح اۋلوۆ، پو ينيتسياتيۆە سۋلەيمەنوۆا ك. بىلو سوزدانو نەسكولكو سوۆەششاني، گدە پريسۋتستۆوۆالي باي ي بىۆ. تسارسكيە سلۋجاشيە: توكەنوۆ ن. جەكەباەۆ ت. نۋرگاليەۆ ب. ي در. كوتورىە سوستاۆيلي سۆوي پلان ي پو وتدەلنوستي، ۆىەزجايا ۆ رازنىە ۆولوستي ناچينالي ۋبەجدات ناسەلەنيە و نەپراۆيلنىح دەيستۆياح ۆلاستي و رازۋكرۋپنەنيۋ ۆولوستي...»[8. 1 پ.]. وسىنداي ايپتاۋلاردىڭ ءوزى سۇلەيمەنوۆ كارىمنىڭ ساۋاتتى، ەلگە قىزمەت ەتۋدە وتە تاجىريبەلى ادام بولعانىن كورسەتەدى. شىنىمەن دە، سول كەزدەگى قازاقتىڭ بايلارى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتىنىڭ قاتە ەكەندىگىن كورىپ، بىردەن مويىنداماي وعان قارسى شىققان. تەك قانا كۇن كورىسى ءتورت تۇلىك مالعا قاراپ وتىرعان ەلدىڭ بۇدان ايىرىلسا ءتۇبى ونىڭ اشارشىلىققا ۇلاساتىنىن ولار كۇنى بۇرىن ءبىلدى. سول ءۇشىن ولار اۋىلداردى ىرىلەندىرىپ، جۇمىسشى اۋىلداردى قۇرامىز دەگەن بولشەۆيكتەردىڭ رەفورمالارىنا قارسى شىققان. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىمەن كەلىسپەي، وعان قارسى كەلەتىن ادامداردىڭ الدىن الا ساياسي پورترەتتەرىن جاساۋدا سۇلەيمەنوۆ كارىمدى ەل اراسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە، ىقپالدى ادامداردىڭ ءبىرى دەپ سيپاتتاعان. «باي اۋلا №5 اكتيۋب. ۆول. ي ۋەزدا كاريم سۋلەيمەنوۆ پرويسحودياششي يز رودا «تاما» ۆ داننوە ۆرەميا يمەەت وكولو 100 گولوۆ لوشادەي، 60 گولوۆ كرۋپنوگو روگاتوگو سكوتا، 200 شتۋك بارانوۆ... ۆ تسارسكيە ۆرەميا ۆسە ۆرەميا سوستويال ۆولۋپراۆيتەلەم. ۆ داننوە ۆرەميا ياۆلياەتسيا دوۆولنو ۆلياتەلنىم اكساكالوم، وت رودۋ يمەەت 70 لەت» - دەلىنگەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ 1928 جىلى اقتوبە گۋبەرنياسىنىڭ ماڭىنداعى بايلاردىڭ شارۋاشىلىعىنا قاتىستى جاسالعان قۇپيا زەرتتەۋلەرىندە[9. 29 پ.]. وسىدان كەيىن سۇلەيمەنوۆ كارىم مال-مۇلكى تۇگەلدەي تاركىلەنىپ، 1928 جىلى قارقارالىعا جەر اۋدارىلىپ سول جاقتا قايتىس بولعان. كارىم بايدىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىنا قارسى شىققان ادامداردىڭ ءبىرى بولعاندىعىن، بۇنى بولشەۆيكتەردىڭ اشىق ايىپتاعاندىعىن كورۋگە بولادى. قازاقتىڭ اۋىلىمەن قوسا بايلارىن ايىپتاۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى تەرىستەۋ شارالارى 1930 جىلداردان كەيىن دە جۇرگىزىلىپ وتىرعان. گازەت بەتتەرىندە جاريالانعان ۇكىمەتتىڭ قاۋلىلارىندا بايلاردى تەرىستەۋمەن قاتار، ۇلتتىڭ ءداستۇرىن دە بۇرمالاۋ، ساياسيلاندىرۋ فاكتىلەرى كوپ كەزدەسەدى. ماسەلەن 1930 جىلى 30 قىركۇيەكتە «اكتيۋبينسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ №166 سانىندا «و سوتسياليستيچەسكوم پرەوبرازوۆاني كازاكسكوگو اۋلا» دەگەن تاقىرىپتا ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى نەگىزىندە ماقالا شىققان. وسى ماقالادا دا قازاق اۋىلدارىنىڭ تاريحي ءرولى تەرىستەلىپ، بايلارعا جالا جابىلعان: «ستارىي پاتريالنو  رودوۆوي اۋل س كوشمارنوي نيششەتوي، تەمنوتوي ي نەۆەجەستۆوم، س چۋدوۆيششنو – جەستكوي ەكسپلواتاتسيەي ترۋدياشيحسيا اۋلا، ۆەكوۆوي گنەت بايستۆا  - ۆسە ەتو ۋحوديت ۆ وبلاست پروشلوگو». سەبەپسىز ءارى نەگىزسىز تۇردە جۇرگىزىلگەن ايىپتاۋلار سول كەزدەرى وتە كوپ بولعان. بولشەۆيكتەر شىعارعان گازەتتەردىڭ ءوزى باردى جوققا شىعارۋعا، جاقسىنى جامان قىلىپ كورسەتۋگە، جازىعى جوق كىسىلەردى سەبەپسىز جازعىرۋعا كوشكەن. جوعارىدان كەلگەن قاۋلىنى ورىنداتۋ ءۇشىن جۇرگىزىلگەن قىسىمنىڭ كۇشتىلىگى سونداي مەشىتتەردى تارقاتۋ، بەيىتتەردىڭ تاستارىن قۇرىلىستارعا پايدالانۋعا دەين اپارعان.

جاسى جەتپىسكە تاياعان ۇلكەن كىسى بولعاندىقتان، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ وزبىرلىعى ونىڭ دەنساۋلىعىنا ۇلكەن سالماق تۇسىرسە كەرەك سۇلەيمەنوۆ كارىم 1928 جىلى كۇزدە قارقارالىعا جەر اۋدارىلىپ بارا جاتقاندا، ءوزىنىڭ جاسى ۇلعايعانىن كوسەتىپ جوعارىعا ارىز جازعان. ەڭ بولماسا ورسكىگە، قوستانايعا جىبەرۋدى سۇراعان. بولشەۆيكتەر بۇعان كونبەي، شەشىمدى سول كۇيىندە قالدىرعان. 1928 جىلدىڭ 29-شى قىركۇيەگىندە، بايلاردى باسقا جاققا جەر اۋدارتۋ جانە شارۋاشىلىعىن تاركىلەۋ بويىنشا قۇرىلعان اقتوبە وكرۋگتىك كوميسسيانىڭ وتىرىسىندا، سۇلەيمەنوۆتىڭ ءوتىنىشىن قاناعاتتاندىرماۋ جونىندە شەشىم شىققان.  قارقارالىعا جەر اۋدارىلعاننان كەيىن كارىم سول جاقتا قايتىس بولادى، قالعان وتباسى مۇشەلەرى ەلگە ورالادى.

1925 جىلى كەڭەس ۇكىمەتى سۇلەيمەنوۆ كارىم تۇرعان دامبار، شانشار وزەندەرىنىڭ ماڭىنداعى قازاق اۋىلدارىنىڭ ادامدارىن ارنايى ساناپ، ەسەپكە العان. وسى جولعى ساناقتا اۋىل تۇرعىندارى 98 ءۇي، بارلىعى 420 ادام دەپ كورسەتىلگەن. سۇلەيمەنوۆ كارىم 4 اعايىندى بولعان. ولار الديار، كارىم، ابدوللا، ءالي. بىرگە تۋعان باۋىرلارىنىڭ  بارلىعى وسى اۋىلدا تۇرعان. كارىمنىڭ اعاسى الدياردىڭ وزىنەن 5 ۇل تاراعان. وسى الدياردىڭ ءبىر بالاسى الدياروۆ قاپار جانۇزاقوۆ بايمۇحامبەتپەن بىرگە جەلتاۋداعى، شانشارداعى كارىمنىڭ ءوزى سالدىرعان مەشىتتى ۇستاعان. بۇل كىسى دە 1926 جىلى سايلاۋ قۇقىنان ايىرىلعان. ال، قاپاردىڭ ءوزى ستاليندىك رەپرەسسياعا ۇشىراعاننان كەيىن، ەكى ۇلى دا سوعىسقا جىبەرىلىپ، ەلگە ورالماعان. بولشەۆيكتەر جۇرگىزگەن ساناقتاعى تىزىمدە الدياروۆ قاپاردىڭ بالاسى قاپاروۆ مۇحتار 17 جاستا، ايەلى بالقىز 18 جاستا، اناسى، ياعني مۇحتاردىڭ اجەسى بولۋ كەرەك كۇنىش 69 جاستا دەپ كورسەتىلگەن.

مولدا الدياروۆ قاپاردىڭ ءوزى 1925 جىلدارى 50 جاستا بولعان. وسى اۋىلدا (بولەك شىققان ۇلدارىنان بولەك) وزىمەن بىرگە تۇرعان وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ىشىندە ايەلى قايزادا 39 جاستا، ۇلى ءسالىم 6 جاستا، قىزى مەرۋەرت 4 جاستا، كىشى قىزى ماريا 2 جاستا بولعان.

سۇلەيمەنوۆ كارىمنىڭ اعاسى الدياردىڭ نەمەرەسى ءشارىپوۆ حامزادا ستاليندىك رەپرەسسياعا ۇشىراعان. قازىر بۇل كىسىنىڭ ۇرپاقتارى وسى اۋىلدا تۇرادى. ال، حامزانىڭ ءبىر بالاسى مۇحليس 1926 جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن، 2002 جىلى قايتىس بولدى. وسى ءمۇحليستىڭ ءوزى جاستايىنان اتا-اناسىنان ايرىلىپ، جەتىم قالعانىن ايتقان. «كۇز نەمەسە كوكتەم كەزى بولۋى كەرەك، ايتەۋىر جەردىڭ قاتتى بالشىق بولىپ جاتقانى ەسىمدە. 5-6 جاستا بولۋىم كەرەك. تۇندە كىسىلەر كەلىپ ەسىك قاقتى، اكەم تۇرىپ ەسىكتى اشتى، اكەمدى سىرتقى كيىمدەرىن كيگىزىپ، ۇيدەن الىپ كەتتى. اكەمدى سول كەتكەننەن كورگەنىم جوق، سودان كەيىن انام قايتىس بولدى. اپالارىم بولۋى كەرەك، بىراق ەسىمدە جوق. مەنى بالالار ۇيىنە تاپسىرىپ، بىراق ول جەردە تۇراقتاماي اۋىلدىڭ وزىمنەن ۇلكەن بالالارىمەن قاشىپ شىققانىم ەسىمدە، رودنيكوۆقا اۋىلىنداعى ناعاشىلارىمدى تاۋىپ الدىم» دەيدى ەكەن نەمەرەلەرىنە. وسى تىزىمدەگى ءمۇحليستىڭ اكەسى ءشارىپوۆ حامزانىڭ وتباسى مۇشەلەرىنە كەلسەك، ەكى اپاسى، 7 جاستاعى مۇتيعوللا دەگەن اعاسى بولعان. قۇجاتتا حامزا شاريپوۆ 35 جاستا، ايەلى ءجاميلا 32 جاستا، ءىنىسى عابباس 19 جاستا، قارىنداسى ماعريپا 17 جاستا، كۇلزيپا 15 جاستا، ۇلى مۇتيعوللا 7 جاستا، قىزدارى ساعيرا 3  جاستا، ساتيرا 1 جاستا دەلىنگەن.

سۇلەيمەنوۆ كارىمنىڭ اينالاسىنداعى ادامداردىڭ بارلىعى دا وقىعان، كوزى اشىق ءبىلىمدى ادامدار بولعان. وسى بىرگە تۋعان باۋىرلارىنىڭ دا ۇرپاقتارىنىڭ ستاليندىك رەپرەسسياعا ۇشىراعاندىن ەسكەرۋ كەرەك. ال، ءوزىنىڭ ۇلدارى ورىنبورداعى مۇعالىمدەر سەمينارياسىن بىتىرگەن، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسقان. بۇلار دا ستاليندىك رەپرەسيياعا ۇشىراعانعا ۇسايدى. كارىمنىڭ ەكى بالاسى دا وتباسىمەن وسى اۋىلدا تۇرعان. بۇندا كارىموۆ تەلمان 38 جاستا، ايەلى عايشا 26 جاستا، بالالارى قياس 4 جاستا، ءىلياس 1 جاستا، قىزى بانۋ 15 جاستا دەپ كورسەتىلگەن. سۇلەيمەنوۆ كارىمنىڭ ەكىنشى بالاسى كارىموۆ باقىتكەرەي 30 جاستا، ايەلى سەلەۋ 23 جاستا، بالاسى قوجاي 2 جاستا بولعان. ال، سۇلەيمەنوۆ كارىمنىڭ ءوزى 66 جاستا، ايەلى ءباتيما 60 جاستا، ەكىنشى ايەلى باعداگۇل 50 جاستا، قىزى پانەت 17 جاستا دەلىنگەن [10. 111-120 پ.]. 1928 جىلى كۇزدە سۇلەيمەنوۆ كارىم وتباسىمەن قارقارالىعا جەر اۋدارىلعاندا تىزىمدەگى وتباسى مۇشەلەرى ونىڭ وزىنەن باسقا ءبىرىنشى ايەلى فاتيما، بالاسى باقىت جانە كەلىنى سەلەۋ نەمەرەلەرىمەن بولعان.

سۇلەيمەنوۆ كارىمگە جيىرما جىلدان استام بولىستىق قىزمەتە ءجۇرىپ وسى اۋىلدارداعى مەشىتتەردى سالعىزعان بايلاردىڭ ءبىرى. اسىرەسە شانشارداعى مەشىتتى ءوزى سالدىرعان. بۇل جەردە ۇلكەن رۋحاني ورتالىققا اينالعان ەكى مەشىت بولعان، بىرەۋى ەرتەرەكتە سالىنعان. قازىر ورنىنا بەلگى قويىلعان مەشىت مەدرەسەمەن، باسقا دا شاعىن ۇيلەرىمەن اۋىلدان بولەك وزەننىڭ ساعاسىندا ورنالاسقان. وسى مەشىتتى ۇستاعان كىسىلەر دە رەپرەسسيا قۇربانى بولدى.  جانۇزاقوۆ بايمۇحامبەت، الدياروۆ قاپارمەن بىرگە وسى اۋىلداردا يشان بولعان، سايلاۋ قۇقىنان ايىرىلىپ، ستاليندىك رەپرەسسياعا ۇشىراعان كىسىنىڭ ءبىرى مولدا اديلوۆ نىعمەت 1925 جىلى 55 جاستا بولعان. ايەلى اجار 42 جاستا، ەكىنشى ايەلى حانشا 37 جاستا بولعان. ۇلى ىقىلاس 18 جاستا، قىزدارى عازيزا 16 جاستا، دامەلى 4 جاستا، ادەمى 2 جاستا، ۇلى مۋافيح 1 جاستا بوعان[10. 111-120 پ.]. اديلوۆ نىعمەت 1935 جىلدارى قايتىس بولعان، بۇل كىسىنىڭ بەيىتى وسى شانشارداعى مەشىتكە جاقىن جەردەگى ەسكى قورىمنان تاپتىق. ەسكى توتە جازۋمەن جازىلعان قۇلىپتاستا: «تاما رۋى، كوك تايپاسى تولەم ايماعى نيعمات ءادىلۇلى 1935 وفاتى 58 جاسىندا 1935 جىلدا 21 حۋدتا جازدىردى قىزى حابيبا» دەپ جازىلعان.

ءدىن مەن ءدىني تۇلعالارىمىز تەرەڭ بولماعاندا، وسىنداي قۇيتۇرقى سياساتتان ۇلت، ەل رەتىندە جويىلىپ كەتەر مە ەدىك؟ بولشەۆيكتەر ءتۇرلى ەرەجەلەردى قابىلداپ، ءدىني تۇلعالاردى جويىپ، مەشىتتەردى ارنايى سىرتتان كىرگىزىپ وتىرعان ءدىني سەكتالارعا دا پايدالانۋعا بەرۋدى كوزدەدى. بىراق، بۇعان حالىق كونگەن جوق، سول كەزدەگى حالىقتىڭ ءدىنى مەن دىلگە بەرىكتىگى بيىك ەدى.  ال، ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولعان ادامدار قازىرگى سوزبەن ايتقاندا مىقتى ديپلومات، ساياساتكەر، مادەنيەتى جوعارى ادامدار بولعان. ەل تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلسا دا ۇلتتىڭ ەركىنەن ايىرىلماۋىنا ايانباي قىزمەت ەتكەن. سول ءۇشىن ولار پاتشا بيىلىگىمەن كەلسىمگە باردى، وزدەرى پاتشا ۇكىمەتى شىعارعان بولىس قىزمەتىن پايدالانا وتىرىپ حالىقتى اينالاسىنا توپتاستىرعان. وتارشىلىق زاماننىڭ وزىندە قازاق اۋىلدارىنىڭ ساقتالىپ قالۋى وسى بايلار مەن ءدىني ادامداردىڭ ەڭبەگى بولاتىن. سەبەبى، ۇلتقا قارسى ساياسات پاتشا زامانىندا دا ورىن الدى. بىراق، وعان توسقاۋىل بولۋعا مۇمكىندىك ەلدە ازدا بولسا ساقتالعان ەدى. بولشەۆيكتەر ۇلت تۇلعالارى تۇرعاندا حالىقتىڭ كونبەيتىنىن ءبىلىپ، ولاردىڭ ينستيتۋت رەتىندەگى قىزمەتىن دە، وزدەرىن دە جويىپ جىبەرگەندىگىن وسىدان اق تۇسىنۋگە بولادى.

قازاقتىڭ بايلارى دەپ تەك قانا داۋلەت يەلەرىن ەمەس، رۋحانيات يەلەرىن، ءدىن يەلەرىن دە ايتا الامىز. ولار بارلىعى ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جولىندا ءدىندى تازا ۇستاپ، حالىقتىڭ رۋحاني تەرەڭدىگىن ساقتاپ جانە شارۋاشىلىق جۇرگىزۋدەگى ءتاسىلدى ۇيلەستىرگەن ادامدار. ولار باي بولايىن دەپ باي بولعان جوق. باي بولۋدى ولاردان ۋاقىت، ۇلتتىق مۇددە تالاپ ەتتى. ۇلتتىڭ بايلارى، ءدىني ادامدارى بولماسا، حالىققا ءتۇزۋ ءجوندى ۇيرەتپەسە ەل كوپ نارسەدەن ۇتىلادى. قوعامعا ءار تۇستان، ءارى سىرتتان قاساقانا جۇرگىزىلىپ وتىرعان سيااساتقا بارىنشا ىشتەي قارسى تۇرا ءبىلۋ كەرەك بولدى. سونىڭ ىشىندە قازاق اۋىلدارى ساقتالۋى كەرەك. حالىققا كەمەلدىلىكتى ۇيرەتەتىن ورتا قالىپتاسۋى نەمەسە ساقتالۋى كەرەك. قازاقتىڭ اۋىلدارى ساقتالسا ەلگە قاجەت بارلىق تاجىريبە دە ساقتالادى. ەل ساقتالسا ونىڭ جەرى دە ساقتالادى. سونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ بايلارى مەن ءدىني ادامدارى جاساعان نارسەنىڭ ءبىرى ەلدىڭ رۋحان ومىرىندەگى رۋحاني ءداستۇردى ساقتاي وتىرىپ ۇلت زيالىلارىن قالىپتاستىرۋى بولعان. بۇعان ءبىر قانا مىسال جانۇزاقوۆ بايمۇحامبەت مولدانىڭ قولجازباسىنداعى تاعىلىمدى سوزدەر.

تاريحتان دا، بۇگىنگى ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزدان دا بەلگىلى ءدىندى ءتۇسىنۋ مەن ءدىننىڭ ءبىلىمىن قوعام يگىلىگە پايدالانۋدىڭ ءوز جولى، ءوز دەڭگەيى بار. ءدىن ءبىر ۇلتتىڭ بولماسا ءبىر ەلدىڭ ەمەس، بۇكىل ادامزاتتان رۋحاني دەڭگەيدى تالاپ ەتەدى. جالپىعا ورتاق رۋحاني دەڭگەي بۇل - دانالىق. وسى دانالىق يەلەرى بولماسا ادام بالاسى ءوزىنىڭ ءمانىن جوعالتادى. رۋحاني ءماندى ساقتايتىن - دانالىق. سول سەبەپتەن، تاريحتا، مادەنيەتىمىزدە رۋحاني ءداستۇر الدىمەنەن دانالىقتى، رۋحانيلىقتى تالاپ ەتىپ وتىرعان. بۇل، اسىرەسە پاتشا زامانىندا قازاقتىڭ بايلارى مىقتاپ كوڭىل بولگەن ماسەلەنىڭ ءبىرى بولعان-دى. سول ءبىر قىسىلتاياڭ ۋاقىتتاعى حالىقتىڭ تۇسىنىگىندە ەل تاۋەلسىزدىكتەن قول ۇزگەنىمەن ەلدىڭ ءومىر سۇرۋدەگى باعىتى جويىلماۋى، جوعالماۋى ءتيىس دەگەن ۇستانىم باسىم بولدى. ەلدىڭ قالپىن ساقتايتىن ءدىن، يسلام ءدىنى، ءدىني تۇلعالارىمىز ەدى. الاش تۇلعالارىن بىرىكتىرگەن دە وسى ءدىن، دىنمەن، ەلدىڭ تاريحي ومىرىمەن ساباقتاس دانالىق بولعان ەدى.

پايدالانىلعان دەرەكتەر مەن ادەبيەت ءتىزىمى:

1. پوستانوۆلەنيە سيككاز. اسسر وت 30/ ءۇىىى 1930 و كوەففيتسيەنتاح پەرەۆودا .../ اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 63 قور. 2 تىزبە. 7 ءىس.- 201 پ.
2. وبزور پوليتيكو – ەكونوميچەسكوگو سوستويانيە كازاكستانا زا 1925 گ. / اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 681 قور. 1 تىزبە. 17 ءىس.- 81 پ.
3. سپيسوك ليتس پودلەجاششيح ليشەنيۋ يزبيراتەلنوگو گولوسا، نا وسنوۆاني ست.65 كونستيتۋتسي سسسر // اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 3 قور. 2 تىزبە. 69 ءىس.- 322 پ.
4. ينفورماتسيوننىە پيسمو و حودە پروۆەركي پارتينىح دوكۋمەنتوۆ / اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 13 قور. 4 تىزبە. 129 ءىس.
5. پروتوكولى زاسەداني پرەزيديۋما ي وبششيح سوبراني كولحوزوۆ، اكتى پروۆەركي پرودەلاننوي رابوتى اۋل-سوۆەتا س 1933 گودا پو 1937 گود. / اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 1039 قور. 1 تىزبە. 7 ءىس.-48 پ.
6. پروت. زاسەداني نابليۋداتەلنوي كوميسسي اكت. وكر-گو يسپراۆيتەلنو – ترۋدوۆوگو دوما ي ۆنەوچەرەدنىە زاسەدانيا وكر. راسپرەدەليتەلنوي كوميسسي پري وكر. ادم.وتدەلا. سپيسكي زاكليۋچەننىح.. / اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 56 قور. 1 تىزبە. 13 ءىس.-355 پ.
7. ماتەريالى پو دەلۋ كونفيسكوۆاننوگو ارالتيۋبينسكوگو ۆولوستي (نىنە اكتيۋبينسكوگو رايونا) الدانازاروۆا نۋرماگامبەتا / اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 63 قور. 2 تىزبە. 91 ءىس.-25 پ.
8. ماتەريالى پو دەلۋ كونفيسكوۆاننوگو بايا №5 اۋلا اكتيۋبينسكوگو وكرۋگا رايونا سۋلەيمەنوۆا كاريما / اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 63 قور. 2 تىزبە. 84 ءىس.-25 پ.
9. سپيسوك زاجيتوچنىح حوزيايستۆ پو اكتيۋبينسكي گۋبەرني / اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 516 قور. 1 تىزبە. 1722 ءىس.-264 پ.
10. پوسەمەينايا سپيسكا گر-ن چاست №2 اۋلا اكتيۋبينسكوي ۆول. اكد.گر. ناحودياششيحسيا نا رەكي دامبارە ي چانچارە.. / اقتوبە وبلىستىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 4 قور. 1 تىزبە. 14 ءىس.-120 پ.

سارسەمبين ۇمبەتقان قۋاندىقۇلى

ق.جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz