Keyingi eki-ýsh jyl kópshilik «Syr eli - jyr eli» dep tamsanatyn Qyzylordany meken etken jayym bar. Shygharmashylyqqa eptegen qatysymyz bolghandyqtan qarashanyraq «Qazaqfilimdi» izdep, manyp Almatygha, keyde kәsipting jibi shiyelengende sheshuin súrap, tentirep, odan ary pәrmeni bel alyp túrghan elordamyz - Astanagha jol tartatynym bar. Kóbine bútartarym - poyyz.

«Qazaq kinosy Últ ruhaniyatyn órkendetuge qyzmet etui tiyis».

Núrsúltan Nazarbaev.

Qalaberdi, oqys sheshim shygharyp, poyyz­gha biylet taba almasam, avtobusqa otyra salam. Qaytsem de jol - úzaq, qol - bos. Múndayda әriyne, jybyrlaghan jan kónil aular ermek izdeydi. Mening ermegim - kitap. Eshqanday da tirshilikting pәr­meni jýrmes osy bir bayyz saghat­ta­ryn alan­syz oqugha arnaymyn. Menen bas­qa da júrtqa ermek kerek әriyne, bәri bir­dey kitap­ty jýk qylyp kóterip jýredi dey­mi­siz?

Keyingi eki-ýsh jyl kópshilik «Syr eli - jyr eli» dep tamsanatyn Qyzylordany meken etken jayym bar. Shygharmashylyqqa eptegen qatysymyz bolghandyqtan qarashanyraq «Qazaqfilimdi» izdep, manyp Almatygha, keyde kәsipting jibi shiyelengende sheshuin súrap, tentirep, odan ary pәrmeni bel alyp túrghan elordamyz - Astanagha jol tartatynym bar. Kóbine bútartarym - poyyz.

«Qazaq kinosy Últ ruhaniyatyn órkendetuge qyzmet etui tiyis».

Núrsúltan Nazarbaev.

Qalaberdi, oqys sheshim shygharyp, poyyz­gha biylet taba almasam, avtobusqa otyra salam. Qaytsem de jol - úzaq, qol - bos. Múndayda әriyne, jybyrlaghan jan kónil aular ermek izdeydi. Mening ermegim - kitap. Eshqanday da tirshilikting pәr­meni jýrmes osy bir bayyz saghat­ta­ryn alan­syz oqugha arnaymyn. Menen bas­qa da júrtqa ermek kerek әriyne, bәri bir­dey kitap­ty jýk qylyp kóterip jýredi dey­mi­siz?

Ondayda júmsaq avtobustyng iyesi sa­londa eki jerden ornatylghan beyne­qon­dyrghyny jarq etkizip qosyp, úzaq-shú­baq tausylyp bolmaytyn orys telehiy­kaya­larynyng birin qosyp bere salady. Bitti, kórseng de kóresin, kórmeseng de kó­re­sin. Avtobus jýrginshilerining deni - jastar bolyp keledi. Sol sәtte olar ty­pyr­shularyn dogharyp, ekrangha telmire qalysady. Tek artqy oryndyqtyng birinde otyrghan, alys Qazalydan kirelep kelip, Almatydaghy balasyna ketip bara jatqan aqjaulyqty apam ghana: «Áy, balam, qa­zaq­sha eshtene joq pa-ey» dep qalady.

Eshkim ýn qatpaydy salonda. Bәrining kózi ekranda. Kerneyletip bastalyp jat­qan serialda. Kirip keterdey. Mening ishim qylpyldap, iynening úshynda otyr­ghanday kýy keshem. Apam «qazaqsha bir­dene» sú­rap, әlgi sózin taghy qaytalap qoy­­masa eken deymin. Ágәrәkim, qaytala­sa, ainala «kórermenderden»sóz estip, kónili qay­typ qalady-au dep janym shyghady.

Sebebi, salonda otyrghan qazaqtargha qa­zaqsha eshtene keregi joq ekeni bay­qalyp túratyn edi. Tek, apama ghana ke­rek... sosyn maghan kerek... bop shy­gha­myz.

Men ózime kerekti «qazaqsha bir­dene­ge» toyattamaqqa qolymdaghy kitaptyng mú­­qaba betine ýnilemin: «Asqar Sýley­menov». «Adasqaq». Kitaptyng betin audarmas búryn apama qaraymyn, bayqús apam otyrghan kýii qyryn aunap, úiqygha ynghaylanyp jatady...

Sodan kitapqa bas qoyamyn desem - óti­rik. Kózim kitap jazularynda, oiym san-saqqa andyzdaydy. Nege myna balalar apammen qosylyp shopyrdan «qaza­q­­sha birdene» súrap, dilgir salmady dey­min. Nege sýlesoq, nege mәnjubas dey­­min... Ne­ge sonsha basqa tilde, jat dil­de oiyn kór­setip jatqan әrtisterding qimylyna ar­balyp, elty qoydy deymin... Nege... ne­ge... Súraq kóp... Sosyn olargha jauap iz­d­eymin...

Kópshilik qauymgha mәlim әriyne, elektrondyq-aqparattyq ýrdis bel alghan toqsanynshy jyldar ózining ekonomika­lyq qiynshylyqtarymen ghana enseni ezip qoymay, ruhany dýniyelerdi de shet qaghyp, qoqys asyruyna mәjbýr etti. Bir qogham­dyq formasiyadan ekinshi qoghamdyq jana jýiege ótken ólara kezende she­karanyng jyrtyghynan jel ulep, mәdeny ekspansiya kenirdekten alghany da sol jyldar bolatyn. Shet júrttan shekara asyp kel­gen (әsirese, gollivud­tyq) әsire­qyzyl, jarq-júrq kóz aldar kinoónim­der júrtshylyqtyng kónilin jaulap aldy. Qay ýige barsang da «vidiyginin» aldynda jantayyp jatyp alyp «boeviyk» kórgen jú­mys­syz kәri-jasty kóresiz. Anda da «vidiyk», mynda da «vidiyk». Júrt kitap oqudy mýldem qoyghan. Ásirese, búl ýrdis әli sanasy qalyptaspaghan jastarymyzdy en daladaghy alapat qúiynday tez ýiirip әketti. Jastar ózining tarihynan, әdet ghúrpynan, minezinen, bolmysynan alystay bastady. Sózi de ózgerdi jas­tar­dyn. Kónilderi shattansa «pәli», «mә-ә-ә» demeydi, tipti, «shikarno»dep te aitpaydy, «uou» dep jiberetin bolghan әmi­­­rikanshylap. Al renjise, sizden alys­tay beredi de, ortan teregin tik shoshaytyp aspangha qaday salady, bol­dy, jer bop qaldynyz. Kinodan kórgen.

...Sosyn jiyrma jyl ótti. Zaman týzeldi. Álgi shattanghanda «uou» dep salatyn úrpaq sol qalpy kitap betin ashqan joq. Kitap betinde órnektelgen zamana beynesi, týrli últtyq belgiler, túrmys, ishara (jest), últymyzgha ghana tәn tiptik erekshelikke ie obrazdar qaldy solay jas óskinimizding kókiregine kóshpey, ruhyn bayytpay júqa-qalyng múqabanyng astynda qamalyp.

Sol úrpaq, mine, at jalyn tartyp mi­nip, arasynan kitap jazatyn jazushy shyq­pasa da, kino týsiruge talpynghandary, ruhany ómirge septigin tiygizude qazir... Tek... keyipkeri sol, renjigende ortan te­regin tik shoshaytyp aspangha qadap jýr...
Óitkeni, búl úrpaqtyng kórgeni sol, týi­geni sol, toqyghany sol. Al qazaq әde­biye­ti qasiret pen qasiyetti, taghdyr men ta­ghylymdy, mol harakterdi, aluan minezdi, aishyqty ómir men talayly túr­mysty bauyryna qysqan boyy býk týsip jatqan kýii shette qaldy, onyng qazynaly bauyryn aqtarugha niyet etken rejisser bolsa, qanekey?

Qazaq әdebiyeti - sóz joq, qazaq jan dýniyesining ainasy jәne bagha jetpes ruhany qazynasy!

Eng alghashqy qazaq prozasy dep ba­ghalanghan Spandiyar Kóbeevting 1913 jyly Qazanda basylghan «Qalyng mal» ro­manynyng jariyalanghanyna da jýz jyldyng jýzi bolypty. Sodan beri qazaq jazba óneri tolqyn-tolqyn, lek-legimen kelgen túlghalargha kende bolghan emes. 1920-30 jyldary alghashqy qazaq prozasynyng tastúghyryn shegendegen J.Aymauytov, B.Mayliyn, S.Seyfullindermen qúiryq tis­tesken S.Múqanov, Gh.Mýsirepov, Gh.Mús­tafiyn, Á.Ábishevter tolqyny irge­ni bekitse, 40-50 jyldary әdebiyette óz qoltanbasyn qaldyrghan: T.Ahtanov, SShay­merdenov, Á.Núrpeyisov, Á.Núr­shayyqov, t.b. jeldirip әketti. Odan keyin 50-60 jyly kelgen top: Á.Kekilbaev, Sh.Múrtaza, M.Maghauiyn, Q.Ysqaqov, Á.Tarazi, A.Sýleymenov, S.Múratbekov, R.Toq­tarov... 60-70 jyldar: K.Segizbaev, T.Ábdikov, O.Bókey, D.Isabekov, Q.Mú­qa­m­betqaliyev, D.Dosjan, Q.Naymanbay... 70-80 jyldar: M.Bayghútov, T.Núrma­ghanbetov, S.Elubay, S.Balghabaev, B.Mú­qay, J.Shashtayúly... 80-90 jyldar: N.Oraz, A.Altay, J.Shaghatay, J.Qor­ghasbek, T.Kenesbay... kóp qoy...tipti tize berseng qaghaz da jetpes. Býginde resmy derekterge sýiensek, Jazushylar odaghynyng jeti jýzge tarta mýshesi bar eken. Onyng jetpisin iriktep alghan kýnning ózinde de, sol iriktelip alynghan jazushylar jeti-jetiden sýbeli tuyndyny úrpa­ghyna amanat etip qaldyrdy degen kýnning ózin­de de, qanday qazyna-kómbening ýs­tinde otyrghan bolyp shyghamyz! Keremet qoy?

Al qazaqtyng últtyq kinosyn órge sýireymin degen jan (jaraydy, jas dep shýilikpey-aq qoyayyq), rejisser osy qazynany attap ótip óner tudyruy mýmkin be? Osy qazynada bederlengen beynelerdi týisinbey, sezinbey, ony ózi endi ekranda somdaghan keyipkerining keudesine qondyrmay, bar bilgenimen dýmbilez dýnie jasap, kórermeninin, últ­tyng jan dýniyesindegi etnokodyna әs­er etui mýmkin be? Áriyne, mýmkin emes!

Barlap qarasanyz, osy uaqytqa deyin júrtshylyqtyng yqylasynan tys qalmay, qazaqpen birge jasap kele jatqan filimderimizding bәrining derlik әdeby negizi bar eken. Aytarymyzgha dәlel boluy ýshin tize keteyik: «Qyz Jibek» (rejisseri S.Qojyqov) Gh.Mýsi­repovting núsqalauymen filim attas epostyn; «Mening atym Qoja» filimi (rejisseri A.Qarsaqbaev) B.Soq­paq­baevtyng povesinin; «Kókserek» filimi (rejisseri T.Ókeev) M.Áuezovting poves­inin; «Gauhartas» filimi ( rejisseri Sh.Beysembaev) D.Isabekovting povesi; «Ótelmegen paryz» (rejisseri S.Jar­mú­ha­medov) T.Ábdikovting povesi; «Súrapyl Súrjekey» filimi (rejisseri D.Manabay) S.Elubay romany; «Jansebil» (rejisseri A. Shәjimbay) J. Qorghasbekting әngimesi; «Batyr Bayan» (rejisseri S.Tәue­kel) M.Júmabaevtyng poemasy; «Kózimning qarasy» (rejisseri S.Narymbetov) S. Narymbetovtyng shygharmalary, t.b. boyynsha týsirildi.

Búghan qarap jaqsy filim degenimiz - tek әdeby shygharmany ekranizasiyalau degen jansaq pikir tumasa kerek-ti. Bizding aitpaghymyz: Ádebiyet - Últtanu oqulyghy! Áueli últymyzdy tanyp alyp, sosyn kinokameranyng qúlaghynan alghanymyz dúrys-au.

Orystyng ataqty teatr reformatory, teoretiygi K.S.Stanislavskiyding әigili jýiesinde «keyipkerjandylyq óneri» jәne «keyipkersyndylyq óneri» degen terminder bar. Qazaq kinosyn­daghy jasalyp jatqan kóp dýniyeler osy anyqtamanyng songhysy ispettes. Qanday últtyq keyipker bolsyn obrazynyng ishine endep kire almaydy, tek syrt bey­nesin keyipteydi. Hany «han syndy», qa­rasy «qara syndy», balasy «bala syndy», da­nasy «dana syndy». Jan joq. Harakter joq. Týisinu joq. Sebebi, búl bey­ne­ler (últtyq beyneler) avtorgha (rejisserge) tanys emes. Syrt kelbeti ghana eles beredi. Onda da birli-jarym orystildi avtorlardyng týsirilim, jazba kartinalary arqyly ghana. Sol arqyly dolbarlap keyiptey beredi. Tarihy filim bolsa, alqa-qotan otyrghyzyp, ke­nes qúr­ghyzady, atqa mingizedi, qymyz ishki­zedi, qamshy qysyp, saqaldaryn saumalatyp, yny­ran­typ kenes bastat­qyza­dy. Qayyra-qayta attaryn kisinetkizip, qyzdaryn jarqabaqqa otyrghyzyp әn saldyrady. Zamanauy filim jasasa, tipti soraqy, tip­ti memleketindi, últyndy tanymay dý­dәmal kýy keshesiz.

J.Aymauytovtyng «Kýnekeyding jazy­ghy» atty povesin eske týsireyikshi. Son­da­ghy qazaq qoghamy. Túrmysy. Tanymy. Etinizge jaqyn kóilek, janynyzgha ja­qyn keyipkerler mine, sonda. Sondaghy jalghyz qyzynyng úzatylu toyyna jalghyz qoy taba almaghanynda sharuasy joq, bar tirlikti eti tiri әieline iyterip salyp, kesh­ki astan keyin ot basynda omalyp qalghan Kýnekeyding qamsyz әkesi men ynjyq aghasynyng beyneleri men B.Soqpaqbaev­tyng «Balalyq shaqqa sayahat» povesindegi jalqau, shala sauatty әkening obrazynyng boyauy qanday qanyq!

M.Áuezovting «Abay joly» roman-epopeya­syndaghy kesek-kesek obrazdardy bylay qoyghanda, qiyanpúrys Qiyasbaydyng beynesi qanday? Últtyq tipajdar ghoy búlar. Búl beyneler nege býgingi qazaq kinolarynda bederlenbegen? Búl minez ghoy? Minezsiz shynayy (últtyq) beyne tua ma? Bolmasa, «Qartqojaq» povesindegi «kón shalbary qúiryghyna qatqan, tang atpay býrsendep, kýzgi jabaghy jýni qa­lyp ketken toqtyday syiraghy syidighan» ba­la molda beynesi she? Ghalamat suret emes pe? Búl suretti qashan tanityn bolamyz? Bolmasa, múrnynan sorasy aghyp, otbasyna kýnshilik jerden borangha úshyp dәn tasyghan әkesining beynesi she? Búl әkening ghana emes, zamannyng beynesi emes pe? Búlardy tanymay, qalay qazaq­ty tanugha bolady? Qalay halqymyzdyng qasiretin tanugha bolady? Osylardy aldymen óz kókiregimizge qotaryp almay, kinomyzdaghy últtyq keyipkerlerimizding kókirekterine jan qúya alamyz ba?

Al S.Seyfullinning «Bandyny qughan Hamiyt» әngimesindegi en daladaghy ekeuding jan alysyp, jan berisip, shaynasyp tóbeleskenin oqyghan qazaq rejisseri amerikan kinolaryndaghy trukterge mensinbey qararyna men bәs tigem.
Gh. Mýsirepovting «Etnografiyalyq әngi­me­sindegi» iyerarhiyalyq sipat she? Múny oqyghan adam (suretker, rejisser) tóre­ler­di alqa-qotan otyrghyzyp qoyyp, kýnirentip kenes qúrghyzar ma edi?

M.Maghauinning («Alasapyran», «Kókmú­nar», «Kókbalaq», «Tazynyng ólimin» aitpa­ghanda) «Túlymhannyng baqytyndaghy» aq­jarma, sәl búiyghy, adal Túlymhan bey­­nesi she? «Qara qyzyndaghy» qazaq әie­lining obrazy she? Búlar nege (osy tiyp­tes degenim) qazaq kinosynda joq?

Á.Kekilbaydyng «Avtomobili» poves­indegi («Shynyrau», «Kýishi» hikayattaryn atamaghanda) anghal shopyrdyng beynesi she?

Ayta berse kóp әriyne, birdi aityp, bir­ge ketuimiz mýmkin. Negizgisi: qazaq әde­­biyetindegi qattalghan, súryptalghan, jogharyda biz betin qalqyp, shet jaghasyn ghana shalghan tiptik beyneler galereyasyn joghaltuymyz - Últymyzdy joghaltumen birdey! Ol beyneler kinotuyndylarda boyauyn kóshirmey kórinis tabugha tiyisti. Sebebi týsinikti әriyne, últtyq kinoónimi beynelerining últtyq boyauy qanyq bolmay, tuyndy últtyq dýnie dep tanylmaydy. Al jas úrpaq ózining tiptik beyne­le­rin tanymay, últyn tanymaydy! Ke­yip­­kerin sýimey, elin sýimeydi! Eng bas­tysy, sening beyneng osy dep ainadan jat bireuding týrin kórsetip úrpaghymyzdy aldap, adas­tyrmayyq, tentiretip tozdyr­ma­yyq!
Álem kinosyndaghy moyny ozyq, shygharmalardyng da deni әdeby negizge iye, últtyq koloritke bay.

A.Tarkovskiy orystyng ghana emes, sheberligimen, ózindik qoltanbasymen әlemdi moyyndatqan rejisser ekendigine eshkimning dauy joq bolar. Kino san týrli ónerding sintezi degendi moyyndaghysy kelmey, kinotuyndynyng ózindik tilin iz­dep, sharq úrghan ghúlama «Uaqyttyng tan­ba­lanuy» dep atalatyn kinonyng jýiesine ne­gizdelgen erkin enbek jazdy. Búl en­beginde avtor kino ónerin әdebiyetten de, teatrdan da, jivopisiten de, muzykadan da azat, derbes óner retinde qa­ras­tyryp, sonynda mýmkin kino óneri - uaqyttyng es­te qaluy - tanbalanuy bo­­lar degen oy tastaydy. A.Tarkovskiy ol oiynyng dәleli retinde osydan jýz jyldan asa uaqyt búryn týsirilgen aghayyndy Lumierlerding «Poyyzdyng kelui» kartinasyn mysal qylady. Eshqan­day boyamasyz, oiynsyz, shyndyqqa negizdelu ar­qyly ghana effekt berer kartina. Yaghny múndaghy negiz - shynayy­lyqta. Tarihy boyau­da. Býgingi kýn erteng tariyhqa ainalady. Al bizding boyauy­myz­dyng týsi qanday? Biz uaqytty tan­ba­lap jýrmiz be, joq, әlde arzan vodevili qúrap, tarihtyng betin shimaylap jýrmiz be?

Jә, deyik. Sol әdebiyetti kinodan bólu­­ge layyqty talpynys jasaghan A.Tar­­kovskiyding filim jasaudaghy sýie­neri - tughan últynyng órnegi jatqan әde­biyet edi. Onyng eng alghash 1962 jyly týsi­rilip, sol jyly Venesiya kinofes­tiy­va­linde «Altyn arystanmen» mara­pat­tal­ghan «Ivannyng balalyq shaghy» filimi jazu­shy V.Bogomolovtyng «Ivan» poves­ining jelisimen jasalghan-tyn.

Keyin XV ghasyrdaghy Ejelgi Rusi ómi­ri­ning sarsany men qasiretti jyldaryn beyneleytin orys jivopisishi-ikon­jazu­shysy Andrey Rublevting ómirin ar­qau etken «Andrey Rublev» atty eng ataq­ty kinokartinasyn jasaghan kezde av­tor qan­shama әdebiyet pen tarihty aq­tarmady desenizshi. Balshyqqa batyp tabanda ezil­gen orystyng qarapayym júr­tynyng ómi­rin búlay beyneleu әdebiyetting iri bilgirining ghana qolynan keler sharua edi.

Andrey Tarkovskiyding eng jaqsy kóretin kinokartinalarynyng basynda ataq­ty fransuz «jana tolqynynyn» jar­­qyn ókili Rober Bressonnyng «Auyl din qyzmetshisining kýndeligi» atty filimi túrar edi. Búl shygharma 1951 jyly Venesiya kinofestivalinde ýsh birdey syi­lyq­pen marapattalghan-túghyn. Búghan da jazushy Jorj Bernanostyng filim attas shygharmasy ózek.

Keyingi jyldardyng ózinde azuyn aigha bilegen «A» klasyndaghy kinofes­tiy­vali­derining jenimpaz filimderi әde­biyetten alys qonbaghan. Mysaly, 2011 jyly Ve­nesiya kinofestivalinde «Altyn aidy» útyp alghan reseylik A.Sokurovtyng «Faust» filimi Getening osy attas poetiy­kalyq dramasynyng birinshi bólimi ne­gizinde jasalsa, 2012 jyly Berlin kino­festivalinde «Altyn aidy» qanjy­ghasyna baylaghan aghayyndy italiyandyq rejisserler Paolo men Vittorn Ta­vianiy­lerding «Sezari óluge tiyis» fili­mining negizinde Uiliyam Shekspirding «ngliy Sezari» dramasy jatyr edi.

Cheh amerikan rejisseri Milosh For­mannyng bes birdey nominasiya boyynsha «Oskardy» útyp alghan «Kókek úyasynyng ýstimen úshu» tuyndysy amerikandyq jazushy Ken Kiziyding osy attas shyghar­masynyng mazmúnymen týsirilgen.
Mening neshe kórsem de jalyqpaytyn, shynshyldyghymen jan bauraytyn, kish­ken­tay sharua adamdarynyng qatparly ómirin qarapayym zerdeley kórsetken bir filimim bar. Ol - danqty qytay rejiys­seri Chjan Imoudyng «Su Szuy sotqa beredi» tuyndysy. Búl filim 1992 jyly Venesiya kinofestivalinde «Altyn aidy» jenip alghan edi. Filimdegi keyip­ker­lerding shynayylyghy olardyng tiptik erekshelikterining aiqyndyghynda edi. Ózing kýnde oqyp, kórip, kezdestirip jýr­gen qarapayym auyl túrghyndarynyng beyne­leri múnda. Bir qaraghanda Dulat Isabekov, Tynymbay Núrmaghanbetov, Súltanәli Balghabaev pen Marhabat Bayghút shygharmalary keyipkerlerining qúlyq-әreketteri de shang bergendey bolady. Zerttey kele, janyma jaqyn osy tuyndynyng da negizi әdebiyet ekenin bildim. Qytay jazushysy Chen Yuanibinning «Vani otbasyndaghy auyrtpalyq» novellasy jobasymen jasalypty. Áriyne, әdebiyette keskindelgen tamyrly, anyq beyneler ekranda nanymdy kórinbek.
Tize berseng kóp endi.

Bizding bay qazaq әdebiyeti de әlem nazaryn ózine audarar kinotuyn­dy­largha negiz bolugha әbden layyq. Sózim quatty shyghuy ýshin bir dәlel keltireyin.

2007 jyly Halyqaralyq Evraziya kinofestivali ayasynda Berlin kinofes­tivali jýldegerlerining kórsetilimi boldy. Onyng qatarynda sol jylghy «Altyn angdyn» iyegeri, qytay rejisseri Van Suanan­nyng «Tuydyng úzatylu toyy» atty dýniyejýzi kinosynshylarynyng yqyla­syna bólengen shygharmasy bar eken. Sol filimdi kóruge ansarym audy. Qatty qyzyqtym. Oghan bir sebep, jaqsyny kór­mek­ke dep, danqty shygharmagha degen qyzyghu­shylyq bolsa, ekinshi sebep, aldynda ghana festivali baghdarlamasyn paraqtap otyryp, osy atalmysh filimning qysqasha mazmúnyn oqyghan edim: Alys monghol jerinde bir otbasy qoy baghady eken. Otaghasy әldeqalay jaghdayda mer­tigip jatyp qalady da, mal sharua­shy­lyghy týgelimen Tuy atty kelinshegining moynyna artylady. Oghan ýidegi eki bala­ny qosynyz. Otaghasy sharuagha jaramay, aryp-ashyp, túrmysy tarylghan Tuy kýieui men eki balasyn asyrau ýshin kelisimmen basqa bir kýieuge shyqpaqqa bel baylaydy. Mine, osy tosyn sujet meni filimdi kórmey-aq baurap alghan edi.

Sol uaqytta aqyry kóre almadym ol filimdi. Bilmeymin nege ekenin, әiteuir ynghayy kelmedi. Biraq sujeti kókire­gimde jattalyp qaldy.

Arada bir-eki jyl ótken song Beyimbet Maylinning shygharmalaryn paraqtap oty­ryp, ózim «mektepte oqytty ghoy» dep attap kete beretin «Kýlpash» atty әngime­sine nazarym týsti. Oqydym. Sosyn tanqaldym. Men ony mektepte oqydym dep maldanyp jýrsem, oqulyqqa arnalyp yqshamdaghan ba, әlde basqalay oilary boldy ma, Kýlpashtyng tóngen ashar­shy­lyq­tan kýieui men balasyn asyrau ýshin kórshi auyldaghy әieli ólgen auqatty adamgha kýieuge shyghatyn túsy kesilip alynyp tastalghan eken ghoy. Sosyn әriyne, shygharma quatynan, janyndy dýr silkindirer sujettik búrylystan adalanyp, asharshylyqtyng qorqynyshty bir sureti ghana bolyp qalghan.

Meni erekshe tanqaldyrghany - «Kýl­pash» pen «Tuydyng úzatu toyy» filimi su­je­tining ghajap úqsastyghy edi.
Sosyn filimning ózin de kóruge tura kel­di. Sol. Sol sujet. Sol oqigha. Tek dәui­ri basqa. Keyipkerleri ózge.

Sosyn Beyimbetting úlylyghyna quan­dym. Osynday әlemdik dengeyde ýzdik shyqqan filimning jelisi bizding qazaq topyraghynda bayaghyda-aq «shimaylanyp» tastalghanyna shattandym. Sosyn bizding әdebiyetting esh elding óner tuyndylarynan artyq bolmasa, kem týspeytinine kózim jetip masayradym. Masaydym.

Sosyn ókindim. Osynday kemel tuyndyny qaq aiyryp nәrinen aiyryp bóle-jaryp jibergenine ókindim. Osynday kemel tuyndyny ózimiz týletip (filim týsi­rip) biyik túghyrdan oryn saylay alma­ghanymyzgha janym auyrdy. Bastysy, osy sekildi jauharlarymyzdyng әli de baghalanuy kem bolyp, kómilip qala beredi-au dep nalydym.
Sosyn әriyne, «altyn shyqqan jerdi belden qaz» degen ata-babamnyng bergen qaghidatymen taghy bir әserli suret shy­ghyp qalar-au dep Beyimbetting sonyna shy­raq alyp týstim, týgel qotaryp ýlger­mey-aq altynnyng som kesegine lezde ke­ziktim. «Áje» atty әngimesi edi búl.

Oqigha jiyrmasynshy jyldardaghy dýrbeleng fonynda jasalghan eken. Qazaq dalasyna kelgen «sbaboda» degen sózding jeligine úrynghan eki balanyng anasy (ýlkeni qyz, kishisi besiktegi úl) kelinshek saytan azghyruymen, kýieuin balalarymen tastap, bir týnde ózi tanymaytyn, bilmeytin adamgha qashyp ketedi. Onda ol kýndikke úrynyp, búrynghy kezi múng bolyp, azap shegedi. Aqyry aurugha úshy­rap, ony sheshesining ýiine әkep tas­taydy. Ólim aldynda jatqan kelinshek bú­rynghy kýieuine adam shaptyryp, ke­shiruin ótinip, balalaryn bir kóruge zar ekenin aitady. Kýieui (búrynghy) keledi at shanasyn saylap. Keshiretinin aitady.
En dalada at-shananyng ýstinde balalaryna qaray qústay úshqan ananyng jalghyz armany - qúlyndaryn bir qúshu ghana edi. Shana auylgha jaqyndaydy. Balalar da saghynghan edi anasyn. Tanys ýiding qarasy kórinedi. Syrtta - kón qoranyng týbinde, syiraghy syidiyp, sha­shy jalbyrap, sheshesin kýtip qarsha­day qyz túr edi qarayghangha ýnilip. Beli bý­gi­lip, ayaghy shoshayghan kishkene inisin arqalap alghan...

Ángimening osy jerine kelgende kózime jas ýiirildi...
Keyin osy suretti kinotanushy, professor Bauyrjan Nógerbekke әngimelep bergenimde: «Mynau dayyn kino ghoy» dep tandanys bildirgen.

Mine, osy qysqa ghana suret (inisin ar­qalaghan kishkene qyz) qazaghymnyng janynday kórinip edi maghan... Basqa ne deyin? Qalay týsindirem? Osy qysqa ghana suretti men ekrangha kóshire alsam, qaza­ghym­nyng janyn sen de týsinip, meyirlenip, kó­zine jas alar edin-au, zamana tepki­ni­nen, kitaptan alystap ketken jas úlan?
Endi oqyrman júrttan zandy saual tuady osy sәtte: nege qazaq kinosy últ­tan alshaqtap ketti?
Jauap kóp, negizgisi mynau: sebebi, kiy­no mamandary kenes zamanynda Mәs­keude dayarlandy. «Barlyq ónerding ishin­degi manyzdysy - kino» degen «kýn kó­sem» Leninning qaghidatyn berik ústan­ghan kenes ýkimeti basshylary kino salasy­nyng bolashaq ýlken iydeologiyalyq qarugha ainalaryn sezgen. Sosyn әriyne, uysynan shygharmaghan. Mәskeuge kino oquyna kim barady, әriyne, eng birinshi oqu tek orys tilinde jýrgendikten, shәkirttikke orys últynan nemese oryssha oqyghan, orystanugha beyim jastar tandalghan. Shygharmashylyqqa beyim qazaq jas­ta­rynyng alysqa oqugha barugha birining tili jetpese, ekinshisining qarjysy jetpegen. Sosyn qaghaz shimaylap (jazushylyqty kәsip qyp) berisi - oblys, arysy - Almatyda qala bergen.

Al endi egemendik alghanymyzgha jiyrma jyl boldy, kino mamandary ózimizde dayarlanyp jatqaly qashan degendermen de jauaptasyp kórelik.

Ras, toqsanynshy jyldan beri kino mamandary elimizde Almatyda, әueli T.Jýrgenov atyndaghy Óner akademiyasynda, qazir Astanadaghy «Shabyt» Óner akademiyasynda dayarlana bastady. Biraq nәtiyje az. Oghan sebep - taghy da sol kadr mәselesi. Sonau sәbet ókimeti jyldary Mәskeude oryssha oqu tauysyp kelgen mamandar qazir ústazdyq qyz­met­ti kәsip etip alghan, olardan ne tilersing endi? Siyrdan qúlyn tuushy ma edi?
Qysqasy, osy uaqytqa deyin Últtanu oqu­lyghyna ainalyp kelgen әdebiyetting jý­gin endi kino ghana kóteredi. Zaman qa­zir vizualdy ónerdiki. Qazirgi buyn oqy­ghannan góri kózben kórgendi tәuir kóredi. En­deshe, kórseteyik, tanytayyq halqyn, tek, aldamayyq.

Endigi shyghar jol bireu: eki Óner aka­demiyasynyng birinde qazaq әdebiyetinen jaqsy habardar jastardy bir topqa jiy­nap, kino ónerine oqytu kerek.
Áli-aq týzelip ketemiz...
Býginge aitarymyz tәmam.

Abai.kz