(Er Jәnibekting 300 jyldyq toyy kezinde Qalbatauda ótken
ghylymy kokonferensiyada sóilengen sóz)

Osynday mýsheltoylar kezinde keybireuler: «bizding qazaqta batyr qanday kóp» desip tanghalady. Otan tarihynan habary azdau adamgha, syrttay qaraghanda, solay kórindui de ghajap emes. Al tariyhqa terenirek ýnilseniz, qazaqtyng batyr bolmasqa lajy qalmaghanyn bayqaysyz. Aynala-antalaghan jau: orysy, shýrshiti, jonghary, qoqany, qyrghyzy... tolyp jatyr. Eger túlpar minip, tu alghan sol batyr babalarymyz bolmasa, jer kólemi jaghynan dýniyede toghyzynshy oryn alatyn qazaqtyng baytaq dalasyn ashkóz jaulardan kim qorghap qalar edi? Qazaqty býginge deyin asyrap kele jatqan úlanghayyr jerimiz ýshin, biz býgin 300 jyldyq toyy ótip jatqan Er Jәnibek sekildi batyrlargha qaryzdarmyz.

Áriyne, atys-shabysy qansha kóp bolsa da, halqymyz kim kóringendi «batyr» demegen. Batyr atanudyng da óz sharty bar. Ol kezde әsker ru atynan jinalady ghoy. Batyr bolatyn adamnyng artynda tirekti eli, sonyna ertken jýzdegen sarbazy boluy óz aldyna, jekpe-jekte jaudyng kem degende bir batyryn sayyp týsirui kerek. Al, mynbasy,týmenbasylardyng jóni tipti bólek. Jaugershilikte qol bastaghan, óz ruyna qorghanys pana bolghan, nәtiyjede úlystyng úranyna ainalghan batyrlar qazaqta onshalyq kóp emes. Al, biz býgin úlan asyr toy jasap, 300 jyldyghyn atap ótip otyrghan Er Jәnibek – úlysqa úran bolghan  batyrlardyng biri. Kezinde, Kerey taypasynan shyqqan batyrlar az emes. Solardyng bәri de Er-Jәnibekti pir tútqan.

Men óz kezinde Jәnibek batyrdyng ómir jolyn birshama zerttep, «Daraboz» romanyna engizgenmin. Mening qolymdaghy derek boyynsha, Er Jәnibek – Qabanbaydyng Meruert degen apayynan tughan jiyeni. Ol qashan el tanyghan batyr bolghansha Qabanbay jasaghynda soghysady. Al keyin jariyagha shyqqan Kerey shejiresinde, jyr-dastandarda Jәnibekti birese Saryýisinnin, birese Qazdauysty Qazybekting jiyeni etip shygharady. Men óz pikirimde qalamyn. Sol kezdegi óris-qonys jaghyn eskergende, mening versiyam shyndyqqa әldeqayda  jaqyn ekenin atap aitqym keledi.

Bireuler «bizde as pen toy kobeyip ketti» degende, olardyng qanday toydy aityp jýrgenin bilmeymin, al handar men qolbasy batyrlardy eske aluymyz óte siyrek. Ásirese, últ kósemderine arnalghan jiyndar tym júpyny, jetim qyzdyng toyynday. Syi-qúrmetting eng jogharghysy Abylay hangha arnalsa kerek edi. Kerisinshe, biz ýsh jýzding ortaq hany bolghan, batyrlardy manyna toptay otyryp, qazaq jerin jonghardan azat etken Abylay hannyng 300 jyldyq mýshel toyyn óz uaqytynan eki jyl kesh (Abylay 1713-jyl emes, 1711-jyly tughan), oblystyq dengeyde, Kókshetauda zorgha atap  óttik. Ásili, Abylayday úly hannyng merekesin kórshi elderge sauyn aityp, YuNESKO kóleminde ótkizuimiz kerek edi... Atsyz-ayaqsyz ótip jatatyn paydasyz samitterding ornyna Abylay toyyn halyqaralyq dәrejede ótkizsek, qazaq tarihyn dýniyege tanytqan bolar edik qoy... Al, Er Jәnibekting býgingi asy oblysqa da jete almay, audan kóleminde, Jarma audanynyng ortalyghy Qalbatauda ótip jatyr. Ásirese, búl asqa oblys әkimi Saparbaevtyn, ne orynbasarynyng tóbe kórsetpeuin qalay týsinuge bolady?

Jalpy, Shyghys Qazaqstan oblysy basshylarynyng tarihy túlghalargha degen kózqarasy tym ýstirt. Osydan bir ay shamasy búryn Óskemendikter qolbasy Qabanbaygha eskertkish ornatypty dep estigenbiz. Qabanbaydyng ómiri men joryq joldaryn alghash ret zerttep, ghylymy ainalymgha engizgen, qolbasygha arnap qos tomdyq roman jazghan Júmadilovty búl eskertkishti ashu rәsimine shaqyrmady. «Áy, osylardyng qúpiyasy kóbeyip  ketti, isterinde bir shiykilik bar-au» dep oilagham. Rasynda da, solay bop shyqty. Býgin osy konferensiyagha kele jatyp, samoletten týse salysymen, qarsy alushylargha birden Qabanbay eskertkishine aparudy ótindim. Sóitsem, eskertkishti osydan eki-ýsh jyl búryn bәrimiz layyqtaghan qalanyng ortasyndaghy gýlzargha emes, qaladan on shaqyrymday jerdegi, Semeyge baratyn jyldyng boyyna, aidaladaghy bir tóbening basyna ornatypty. Demek, tәuelsizdigimizge 23 jyl tolsa da, qolbasy Qabanbay Óskemen qalasyna kire almaghan...

Jonghargha qarsy aqtyq aiqastar 1754 – jyly osy oblystyng jerinde: Qalbada, Shorghada, Manyraqta ótkeni belgili. Ol kezde janadan salyna bastaghan Óskemen qamaly bar bolatyn. Orystar qazaqqa emes, jonghargha qol úshyn berdi. Jongharlar jany qysylghanda, osy qamalgha kelip tyghylatyn... Kezinde qazaqqa ong qabaq tanytpaghan, týsi suyq tasqala әlide bedireygen kýiinde túr. Soghan eregeskende, qolbasy Qabanbaydyn eskertkishin qalanyng qaq ortasyna ornatu kerek edi. Sóitse, bes qaruyn asynghan úly baba jasyghan úrpaqtaryna jiger berip, ata jauyna aibat shegip túrar edi-au! Amal ne, әkimderding jaltaqtyghynan úly qolbasy aidalada adasqan jolaushyday bir tóbening basynda qalyp qoyghan.

Al endi aruaqtardy eske alghan osynau as pen toy kimderge qajet dep oilaysyz? Mening oiymsha, múnday saltanatty mereke óli aruaqtargha emes, tirilerge kerek. Aty úrangha ainalghan qolbasy batyrlar sening jarnama jasauyna zәru emes. Mәselen, Er Jәnibek 300 jylgha deyin úmytylmay keldi me, búdan keyin de úmytylmaq emes. Kerey balasy jany qysylghanda, ne aty bәigeden kelip, mereyi tasyghanda «Jәnibek!» dep úran shaqyrady. Demek, ol búdan keyin de óz úlysynyng auzynan týspeydi degen sóz.

«Aruaqty eske alu – ólige emes, tirilerge kerek» dedik qoy. Tiriler degende, eng aldymen býgingi jas úrpaqqa kerek. Jastar qazaqtyng myna baytaq dalasyn eshkim bizge syigha tartpaghanyn, búl dalany batyr babalarymyz aq bilekting kýshi, aq nayzanyng úshymen qorghap qalghanyn bilui kerek. Patriottyq tәrbie degenimiz – mine osy. Babalardyng erlik enbegin, tughan jerding qadir-qasiyetin búl kýnde qazaq dalasyn әrkimge arendagha ýlestirip, tu-talaqay satyp, payda tauyp jýrgen biylik basyndaghy sheneunikter de bile jýrse artyq emes. Óitkeni batyr babalarymyz búl dalany jemqor pysyqtar kóringenge satyp, payda tapsyn dep emes, iygiligin úrpaqtarym kórsin dep, bizge múra qyp qaldyrghan ghoy.

Ásili, mýsheltoy kezindegi ghylymiy-konferensiyanyng maqsaty – bir-birimizdi qaytalap, belgili bir túlghany әspettep, madaqtay beru emes, sol batyr shyqqan ortagha, zamangha bagha berip, jan-jaqty taldau jasau bolsa kerek. Býgingi jiynnan da kópshilik qauym sony kýtedi. Óitkeni, jonghargha qarsy azattyq soghysynyng sebep-saldary, qyry men syry әli tolyq ashylghan joq. Ol turaly kópshilikting biletini – «Aqtaban shúbyryndy» kezinde jongharlar qazaqty ayamay qyrypty. Keyin, Abylay han zamanynda qalmaqty qazaq jenip, óz jerin azat etipti. Mine, biletinimiz – osy ghana. Al, sol bir 1723-jyly qazaqtar san jaghynan ózinen ýsh ese az jonghardan qanjosa bolyp nege jenildi? Búl súraqqa әli kýnge deyin naqty jauap berilgen joq.

Býginge deyin tarihshylardyng aitatyny: jongharlar kóktemgi kókózek shaqta, mal tóldep jatqanda, at-kólik aryq kezde shabuyl jasapty-mys. Qisynsyz әngime. Qazaq pen qalmaq túrmys-salty, tirshilik qalpy bir-birine óte úqsas, bir beldeude qatar jatqan el ghoy. Kóktemde qazaqtyng aty aryq bolghanda, jonghardyng atyn bireuler qys boyy súlygha baylap, semirtip qoyyp pa? Sonan keyin bir aitatyny, «jongharlar soghys jariyalamay, qazaq jerin qapyda basyp qalypty-mys». Jaraydy, solay-aq bolsyn. Biraq bir belding astyndaghy qas dúshpannyng saghan shabuyl jasap, basyp kirgeli túrghanyn sezbesen, onda elinning obalyna qalyp, biylik basynda otyryp neng bar? IYә, qazaqtyng qapy qalghany ras. Búl – basqa emes, Tәukeden keyin taqqa talasqan toghyshar handar men salbókse biylerding kinәsi. Senesiz be, Abylaygha deyin qazaq handyghynda irgeles elderge sholghynshy jiberu, barlaushy-tynshy ústau daghdygha enbepti ghoy. Qazekeng tútqiyldan jau shapqanda, «attandap» bir-aq oyanghan. Kórshi elderding tynys-tirshiligin bayqap otyru alghash ret Abylay zamanynda jýzege asqan.

Al qazaqtyng jonghardan kýirey jeniluining basty sebebi, sol tústaghy qazaq qoghamynyng kýn ótken sayyn qúldyrap, әbden әlsireuine baylanysty. Áz-Tәuke, sóz joq, óz zamanyndaghy aqylman handardyng biri boldy. Halyqty zanmen basqaru maqsatynda biylerdi manayyna jinap, «Jeti jarghyny» jazdyrdy. Óz zamanynda búl da – bir adym algha basqanday edi. Biraq Áz-Tәukening mýlt ketken jeri – ol ózimen baqtalas súltandardy biylikke jolatpau maqsatynda, ýsh jýzding tizginin ýsh biyge ústatypty. Búl biylerding de qazaq qoghamyn jaqsy biletin aqylman kisiler bolghanyna shәk keltirmeymiz. Olardyng jer dauyn, jesir dauyn әdiletti sheshkenine kýmәn joq. Biraq Áz-Tәuke de, manayyndaghy basqa biyler de soghys isine jetik, jauynger kisiler emes-ti. Biyler ókim jýrgizgen tústa qazaq qoghamynyng qorghanys qabileti, jauyngerlik ruhy qatty qúldyrap ketti. Qazaqtyng әr qadamyn andyp otyrghan jonghar qontayshysy Syban Rabdan osy sәtti dóp basyp, óte tiyimdi paydalandy. Ol osynyng aldynda qytaydyng Manshyng handyghy tarapynan shabuyl kýtip otyrghan-dy. Sol jyly Manshyng imperatory Kansy qaytys boldy da, shabuyl keyinge qalyp, Syban Rabdan dayyn túrghan әskerin qazaq dalasyna shapty da jiberdi. Nәtiyjesin bilesizder: qandy qyrghyn, Aqtaban shúbyryndy...

Bizde, ne ýshin eken, tәuelsizdikten keyin biylerding «kuliti» qayta kýsheydi. Múndaghy ústanym: han-súltandar – Shynghyshan әuleti, mongholdar. Al, biyler bolsa – qara qazaq, ózimiz. Bir bilgishterding aituynsha, jonghargha qarsy azattyq soghysyn biyler basqarghan-mys. 1726-jyly Ordabasynda ýsh bi: Tóle, Qazybek, Áyteke biyler qatar otyryp, búdan keyingi soghys josparyn solar jasaghan kórinedi. Múnyng bәri syn kótermeytin óte ýstirt týsinikter. Shyndyqqa jatpaytyn jalang úran ghana. Áyteke by sodan jiyrma jyl búryn qaytys bop ketkenin eshkim qaperge alyp jatpaghan. Tarihty kópe-kórineu búrmalau – halyqty jalghan izge salyp, shatastyrghannan basqa eshtene emes. Aqiqatynda, Búlantydaghy, Anyraqay men Alakóldegi alghashqy teke-tires úrystardyng barlyghy – Qabanbay, Bógenbay, Sanyraq, Taylaq, Malaysary, Elshibek sekildi shanyraq mýiiz batyrlarynyng enbegi, odan qala berse aldymen es jinap atqa qonghan Ábilmәmbet, Abylay, Ábilqayyr, Baraq súltandardyng halyqty tóniregine toptay biluining arqasy.

Jogharyda aitqanymyzday, jonghargha qarsy azattyq soghysy әli kýnge deyin egjey-tegjeyli zerttelip bolghan joq. Mәselen, qazaq jerining ontýstik-shyghys qaptalyn 40-30 jyl boyy jonghar basyp jatqanda (býgingi Shyghys Qazaqstan oblysy, Almaty oblysy, Jambyl, Shymkent oblystary) qay ru qayda boldy? Eli-jerimen qosa jonghar qolastynda qalghandar kimder? Ata qonys jerin tastap, uaqytsha Arqagha auyp barghan rular qaysy? Búl mәsele zertteushiler tarapynan qolgha alynbay, sol kýii qozghausyz jatyr.

Men «Daraboz» romanynda Tóle biyding Haldan Seren atynan Tashkent uәlayatyna on eki jyl boyy bek bolghanyn jazghanym ýshin biraz aghayynnyng qyrys qabaghyna tap bolghanym esimde. Búl – әsili, Tóle biyding osaldyghy emes, jerin jaugha tastamay, elin bostyrmay, qontayshy Haldan Serenmen til tabysqan úlylyghyn kórsetse kerek.

Keyin Ábilmәmbet pen Abylay taqqa otyrghan kezde biylerdi (Búqar jyraudan basqasyn) Ordadan yghystyrghany belgili. Han kenesinde biylerding ornyn batyrlar basty. Aqsaqaldar biyler kenesinde jer dauy, jesir dauy sekildi ishki isterdi qaraytyn bolghan. Qazdauysty Qazybek pen onyng úly Bekbolat by Abylaydyng búl qylyghyn hosh kórmey, biraz uaqyt hangha qarsy oppozisiyada jýrgenin bilemiz. Olar endi Ombydaghy orys úlyqtarymen jalghasyp, Abylay ordasynda ne bolyp jatqany jóninde «donos» jazyp túrghany Omby arhivynda saqtalghan. Bergen mәlimetteri ýshin kәdimgidey aqy alyp túrghan... Bir joly Ombygha hat apara jatqan Bekbolattyng Janay jәne Botahan degen eki adamyn Abylay ústap alyp, qamatyp tastaydy. Botahan óte yzaqor kisi eken. «Kórge týsken adam tiri shyqpaydy» dep óz ishin ózi pyshaqpen kesip jiberipti. Onsyz da synyqqa syltau tappay jýrgen Bekbolat bes myng qolmen Abylaydyng ordasyn qorshaydy. Abylay daudy órshitpey, Botahangha qún tólep qútylghan.

Qysqasy, biz ótken tarihty sylap-sipap, әdemilemey bolghan oqighalardy bolghan kýiinde jazuymyz kerek. Su basymen túnady, tarihymyzdyng taza bolghany jón. Osy túrghydan kelgende, bizde birlikke kelmegen úghymdar qanshama. Mәselen, 1730 – jyldary tughan Rayymbek batyr 1706 – jyly tughan bolyp jýr. Bireulerding jazbalarynda, ol ózi tumay túrghan kezdegi «Aqtaban shúbyryndygha» qatysady... Endi bir pysyqtar Astana manynda qolbasy Qabanbaydyng jalghan kesenesin ornatyp, biznes kózine ainaldyryp aldy. Estuimizshe, kesenening jylpos shyraqshysy turisterding urnagha tastaghan qarjysynan bayyp alghan desedi. Al, shyn mәninde, ol kesenede jatqan qolbasy Qabanbay emes, Arghynnyng qanjyghaly ruynan shyqqan Qabanbay biy.

Osynday jalghan mәlimetterge jol ashyp qoyyp, halyqty qashangha deyin shatastyrugha bolady? Tariyhqa eleusiz jiberilgen bir ótirikten jýz ótirik tuyndaydy. Búghan jol beruge bolmaydy. Óitkeni tarih – bizding irgetasymyz. Irgetas minsiz әri berik boluy kerek. Qynyr-qisyq irgetastyng ýstinen týzu ghimarat qalanbaydy.

21-mausym , 2014-jyl.

Qabdesh Júmadilov

Abai.kz