Ata zanymyzdyng mereyli merekesi qarsanynda Memleket jәne qúqyq ghylymiy-zertteu institutynyng diyrektory, zang ghylymdarynyng doktory, professor, QR ÚGhA akademiygi Ghayrat Saparghaliyevten az-kem súhbat aludyng sәti týsip edi.

- Ata zanymyzdyng tarihyna qysqasha toqtalyp ótseniz? Ári óziniz tikeley kuә bolghan tarihy ýderister basynda qanday jaghdaylar boldy? Ángimemizdi osydan bastasaq...

Ata zanymyzdyng mereyli merekesi qarsanynda Memleket jәne qúqyq ghylymiy-zertteu institutynyng diyrektory, zang ghylymdarynyng doktory, professor, QR ÚGhA akademiygi Ghayrat Saparghaliyevten az-kem súhbat aludyng sәti týsip edi.

- Ata zanymyzdyng tarihyna qysqasha toqtalyp ótseniz? Ári óziniz tikeley kuә bolghan tarihy ýderister basynda qanday jaghdaylar boldy? Ángimemizdi osydan bastasaq...

- Qazaqstannyng zang jýzinde «Qazaqstan» atanghanyna bir ghasyrday uaqyt boldy. 1920 jyly 26 tamyzda RKFSR ќúramynda Ќazaќ Avtonomdy Sosialistik Respublikasy qúryldy. Biraq soghan qaramay Qazaqstannyng Avtonomiyaly Konstitusiyasy bekitilmedi. Kenes ýkimeti zany boyynsha, Federasiyanyng ortalyq organy Konstitusiya bekitu kerek edi. Ol Resey Federasiyasynyng ortalyq komiyteti edi. Sondyqtan 1920 jyldan 1937 jylgha deyin Qazaqstanda Konstitusiyasy bolghan joq. 1936 jyly KSRO-nyng ekinshi Konstitusiyasy qabyldandy da, ol Konstitusiyanyng negizinde Qazaqstan Avtonomiyasy subekt dәrejesine kóterilip, Odaqtas Respublikagha ainaldy. Al odaqtas Respublikanyng Konstitusiyasyz boluy mýmkin emes-ti. Sodan, Qazaqstan Respublikasynyng túnghysh Konstitusiyasy qabyldandy. Óz kezeginde búl Konstitusiya 1978 jylgha deyin qoldanysta boldy. Óitkeni, sol jyly KSRO-nyng ýshinshi Konstitusiyasy qabyldandy. Osy ózgeriske baylanysty, Konstitusiyany qayta qaraugha tura keldi. Oghan men, bir kisidey at salysyp edim. Konstitusiya jobasyn әzirleu ýshin Qazaq KSR-i Jogharghy kenesining Prezidiumy júmysshy tobyn qúryp, qyzu talqylau bastalyp ketti. Aqyrynda ne kerek, ol qabyldanyp, 1993 jylgha deyin óz kýshinde boldy. Búl endi jana dәuir ispetti kezeng edi. Óziniz bilesiz, 1993 jyly egemendi Qazaqstannyng birinshi Konstitusiyasy qabyldandy. Búdan shiyrek uaqyt búryn Qazaqstan odaqtastar qúramynan shyghyp, ózi aldyna jeke otau tikti. Áriyne, oryn alghan jana jaghdaygha baylanysty, eng bastysy uaqyt talabyna say, tәuelsiz jas elding jana Konstitusiyasyn qabyldau kerek boldy. Ol Konstitusiyanyng jobasyn әzirleu ýshin Qazaq KSR Joghary kenesining Prezidiumy júmys tobyn qúrdy. Ony basqarudy maghan jýktedi. Osy toptyng júmysyn baqylau ýshin Jogharghy Kenes jәne de qúzyrly bir organ - Konstitusiyalyq komissiya qúrdy. Ol komissiyanyng tóraghasy Núrsúltan Nazarbaevtyng ózi bolatyn. Biz, bir top adam, osy jobany әzirleuge kiristik. Júmystyng barasy jayly әr onkýn sayyn Konstitusiyalyq komissiyanyng mýshelerine bayandap otyrdyq. Sonymen, bir jyldan kem uaqytta Konstitusiyanyng jobasy jasalyp bitti. Odan, Jogharghy Kenesting sessiyasy qarauyna týsti. Sessiya qarap bolysymen, 1993 jyldyng 28 qantarynda jappay maqúldanyp, zandyq kýshine ie boldy. Búl qújat tarihy manyzy jaghynan asa aituly, Qazaqstannyng egemendik alghannan keyingi túnghysh zannamalyq aktisi edi. Biraq ol Konstitusiyagha da kezen-kezenimen kóptegen ózgerister engizip otyrugha tura keldi. Memlekettik qúrylys, jýie ózgeriske úshyrap jatqanda, múnsyz esh bolmaytyn edi. Konstitusiya qoghamda bolyp jatqan ózgeristerge jauap beruge tiyis-ti. Sondyqtan, sol jyldyng jeltoqsanynda Jogharghy Kenes ózin-ózi tarqatty. Bir sózben aitqanda, zang shygharatyn ókilettilikti Preziydentke uaqytsha tapsyrdy. Sóitip, Elbasy óz Jarlyghymen qajetti zandardy shygharyp otyrdy. Áytse de, ol zang tilinde «zan» dep atalmaydy. «Zandyq kýshi bar Preziydent Jarlyghy» dep ataldy. Búny júrt «Jogharghy Kenesting saylauyna deyin» dep úighardy. Sodan, 1995 jyldyng nauryz aiy da kelip jetti. Endi ne isteu kerek? Jogharghy biylik Preziydentting qolynda. Elbasy da «búl qalypqa janghyrtu jasaluy kerek» degen mәsle kóterdi. Myna jaqtan reformalar jalghasa berdi. Osynau jetildirilgen Konstitusiya jobasyn әzirleu ýshin de júmys toby qúryldy. Ol topqa da men engizildim. Ol Konstitusiyany әzirleu nauryzdan mausymgha deyin sozyldy. Preziydent jarlyghy boyynsha, ol halyqtyng maqúldauyna úsynylatyn boldy. Reti kelgende aita ketu kerek, búl óte erekshe jaghday edi. Búl demokratiyanyng naghyz kórinisi, halyqpen sansu bolatyn. Izinshe, halyq dauys berdi. Búl 1995 jyldyng 30 tamyzy bolatyn. Ony kәsiby tilde «referendum» deydi. Búqara 80 payyz dauys berdi. Búl mening ózim kuә bolghan tariyh.

- Nendey is, ya sharanyng qiynshylyq, kedergisiz ótui mýmkin emes? Sizder osy bastamalar barysynda qanday pikir qayshylyqtarymen betpe-bet keldinizder?

- Áriyne, 1993 jylghy Konstitusiya jobasyn әzirlegende kóptegen qiyndyqtar boldy. Mysaly, Konstitusiyalyq komissiyagha engizilgen deputattar kenes zamanynda saylanghan qúram edi. Jәne de olardyng kózqarasy kenestik kózqaras bolatyn. Al ol sana boyynsha, Jogharghy Kenes eng jogharghy biyligi bar organ edi. Búl «ne isteymin dese de, óz erki» degen sóz. Onyng biyligin eshkim shektey almaytyn. Búl kózqaras shyndap kelgende, aqyry, Konstitusiyada da kórinis tapty. Alayda, zaman basqasha talap qoydy. Jogharghy Keneske búrynghyday barlyq biyilikti berip qoiygha bolmaytyn edi. Al Jogharghy Kenes Ýkimet, bolmasa Preziydent birnәrse jasay bastasa boldy, qarsylyq bildiruge kóshetin. Búl jýie ol shaqtaghy syndarly jaghdaygha say, shúghyl sheshim qabyldaugha múrsha bermeytin. Ýkimet bolsa, uaqyttan útylyp jatty. Sonymen, «Jogharghy Kenes zang shygharatyn organ kýiinde qala ma, әlde basqasha bola ma?» degen súraqtar sheshimin kýtti. Oghan bizding top «Jogharghy kenes eki palatadan túrsa eken» degen pikir bildirdi. Osy mәsele boyynsha Preziydent meni jeke qabyldauyna shaqyrdy. Ángimelestik. Onda men top atynan sóilep, óz kózqarasymyzdy bayandadym. Preziydent bastamamyzdy maqúldady. Biraq Jogharghy Kenes deputattary búghan qarsy boldy. Preziydent búl qarsylyqqa jauap qatpady. Búlay etpeske, jaghday onsyz da óte qiyn edi. Jaghdaydy shiyelenistire bermey, dereu kelisimge keldik. Biraq búl jaghday janadan qúralyp, endi-endi qalyptasyp jatqan qoghamdyq qatynastargha salqynyn tiygize bastady. Búl barshagha ayan edi. Elbasy әli de jaghdaydy qogham paydasyna sheshe alatyn edi. Degenmen, tikeley núsqaudan góri ózi týsingen dúrys dep sheshti.Uaqyt jyljy berdi. Búl jýie tiyimsizdigin kórsete bastady. Shynynda da deputattar ózderining artyq ketkenin týsindi. Kóp úzamay, jana aityp ótkenimdey, olar ózderin tarqatty.

Ekinshi bir este qalghan oqigha, Preziydentting jasyna baylanysty edi. Bizding top búghan qatysty mynaday pikirge keldi: «Preziydentting jasyn belgileu tómengi dengeyde 35 jasqa bekisin» dedik te, jogharghy shegin «anyqtamau kerek» dep sheshtik. Sebebi, bir búl ghana emes, ol jer jýzindegi aldynghy qatarly memleketterding birde-bireuinde anyqtalmaghan. Shek bolmauy kerek. Biraq búghan da deputattar óretýregele qarsy shyqty. Olar «jogharghy shek 60 jastan aspauy kerek» desti. Tipti, bir aituly azamatymyz «60 jastan keyin adam aljyp ketedi» dep aityp saldy. Ózi qazaqsha sóilemeytin jan edi. Biraq tura osy sózdi qazaqsha aitty. Sol jerde jasy egde tartqan asau minezdi bir aqsaqalymyz bar edi. Ol «mynau ne deydi ei, ne deydi ei!» dep orynynan úshyp túrdy. Jalpy, búl qazaqty bilmeu, adam tabighatynyng mýmkindigin bilmeu. Rasynda, adamnyng qabilettiligi jasyna emes, basyna baylanysty emes pe? Biraq soghan qaramay, deputattar sony qoldap, «60 jastan aspasyn» dep bekitti. Mine, osynday qyzyqtar boldy.

- Elimizde әli kýnge tynshu tappay kele jatqan el atalymy sol shaqta qalay sheshilip edi? Búl jóninde ne aita alasyz? Onyng da basy-qasynda óziniz bolyp ediniz? Búl da Konstitusiyagha qatysty ótkir mәselelerding biri edi ghoy.

- Búl da biraz daugha sebep boldy. Egemendigimizding bastauynda bolghan oqigha ghoy. Bireu «alay» dedi, ekinshileri «olay» dedi. Elbasy olardyng bәrin tyndap bolyp, «Qazaqstan Respublikasy bolsyn» dep toqtau aitty. Bylaysha aitqanda «stangha» toqtady. Núraghang «búl atau qazaqtyng erkin eki ese kýsheytedi» dedi. «Qazaqstan» degen sóz «qazaqtyng eli» degen sóz» dep sheshim berdi. Jalpy, «stan» degen «el, memleket» degen sóz. Sonda, «qazaq elining Respublikasy» bolyp túr. Osylay dep atalghany jón dep tújyrym jasaldy.

- Parlamentimizding eki palataly boluy qalaysha jýzege asty?

- Endi, 1995 jylghy Konstitusiyany Preziydentimizding ózi basqardy. Eki palataly parlament jaghynda boldy. Ol da kóp aighay shumen aqyry qabyldandy-au, әiteuir!

- Konstitusiyamyzdyng damuy barysyna Elbasymyz Núrsúltan Ábishúlynyng atqarghan róli qanday?

- Ol sheshushi ról atqardy. Elbasy Konstitusiyamyzdyng әruaqytta da zaman talaptaryna say boluy ýshin ýnemi baqylauda ústap otyrdy. Búnyng bir kórinisi 1999 jyly oryn aldy. Preziydent zannamagha jana ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly úsynys jasady. Múndaghy negizgi iydeya Parlamentting ókilettiligin keneytu edi. Parlamentke molyraq ókilettilik beru, qúqyqtar men mindetter jýkteu maqsaty-tyn. Sesebi, zang shygharushy organ eng manyzdy organ bolyp esepteledi. Ol barlyq qoghamdyq qatynastardy retteytin kýsh. Osyghan baylanysty Parlamentting mәrtebesin kóteru mәselesi pisip-jetile bastady. Taghy bir ret, 2007 jyldyng aqpanynda Jarlyq shygharyp, ózgerister men qosymshalar engizu turaly bastama kóterdi. Oghan men de qatystym. Sóitip, ainalasy 4-5 aida Konstitusiya jana sapagha kóterildi. Búl ózgerister negizgi Parlamentting rólin kýsheytu, onyng ishinde mәjilisting túghyryn biyiktete týsuge baghyttaldy.

- Sonda, Preziydent qay kezde úsynys bere alady?

- Preziydent qay kezde de úsynys jasay alady. Biraq úsynghanda da aldyn-ala partiyalardyng fraksiyalarymen kenesi bolady. Bir toqtamgha kelgen song ghana úsynady. Búghan deyin múnday ýrdis joq bolatyn. Mәjilis depudattar onymen kelispeui de mýmkin. Búryn kelispegen ýshin Preziydent Parlamentti tarqatyp jiberuge әleuetti bolatyn. Qazir onday jaghday joq. Kelisimin alu, deputattardyng pikirin tyndau degen iygilikti dәstýr qalyptasty. Osyghan baylanysty keybireuler «bizde preziydenttik-parlamenttik respublika bastaldy» dep kýpildetip jýr. Áriyne, parlamenttigimiz aitarlyqtay dәrejede. Biraq negizgi nysan - Preziydenttik atribut ózgergen joq. Bizding jaghdaydaghy basqaru ýlgisi «Preziydenttik Respublika» bolyp qala berdi. Ol ózgertilmeytin jaghday. Búl Qazaqstan Respublikasy Konstitusiyasynyng bir emes eki babynda shegelep kórsetilgen.

- Songhy ózgertuler men tolyqtyrular jóninde mamandar «memlekettik emes úiymdargha kóbirek kónil bólindi» dep jýr. Búl sózding qanshalyqty jany bar?

- Endi, 2007 jylynda oryn alghan ózgertuler jóninde Preziydent ýlken bayandama jasady. Ol mamyrdyng 16-shy júldyzy bolatyn. Onda da mәsele deputattardyng talqysyna týsti. Sonymen, eleuli ózgerister boldy. Zang qabyldandy. Eng negizgisi, jogharyda aitqanymday - Parlamentting rólin kýsheytu, onyng ishinde Mәjilis rólin artyru edi. Ekinshiden, búrynghy Konstitusiyada memlekettik instituttar men qoghamdyq instituttar «birimen-biri birigip ketpeydi» dep kórsetilgen bolatyn. Ony alyp tastaugha tura keldi. Kishkentay ghana jol... Sebebi, múnday jaghday qoghamdyq úiymdardy memleket mәselelerin sheshuge qatystyrugha jibermeydi. Búghan deyingi tanymda «memlekettik emes úiymdar memleket atqaryp jatqan júmystardy atqara almaydy» degen úghym saltanat qúryp keldi. Sóitip, qoghamdyq úiymdardan alshaqtap kettik. Biraq, ómirding aty ómir. Kóptegen qoghamdyq úiymdar payda bolyp jatyr. Olar qalay bolsa da memlekettik iske aralasyp, ómir talabyna say júmys istey bastady. Qazir qúdaygha shýkir, olargha jol ashyldy. Memlekettik emes sektordyng ayasy keny týsti. Qazir qay salany alyp qarasanyz da memlekettik emes úiymdarsyz elestetu qiyn. Sonymen qatar qoghamdyq úiymdardy memleket qarjylandyra almaytyn edi. Endi qarjy bólinip jatyr. Eger olar ýkimet júmysyn atqaraugha kirisetin bolsa, olargha da qarjy bólinetin boldy. Sonyng ishinde, sayasy partiyalargha saylau nauqanynda qarjy bólu mәselesi sheshildi. Demek olardyng da júmystaryn jandandyrugha әserin tiygizetin bolady.

- Zannamanyng qoghamdaghy róline dau joq. Biraq qoghamdyq sana degen de bar emes pe? Konstitusiya býginde biz ýshin qanday úghymmen astasady? Mәselen, keybir alys-jaqyn shetelderde ol tipti sakralidyq dengeyge kóterilgen. Tipti, damyghan elderde «búl mening konstitusiyalyq qúqyghym» degen sóz jii aitylady.

- Bizde «Ata zan» dep jýr ghoy. Búl Konstitusiyanyng óz týsinigin bermeydi. Búl atamyzdan qalghan dýnie emes. Búryn da «Qasym hannyng qasqa joly», «Esim hannyng eski joly», «Tәukening jeti jarghysy», sosyn biyler shygharghan әrtýrli sheshimder degen bolghan. Degenmen, búlardyng barlyghy memlekettik qúrylymdy bildirmeydi. Qoghamdyq qúrylymdy da bildirmeydi. Tek qana sol qoghamda bolyp jatqan qatynastardy zang negizinde sheshu ýshin arnalghan normalar men әdetter jiyntyghy retinde qarastyrylghan. Qazir qazaqsha da Konstitusiya atalyp ketti. Ony endi ózgertuge bolmaydy. Búl solay qalyptasty. Búl latyn sózi, «qúram, qúrastyramyn» degendi bildiredi. Bir aita keterligi, barlyq elderde Konstitusiya dep alynyp jýr...

- Bizding elding Konstitusiyasyna negizgi material bolghan obiektilerdi atap bere alasyz ba? El auyzynda búghan qatysty alyp-qashpa әngime de kezdesedi.

- Ras, keybireuler «bizding elding Konstitusiyasy basqa elderding Konstitusiyasynan, әsirese Qúrama Shtattardyng ýlgisinen kóshirilip alynghan» deydi. Múnday pikir mazmúndyq jaghynan dúrys emes. Konstitusiyany jazghanda, biz óz topyraghymyzda tamyr jayghan KSRO-nyng ýlgisine kóbirek boy úrdyq. Óitkeni, KSRO-nyng Konstitusiyasynday adamdardyng bostandyqtary men qúqyqtaryn qorghaghan birde-bir zannamalyq qújat joq. Onyng osynsha әleuetining kezinde jýzege aspauy bólek әngime. Áytkenimen, dýniyejýzindegi qúqyqtyq keshenge týbegeyli ózgerister engizgen biregey qújat osy bolatyn. Al endi ómirdegi eng manyz nәrse ne? Adamdardyng qúqyqtary men bostandyqtary jәne olardyng mindetteri emes pe? Sondyqtan da bizding Konstitusiya birinshi babynan «Qazaqstan Respublikasy ózin demokratiyalyq, zayyrly, qúqyqtyq jәne әleumettik memleket retinde ornyqtyrady, onyng eng qymbat qazynasy - adam jәne adamnyng ómiri, qúqyqtary men bostandyqtary» dep bissimillәsin aitudan bastaydy. Kórdiniz be, «adam» degen úly qúndylyqtan bastalady. Sondyqtan bizding Konstitusiya eng aldymen kenestik mektepting iydeyasyn alyp, biraq olardy basqasha, ózindik qoltanbamen jýzege asyrudy basshylyqqa alghan jýie. Amerika Qúrama Shtattary Konstitusiyasynan alynghan birde-bir bapty, tikeley ya janamalamay alynghan tarmaqty, yaky joldy men bilmeymin. Ózim tikeley qatystym ghoy, onda biz Amerikanyng Konstitusiyasyna tikeley silteme jasap, soghan erekshe kónil bólgemiz joq. Al endi Fransiya Konstitusiyasynyng keybir jaghdaylary eskerildi. Aytalyq, «Konstitusiyalyq kenes». Búl - Fransiyada birinshi ret qúrylghan qúrylym bolatyn. Osylaysha, búrynghy Konstitusiyalyq sottyng ornyna Konstitusiyalyq kenesti engizdik. Al adam qúqyqtary jónindegi keybir jaghdaylardyng Germaniya qújatnamasynan alynghany jasyryn emes. Qanday tarmaqtar? Mysaly, «menshik mindetteydi» deydi. Eki-aq sózden túrady. Yaghni, tolyq maghynasy «Menshik mindet jýkteydi» degen sóz. Aytayyq, bizde menshik bolghanda da jekemenshik engizilip otyr, sol zandastyrylyp otyr. Al jekemenshikti adam týsinbese, onda ol «tek qana meniki» dep, «maghan jatady, ne istesem de óz erkim» dep oiyna kelgeni isteytin bolsa, qasiret degen osy bolmaq. Biz onyng da jauapkershiligi baryn eske salu ýshin «menshik mindet jýkteydi» dep aldyq. Memlekettik menshik týsinikti. Ol halyq ýshin júmys isteydi. Halyqtyng iygiligi, әl-auqaty soghan tirelip túr. Al jeke menshik degen tek qana menshik iyesining qamqorlyghynda bolmauy kerek. Búl birinshiden. Ekinshiden, oghan salyq tóleui kerek. Ýshinshiden, óz múqtajynan artylyp jatsa, halyqqqa da sharapatyn tiygizui kerek. Búl degen tereng oi. Alayda, sol oy bizding aimaqtaghy iri menshik iyelerining sanasyna ornygha almay jatyr. «Múqtajdargha qamqorlyq» degen úghym sanauly ghana bóliginde bolmasa, basym bóliginde joqqa tәn. Bizde búl tarap qoghamdyq institut retinde qalyptasqan joq. Milliondaghan, milliardtaghan zatay jәne aqshalay qúndylyqtary bar menshik iyeleri osynday egoizmning salqynynan aryla almay keledi. Al damyghan elderde búl ýrdis әldeqashan jolgha qoyylghan. Biz búl túrghyda onday dәrejede jetilmey jatyrmyz.

-Al endi Konstitusiyamyzdy qúrmetteu, syilau qay dengeyde dep oilaysyz?

- Konstitusiyany syilau degen ýlken әngime. Memleketti syilau Konstitusiyany syilaudan bastalady. Memleketting qúrylymy, aldyna qoyghan maqsaty, azamattaryna degen qamqorlyghy, bir sózben aiiytqanda qoghamdyq qatynastardy qamtityn ýrdisterding barlyghy osy qújatta jazylghan. Sondyqtan eldikti syilau ýshin Konstitusiyany syilau kerek. Al endi osy jerde «Konstitusiyany syilau barlyq halyqtyng oiynda bar ma, barshasy da qúrmetteushilik joghary dәrejege jetti me?» degen mәsele tuyndaydy. Odan taghy bir mәsele, «syilau ýshin eng aldymen Konstitusiyany bilu kerek» degen de tәmsil shyghady. Ony qalay syilaugha bolady? Konstitusiyany barlyq azamattar osy kýnge sheyin jetik oqydy, týsindi, bildi, úqty dep batyl aitugha bola ma? Búlay deuge negiz joq. Al endi oqymasa, týsinbese, bilmese, ne ýshin qajet ekenin aita almasa, onda syilaydy, qadirine jetedi dep aita almaymyz. Múnyng ózining jaghymsyz saldary qoghamda keyde shang berip qalady. Qúrylysshylar she, ýleskerler, jer alu ýderisi... Sonda kóptegen azamattar alayaqtardy aldauyna týsti. Eger olar ózderining Konstitusiyalyq qúqyqtaryn biletin bolsa, ony jýzege asyrudyng jolyn anyq týsinetin bolsa, onday kýrdeli jaghdaygha tap bolmaghan bolar edi. Nemese qaysybir ekinshi dengeyli bankterdi alayyq. Azamattarymyz olargha imanday senip, ózderining jigan-tergenin aparyp salady. Al olar óz kezeginde ne bankrot bolady, ne basshylary aqshany alyp qashyp ketedi. Soghan әruaqytta da saq bolu kerek. Onday tirlikterge kiriskende, әdette salymshy, qanday qúqyqtaryng bar, qanday mindetter bar, aldyn ala habardar bolghan jón.

- Sizding pikirinizshe, Konstitusiyany bilmeushilik eng әueli neden kórinis tauyp jatyr?

- Konstitusiyany bilmeuding jarqyn bir kórinisi - qylmystylyq. Álbette, Konstitusiya qylmystyq zannama emes. Degenmen onyng ekinshi qyry, ol tek qúqyqpen shektelmeytindigi der edim. Ol mindet te jýkteydi. «Zandar men basqa da normativtik qúqyqtyq aktiler adamdargha arnalghan. Mine, osy mindetterdi oryndau kerek» deydi. Al qylmyskerlik osynday baptargha qarsy shyghyp, azamattardyng bostandyqtaryn búzyp otyrady. Demek, qylmystylyqtyng kóbengi de, Konstitusiyany syilamaudyng bir kórinis degen sóz.

- Osynyng bәri oqyp-ýirenuding nasharlyghynan bolar. Bәlki, Konstitusiyanyng oqytyluy jana sapagha kóterilui kerek shyghar?

- Konstitusiya 4 synyptan bastap oqu baghdarlamasyna enedi. Biraq sony týbegeyli týsindiretin múaghylimder az. Oghan kónil bóletin adamdar da az. Balalar zang degenning ne ekenin, «bolary bolyp, boyauy singen» son, zandy búzyp, ynghaysyz jaghdaygha týskenen keyin ghana baryp bir-aq týsinedi. Preziydentimiz de 1995 jyly osy mәselege oray zang qabyldatqan bolatyn. Degenmen zangerler ony ilip alyp kete almady. Bir jaghdaydy aityp óteyin, balalargha balabaqshadan bastap zang turaly týsinikter berile bastauy kerek Balbaqshadan... Demek, mektepke deyin.

- Demek, mekteptegi qúqyqtanu sabaghy dittegen mejesine jetip jatqan joq. Solay ma?

- Osy uaqytta mektepting ózinde de búl mәselege jete mәn berilmeydi. Oghan nebәri 20-30 saghat qana bólinedi. Zandar turaly týsinik jetkilikisiz. Sondyqtan jastar da zany bilim almaydy. Zany bilim almaghasyn, týsinbegesin olar jana aityp ótkenimdey, kóptegen qylmystargha barady. Demek, osy mәseleni dereu qolgha alu kerek. Men juyrda osy mәselege qatysty qalalyq әkimshilikte bayandama jasadym. Ákimshilik jaqyn kýnderi zany sanany qalyptastyrudy maqsat etip otyr eken. Ol ýshin býkil aqparat qúraldary arqyly jan-jaqty týsindiru júmystary jýrgizilmek kórinedi. Kerek deseniz, radiodan da zannamagha qatysty tanymdyq baghdarlamalar jýrgizilmekshi. Ne deymiz, iske sәttilik tileymiz de.

- Ynghaysyzdau bolsa da súrayyn dep otyrmyn. Konstitusiyany syilamau oqushylarmen ghana shektelmeytin shyghar, agha!

- Sosyn, Konstitusiyany syilamaytyndardyng bir bóligi, onyng naghyz qorghaushysy bolugha tiyis qaysybir memlekettik qyzmetkerler deuge de bolady. «Sybaylastyq, jemqorlyq» dep attandap jatyrmyz ghoy. Ot bolmasa týtin qaydan shyghady?

- Sybaylas jemqorlyq azamattardyng arasynda emes, memlekettik qyzmetker men azamattar arasynda oryn alatyn jaghday. Múny da esten shygharmaghan jón. Birjaqty ghana kinәlaugha bolmas...

- Áriyne, azamattardyng ózderinen de bar. Keyde osynday jaghdaydy ózderi tudyrady, negiz bolady. Altynnyng shetin kórsetip, qyzyqtyrady. «Altyn kórse perishte joldan tayady» demekshi, qúzyrly qyzmetkerler de arbala bastaydy. Zang búzushylyqtardan onay, әri arzan qútylyp ketkisi keletin shyghar. Zandy búzghannan keyin jauapqa tartyluy kerek. Ou, әueli zandy búzbaugha tyrysu kerek qoy. Mine, týiitkilding shiyesi qayda jatyr.

- Mәselening osy maghynasynda, azamattyq qoghamgha betbúrysymyzdy qalay baghalar ediniz? Qansha degenmen, aldaghy uaqytta EQYÚ-gha tóragha bolghaly jatqan joqpyz ba?

- EQYÚ -nyng azamattyq qoghamgha tikeley qatysy joq. Ol Birikken Últtar Úiymynyng bir bólimshesi ghana. Onyng birinshi mindeti demokratiyalyq ýrdisterding barysyn qadaghalau. «Qadaghalau» degennen shyghady, elimiz tóraghalyq mandatyn alghannan keyin ony jýzege asyrugha jaghday jasau kerek. Sóz joq, zandarymyz onyng yghayyna qaray belgili bir dәrejede beyimdelip otyr. Jana aityp kettim, qoghamdyq úiymdar da memleket isin atqarugha tartylyp jatyr. Búl da ýlken júmys. Búl da azamattyq qogham jasaugha negiz bolatyn ýderisterding biri. Meninshe, osy tarapqa erekshe kónil audarghan lәzim. Azamattyq qogham degenimiz әueli qoghamdyq úiymdardy memleket isine tartu degen sóz. «Ókilettilik bólisu» dep te aitugha bolady. Biraq búl jýkteu, amanat arqalatu. Azamattyq úiymdardyng sony oryndaugha mindetteme alyp, janyn saluy. Azamattyq úiymdar kóbeyse, qylmys ta azayar edi. Barlyq jerde búl úiymdar әreket etip, tiyimdi әreketke kóshse, azamattyq qogham degen sol bolmaq. Újymda, tipti otbasynan bastap, meyli auyldyq jerde, alys týkpirdegi eldi-mekenderde búl ilkimdilik qoldau tabugha tiyis. Jәne de múnyng barlyghyn da azamattardyng ózi isi retinde týsindiru qajet. Ýkimetke ózgening enbegi qajet emes. Eng aldymen ózine, otbasyna, Otanyna qyzmet etu jauapkershiligi dep úghyndyru. Alayda búghan biz nashar beyimdelip, týsinbey jatyrmyz. Meninshe, dýniyedegi eng qiyn jaghday osynday, eng onay nәrseni týsindiru. Yaki, orystyng úly jazushysy Lev Tolstoy aitpaqshy, dýniyedegi eng qiynnyng qiyny kýndelikti bolyp jatqan aghymdaghy isti týsindiru mashaqaty. Ózi kórip, ózi istep jýrgen nәrsening ne ekenin, ne ýshin kerek ekenin, nege qajet ekenin týsindiru. Aytalyq, zandy oryndaytyn bolsan, ózine jaqsy ghoy. Ózine ynghayly. Minekey, osynday jaghdaylarmen kezdesip otyrghan jayymyz bar.

- Gazetimizding arnayy saualy: Qalay oilaysyz, elimizding til zanyna qatysty ózgerister men tolyqtyrular engizu kerek pe? Zamanymyz qazaq tiline qatysty zandardyng qatandana týskenin talap etetin tәrizdi.

- Birden aitayyn, til mamany emespin. Búl óte qiyn mәsele. Búl zannyng qabyldanuyna mening de kezinde qatysqanym bar. 1989 jyly Jogharghy Kenes «Til turaly» zannyng jobasyn qaraghanda, zannamagha jauapty júmysshy tobynda bar edim. Biraq onda óziniz bilesiz, til turaly mәseleler týbegeyli sheshilgen joq jәne sheshilui de mýmkin emes edi. Ol kezde, qazaq halqynyng shamamen 40 payyzdayy orys tilinde sóiletin. Qazaq últynyng ózi orysshagha beyim-di. Basqasy basqa, qazaqtardyng ózderi qazaq tilin memlekettik til etuge qarsy shyqty ghoy. Mine, mәsele qayda jatyr. Degenmen, sol kezdeng ózinde ashy aitylghan bir aqiqat bar edi. Yaghni, týiindi mәselening mәni: «til týiitkili bir kýnde, bir jylda sheshilmeydi. Búl eski auru, ejelden qalyptasqan jaghday. Ony bir sәtte short kesip, jarlyqpen sheshu degen mýmkin emes. Oghan shydamdylyq bildiru kerek. Kezinde «sonymen, osy mәselening tónireginde sóiley beru kerek, aita beru kerek, shara qoldana beru kerek, sonda ghana ana tilimiz formaldy týrde emes, naghyz jýrekpen qabyldanady» degenbiz.

Ondaghy oryn alghan jaghdayattyng sebebi belgili. Almatyda jýzdegen mektep bolsa, sonyng bir-ekeui ghana qazaq mektepteri boldy. Olar qanday adamdardy tәrbiyelep shygharatyn edi? Áriyne, orys tildi adamdardy tәrbiyeleytin. Qazir shýkirshilik, qazaq tili mәselesi búrynghydan әldeqayda jaqsy, mektepter de ashylyp jatyr, qazaq tilining de ayasy keny týsude, jogharghy oqu oryndarynda da ana tilinde sabaq oqytyludy.

- Elimizding zang salasyna qatysty qanday kemshin tús bar? Ásirese zannama tiline qatsty maman retinde ne aita alasyz?

- Mamandyghymyzgha qatysty bir qiyn jaghday bar. Ony úsynys etip te jatyrmyz. Dәlirek aitqanda, qazaqtyng zany tilin biletin adamdar dayyndau kerektigi. Taghy qaytalap aitamyn, qazaq tilin emes, qazaqtyng zany tilin biletin kadrlar qalyptastyrugha tiyispiz. Búghan deyin de talay minberlerden «til fakulitetterine osynday bólimsheler engizeyik» dep úsynys jasagham. Nege? Óitkeni, qazaqtyng zany tili onay til emes. Ol - erekshe til. Múnyng ózin birinshiden, mamandar bilmeydi. Ekinshiden, ony qoldanyp jýrgen adamdar bilmeydi. Taghy bir nәrse aitayyn, búl mәselening artynda adam taghdyr bar. Milliondardyng tirshiligi búghyp jatyr. Mәselen, qazir kóp zandarymyz oryssha jazylady. Sosyn qazaqshagha audarylady. Al audarghanda, audarmashylardyng ózi kóp nәrseni týsinbeydi de, qazaqsha núsqasynda týpnúsqalyq maghynadan alshaq ketip jatatyn kezderi bar. Qarap túrsan, azamattarymyzgha qoldanylatyn zannyng ózi eki qalypta, qazaqsha jәne oryssha bolyp qoldanylyp jatyr. Búlay bolmauy kerek. Tipti, janadan velosiyped oilap tabudyng keregi joq. Bizding tarihy tereng zany tilimiz bar. Ejelden qalyptasqan, asyly týrki tili ayasyndaghy zany til. Men jaqynda osyghan baylanysty bir zandy tauyp aldym. Ol qypshaqtardyng 16 ghasyrdaghy «Tóre» turaly «Tóre bitigi» degen kitaby. Sony qazaqshagha beyimdep shyghardym. Sonda, qazirgi qazaqtar týsine alatyn zany terminder bar. Sonyng ishinde, sol kýiinde әdeyi qaldyrylghan tirkester kóp-aq. Bizge týsinikti te. Mәselen, «jarghy», «jarshy» degen sózder. Nemese «Tóre» degen sóz. Bir ghana mysal, biz qazir osynau «tóre» degen sózding bir-aq maghynasyn bilemiz. «Bastyq» degendi bir-aq túrghydan qoldanamyz. Al onyng kóp maghynaly ekenine, sonyng ishinde «zan» degen sózben sinonim ekenine mәn bermeymiz. Ol kitap 2003 jyly shyqty. Oghan kóptegen jýrekjardylar da shyqty. Zany tildi oqytqanda osynday materialdardy paydalanugha bolady degen oidamyn. Talas joq, auzymyzdy qu shóppen sýrte beruge bolmas. Búl tarmaq aqyryndap bolsa da qalyptasyp kele jatyr. Biraq búl qarqyn kónil tolarlyqtay emes. Qazir jaghdayymyz bastapqy kezben salystyrghanda әldeqayda artyq. Alghashqy kezenderde shym-shytyryq bolatyn. 1993 jylghy Konstitusiyany da oryssha jazdyq qoy. Sony keyin qazaqshagha audardy. Qazaqshagha audarghanda da nashar audaryldy. Ol turaly men «Egemen Qazaqstan» gazetine syny maqala týrinde jazdym da. Qanday sózderdi dúrys audarmaghan, solardy terdim. Aytalyq, «zan» degen sóz, «qúqyq», «normatiyv» degen sóz. Sonyng bәrin «qalyp» dep audarghan. Qalyp dese, kirpish qúyatyn, japa jasaytyn qalyp kózge elesteydi. Búl - norma. «Norma» sózi qazir dýniyejýzilik termin bolyp qalyptasty. Ózgerissiz qaldyru kerek. Nege biz bәrin qazaqshagha audaruymyz kerek. Kez-kelgen qazaqqa týsinikti bolyp qalyptasqan halyqaralyq terminderdi sol kýiinshe qaldyru kerek. Men osyghan qatysty syn aitar edim. Áytpese, biz osylay sýrine beremiz. Bir oryssha zanda «samauryn», qazaqshasynda «Samarqan» dep túrghannan abyroy tabamyz dep aitu qiyn. Múnday qayshylyqtardy erkine jiberuge bolmaydy. Zang degen birinshi kezekte adam taghdyryna jauap beredi. Bir sóz býkil adamzat taghdyryn sheship ketui mýmkin. Dýdәmal, auyr jaghday tudyruy da mýmkin. Sondyqtan da osy tarapta tezirek ong ózgerister oryn alsa deymin.

Abylayhan QALNAZAR,

«Ana tili» gazeti, 28.08.2009