اتا زاڭىمىزدىڭ مەرەيلى مەرەكەسى قارساڭىندا مەملەكەت جانە قۇقىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر ۇعا اكادەميگى عايرات ساپارعاليەۆتەن از-كەم سۇحبات الۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ ەدى.

- اتا زاڭىمىزدىڭ تاريحىنا قىسقاشا توقتالىپ وتسەڭىز؟ ءارى ءوزىڭىز تىكەلەي كۋا بولعان تاريحي ۇدەرىستەر باسىندا قانداي جاعدايلار بولدى؟ اڭگىمەمىزدى وسىدان باستاساق...

اتا زاڭىمىزدىڭ مەرەيلى مەرەكەسى قارساڭىندا مەملەكەت جانە قۇقىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر ۇعا اكادەميگى عايرات ساپارعاليەۆتەن از-كەم سۇحبات الۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ ەدى.

- اتا زاڭىمىزدىڭ تاريحىنا قىسقاشا توقتالىپ وتسەڭىز؟ ءارى ءوزىڭىز تىكەلەي كۋا بولعان تاريحي ۇدەرىستەر باسىندا قانداي جاعدايلار بولدى؟ اڭگىمەمىزدى وسىدان باستاساق...

- قازاقستاننىڭ زاڭ جۇزىندە «قازاقستان» اتانعانىنا ءبىر عاسىرداي ۋاقىت بولدى. 1920 جىلى 26 تامىزدا ركفسر ќۇرامىندا Ќازاќ اۆتونومدى سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى. بىراق سوعان قاراماي قازاقستاننىڭ اۆتونوميالى كونستيتۋتسياسى بەكىتىلمەدى. كەڭەس ۇكىمەتى زاڭى بويىنشا، فەدەراتسيانىڭ ورتالىق ورگانى كونستيتۋتسيا بەكىتۋ كەرەك ەدى. ول رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى ەدى. سوندىقتان 1920 جىلدان 1937 جىلعا دەيىن قازاقستاندا كونستيتۋتسياسى بولعان جوق. 1936 جىلى كسرو-نىڭ ەكىنشى كونستيتۋتسياسى قابىلداندى دا، ول كونستيتۋتسيانىڭ نەگىزىندە قازاقستان اۆتونومياسى سۋبەكت دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، وداقتاس رەسپۋبليكاعا اينالدى. ال وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋتسياسىز بولۋى مۇمكىن ەمەس-ءتى. سودان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش كونستيتۋتسياسى قابىلداندى. ءوز كەزەگىندە بۇل كونستيتۋتسيا 1978 جىلعا دەيىن قولدانىستا بولدى. ويتكەنى، سول جىلى كسرو-نىڭ ءۇشىنشى كونستيتۋتسياسى قابىلداندى. وسى وزگەرىسكە بايلانىستى، كونستيتۋتسيانى قايتا قاراۋعا تۋرا كەلدى. وعان مەن، ءبىر كىسىدەي ات سالىسىپ ەدىم. كونستيتۋتسيا جوباسىن ازىرلەۋ ءۇشىن قازاق كسر-ءى جوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمى جۇمىسشى توبىن قۇرىپ، قىزۋ تالقىلاۋ باستالىپ كەتتى. اقىرىندا نە كەرەك، ول قابىلدانىپ، 1993 جىلعا دەيىن ءوز كۇشىندە بولدى. بۇل ەندى جاڭا ءداۋىر ىسپەتتى كەزەڭ ەدى. ءوزىڭىز بىلەسىز، 1993 جىلى ەگەمەندى قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى كونستيتۋتسياسى قابىلداندى. بۇدان شيرەك ۋاقىت بۇرىن قازاقستان وداقتاستار قۇرامىنان شىعىپ، ءوزى الدىنا جەكە وتاۋ تىكتى. ارينە، ورىن العان جاڭا جاعدايعا بايلانىستى، ەڭ باستىسى ۋاقىت تالابىنا ساي، تاۋەلسىز جاس ەلدىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن قابىلداۋ كەرەك بولدى. ول كونستيتۋتسيانىڭ جوباسىن ازىرلەۋ ءۇشىن قازاق كسر جوعارى كەڭەسىنىڭ پرەزيديۋمى جۇمىس توبىن قۇردى. ونى باسقارۋدى ماعان جۇكتەدى. وسى توپتىڭ جۇمىسىن باقىلاۋ ءۇشىن جوعارعى كەڭەس جانە دە قۇزىرلى ءبىر ورگان - كونستيتۋتسيالىق كوميسسيا قۇردى. ول كوميسسيانىڭ توراعاسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى بولاتىن. ءبىز، ءبىر توپ ادام، وسى جوبانى ازىرلەۋگە كىرىستىك. جۇمىستىڭ باراسى جايلى ءار ونكۇن سايىن كونستيتۋتسيالىق كوميسسيانىڭ مۇشەلەرىنە بايانداپ وتىردىق. سونىمەن، ءبىر جىلدان كەم ۋاقىتتا كونستيتۋتسيانىڭ جوباسى جاسالىپ ءبىتتى. ودان، جوعارعى كەڭەستىڭ سەسسياسى قاراۋىنا ءتۇستى. سەسسيا قاراپ بولىسىمەن، 1993 جىلدىڭ 28 قاڭتارىندا جاپپاي ماقۇلدانىپ، زاڭدىق كۇشىنە يە بولدى. بۇل قۇجات تاريحي ماڭىزى جاعىنان اسا ايتۋلى، قازاقستاننىڭ ەگەمەندىك العاننان كەيىنگى تۇڭعىش زاڭنامالىق اكتىسى ەدى. بىراق ول كونستيتۋتسياعا دا كەزەڭ-كەزەڭىمەن كوپتەگەن وزگەرىستەر ەنگىزىپ وتىرۋعا تۋرا كەلدى. مەملەكەتتىك قۇرىلىس، جۇيە وزگەرىسكە ۇشىراپ جاتقاندا، مۇنسىز ەش بولمايتىن ەدى. كونستيتۋتسيا قوعامدا بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس-ءتى. سوندىقتان، سول جىلدىڭ جەلتوقسانىندا جوعارعى كەڭەس ءوزىن-ءوزى تارقاتتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، زاڭ شىعاراتىن وكىلەتتىلىكتى پرەزيدەنتكە ۋاقىتشا تاپسىردى. ءسويتىپ، ەلباسى ءوز جارلىعىمەن قاجەتتى زاڭداردى شىعارىپ وتىردى. ايتسە دە، ول زاڭ تىلىندە «زاڭ» دەپ اتالمايدى. «زاڭدىق كۇشى بار پرەزيدەنت جارلىعى» دەپ اتالدى. بۇنى جۇرت «جوعارعى كەڭەستىڭ سايلاۋىنا دەيىن» دەپ ۇيعاردى. سودان، 1995 جىلدىڭ ناۋرىز ايى دا كەلىپ جەتتى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ جوعارعى بيلىك پرەزيدەنتتىڭ قولىندا. ەلباسى دا «بۇل قالىپقا جاڭعىرتۋ جاسالۋى كەرەك» دەگەن ماسلە كوتەردى. مىنا جاقتان رەفورمالار جالعاسا بەردى. وسىناۋ جەتىلدىرىلگەن كونستيتۋتسيا جوباسىن ازىرلەۋ ءۇشىن دە جۇمىس توبى قۇرىلدى. ول توپقا دا مەن ەنگىزىلدىم. ول كونستيتۋتسيانى ازىرلەۋ ناۋرىزدان ماۋسىمعا دەيىن سوزىلدى. پرەزيدەنت جارلىعى بويىنشا، ول حالىقتىڭ ماقۇلداۋىنا ۇسىنىلاتىن بولدى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك، بۇل وتە ەرەكشە جاعداي ەدى. بۇل دەموكراتيانىڭ ناعىز كورىنىسى، حالىقپەن سانسۋ بولاتىن. ىزىنشە، حالىق داۋىس بەردى. بۇل 1995 جىلدىڭ 30 تامىزى بولاتىن. ونى كاسىبي تىلدە «رەفەرەندۋم» دەيدى. بۇقارا 80 پايىز داۋىس بەردى. بۇل مەنىڭ ءوزىم كۋا بولعان تاريح.

- نەندەي ءىس، يا شارانىڭ قيىنشىلىق، كەدەرگىسىز ءوتۋى مۇمكىن ەمەس؟ سىزدەر وسى باستامالار بارىسىندا قانداي پىكىر قايشىلىقتارىمەن بەتپە-بەت كەلدىڭىزدەر؟

- ارينە، 1993 جىلعى كونستيتۋتسيا جوباسىن ازىرلەگەندە كوپتەگەن قيىندىقتار بولدى. مىسالى، كونستيتۋتسيالىق كوميسسياعا ەنگىزىلگەن دەپۋتاتتار كەڭەس زامانىندا سايلانعان قۇرام ەدى. جانە دە ولاردىڭ كوزقاراسى كەڭەستىك كوزقاراس بولاتىن. ال ول سانا بويىنشا، جوعارعى كەڭەس ەڭ جوعارعى بيلىگى بار ورگان ەدى. بۇل «نە ىستەيمىن دەسە دە، ءوز ەركى» دەگەن ءسوز. ونىڭ بيلىگىن ەشكىم شەكتەي المايتىن. بۇل كوزقاراس شىنداپ كەلگەندە، اقىرى، كونستيتۋتسيادا دا كورىنىس تاپتى. الايدا، زامان باسقاشا تالاپ قويدى. جوعارعى كەڭەسكە بۇرىنعىداي بارلىق بيىلىكتى بەرىپ قويۋعا بولمايتىن ەدى. ال جوعارعى كەڭەس ۇكىمەت، بولماسا پرەزيدەنت بىرنارسە جاساي باستاسا بولدى، قارسىلىق بىلدىرۋگە كوشەتىن. بۇل جۇيە ول شاقتاعى سىندارلى جاعدايعا ساي، شۇعىل شەشىم قابىلداۋعا مۇرشا بەرمەيتىن. ۇكىمەت بولسا، ۋاقىتتان ۇتىلىپ جاتتى. سونىمەن، «جوعارعى كەڭەس زاڭ شىعاراتىن ورگان كۇيىندە قالا ما، الدە باسقاشا بولا ما؟» دەگەن سۇراقتار شەشىمىن كۇتتى. وعان ءبىزدىڭ توپ «جوعارعى كەڭەس ەكى پالاتادان تۇرسا ەكەن» دەگەن پىكىر ءبىلدىردى. وسى ماسەلە بويىنشا پرەزيدەنت مەنى جەكە قابىلداۋىنا شاقىردى. اڭگىمەلەستىك. وندا مەن توپ اتىنان سويلەپ، ءوز كوزقاراسىمىزدى باياندادىم. پرەزيدەنت باستامامىزدى ماقۇلدادى. بىراق جوعارعى كەڭەس دەپۋتاتتارى بۇعان قارسى بولدى. پرەزيدەنت بۇل قارسىلىققا جاۋاپ قاتپادى. بۇلاي ەتپەسكە، جاعداي ونسىز دا وتە قيىن ەدى. جاعدايدى شيەلەنىستىرە بەرمەي، دەرەۋ كەلىسىمگە كەلدىك. بىراق بۇل جاعداي جاڭادان قۇرالىپ، ەندى-ەندى قالىپتاسىپ جاتقان قوعامدىق قاتىناستارعا سالقىنىن تيگىزە باستادى. بۇل بارشاعا ايان ەدى. ەلباسى ءالى دە جاعدايدى قوعام پايداسىنا شەشە الاتىن ەدى. دەگەنمەن، تىكەلەي نۇسقاۋدان گورى ءوزى تۇسىنگەن دۇرىس دەپ شەشتى.ۋاقىت جىلجي بەردى. بۇل جۇيە تيىمسىزدىگىن كورسەتە باستادى. شىنىندا دا دەپۋتاتتار وزدەرىنىڭ ارتىق كەتكەنىن ءتۇسىندى. كوپ ۇزاماي، جاڭا ايتىپ وتكەنىمدەي، ولار وزدەرىن تارقاتتى.

ەكىنشى ءبىر ەستە قالعان وقيعا، پرەزيدەنتتىڭ جاسىنا بايلانىستى ەدى. ءبىزدىڭ توپ بۇعان قاتىستى مىناداي پىكىرگە كەلدى: «پرەزيدەنتتىڭ جاسىن بەلگىلەۋ تومەنگى دەڭگەيدە 35 جاسقا بەكىسىن» دەدىك تە، جوعارعى شەگىن «انىقتاماۋ كەرەك» دەپ شەشتىك. سەبەبى، ءبىر بۇل عانا ەمەس، ول جەر جۇزىندەگى الدىڭعى قاتارلى مەملەكەتتەردىڭ بىردە-بىرەۋىندە انىقتالماعان. شەك بولماۋى كەرەك. بىراق بۇعان دا دەپۋتاتتار ورەتۇرەگەلە قارسى شىقتى. ولار «جوعارعى شەك 60 جاستان اسپاۋى كەرەك» دەستى. ءتىپتى، ءبىر ايتۋلى ازاماتىمىز «60 جاستان كەيىن ادام الجىپ كەتەدى» دەپ ايتىپ سالدى. ءوزى قازاقشا سويلەمەيتىن جان ەدى. بىراق تۋرا وسى ءسوزدى قازاقشا ايتتى. سول جەردە جاسى ەگدە تارتقان اساۋ مىنەزدى ءبىر اقساقالىمىز بار ەدى. ول «مىناۋ نە دەيدى ەي، نە دەيدى ەي!» دەپ ورىنىنان ۇشىپ تۇردى. جالپى، بۇل قازاقتى بىلمەۋ، ادام تابيعاتىنىڭ مۇمكىندىگىن بىلمەۋ. راسىندا، ادامنىڭ قابىلەتتىلىگى جاسىنا ەمەس، باسىنا بايلانىستى ەمەس پە؟ بىراق سوعان قاراماي، دەپۋتاتتار سونى قولداپ، «60 جاستان اسپاسىن» دەپ بەكىتتى. مىنە، وسىنداي قىزىقتار بولدى.

- ەلىمىزدە ءالى كۇنگە تىنشۋ تاپپاي كەلە جاتقان ەل اتالىمى سول شاقتا قالاي شەشىلىپ ەدى؟ بۇل جونىندە نە ايتا الاسىز؟ ونىڭ دا باسى-قاسىندا ءوزىڭىز بولىپ ەدىڭىز؟ بۇل دا كونستيتۋتسياعا قاتىستى وتكىر ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ەدى عوي.

- بۇل دا ءبىراز داۋعا سەبەپ بولدى. ەگەمەندىگىمىزدىڭ باستاۋىندا بولعان وقيعا عوي. بىرەۋ «الاي» دەدى، ەكىنشىلەرى «ولاي» دەدى. ەلباسى ولاردىڭ ءبارىن تىڭداپ بولىپ، «قازاقستان رەسپۋبليكاسى بولسىن» دەپ توقتاۋ ايتتى. بىلايشا ايتقاندا «ستانعا» توقتادى. نۇراعاڭ «بۇل اتاۋ قازاقتىڭ ەركىن ەكى ەسە كۇشەيتەدى» دەدى. «قازاقستان» دەگەن ءسوز «قازاقتىڭ ەلى» دەگەن ءسوز» دەپ شەشىم بەردى. جالپى، «ستان» دەگەن «ەل، مەملەكەت» دەگەن ءسوز. سوندا، «قازاق ەلىنىڭ رەسپۋبليكاسى» بولىپ تۇر. وسىلاي دەپ اتالعانى ءجون دەپ تۇجىرىم جاسالدى.

- پارلامەنتىمىزدىڭ ەكى پالاتالى بولۋى قالايشا جۇزەگە استى؟

- ەندى، 1995 جىلعى كونستيتۋتسيانى پرەزيدەنتىمىزدىڭ ءوزى باسقاردى. ەكى پالاتالى پارلامەنت جاعىندا بولدى. ول دا كوپ ايعاي شۋمەن اقىرى قابىلداندى-اۋ، ايتەۋىر!

- كونستيتۋتسيامىزدىڭ دامۋى بارىسىنا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ اتقارعان ءرولى قانداي؟

- ول شەشۋشى ءرول اتقاردى. ەلباسى كونستيتۋتسيامىزدىڭ ارۋاقىتتا دا زامان تالاپتارىنا ساي بولۋى ءۇشىن ۇنەمى باقىلاۋدا ۇستاپ وتىردى. بۇنىڭ ءبىر كورىنىسى 1999 جىلى ورىن الدى. پرەزيدەنت زاڭناماعا جاڭا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى. مۇنداعى نەگىزگى يدەيا پارلامەنتتىڭ وكىلەتتىلىگىن كەڭەيتۋ ەدى. پارلامەنتكە مولىراق وكىلەتتىلىك بەرۋ، قۇقىقتار مەن مىندەتتەر جۇكتەۋ ماقساتى-تىن. سەسەبى، زاڭ شىعارۋشى ورگان ەڭ ماڭىزدى ورگان بولىپ ەسەپتەلەدى. ول بارلىق قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەيتىن كۇش. وسىعان بايلانىستى پارلامەنتتىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋ ماسەلەسى ءپىسىپ-جەتىلە باستادى. تاعى ءبىر رەت، 2007 جىلدىڭ اقپانىندا جارلىق شىعارىپ، وزگەرىستەر مەن قوسىمشالار ەنگىزۋ تۋرالى باستاما كوتەردى. وعان مەن دە قاتىستىم. ءسويتىپ، اينالاسى 4-5 ايدا كونستيتۋتسيا جاڭا ساپاعا كوتەرىلدى. بۇل وزگەرىستەر نەگىزگى پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ، ونىڭ ىشىندە ءماجىلىستىڭ تۇعىرىن بيىكتەتە تۇسۋگە باعىتتالدى.

- سوندا، پرەزيدەنت قاي كەزدە ۇسىنىس بەرە الادى؟

- پرەزيدەنت قاي كەزدە دە ۇسىنىس جاساي الادى. بىراق ۇسىنعاندا دا الدىن-الا پارتيالاردىڭ فراكتسيالارىمەن كەڭەسى بولادى. ءبىر توقتامعا كەلگەن سوڭ عانا ۇسىنادى. بۇعان دەيىن مۇنداي ءۇردىس جوق بولاتىن. ءماجىلىس دەپۋداتتار ونىمەن كەلىسپەۋى دە مۇمكىن. بۇرىن كەلىسپەگەن ءۇشىن پرەزيدەنت پارلامەنتتى تارقاتىپ جىبەرۋگە الەۋەتتى بولاتىن. قازىر ونداي جاعداي جوق. كەلىسىمىن الۋ، دەپۋتاتتاردىڭ پىكىرىن تىڭداۋ دەگەن يگىلىكتى ءداستۇر قالىپتاستى. وسىعان بايلانىستى كەيبىرەۋلەر «بىزدە پرەزيدەنتتىك-پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا باستالدى» دەپ كۇپىلدەتىپ ءجۇر. ارينە، پارلامەنتتىگىمىز ايتارلىقتاي دارەجەدە. بىراق نەگىزگى نىسان - پرەزيدەنتتىك اتريبۋت وزگەرگەن جوق. ءبىزدىڭ جاعدايداعى باسقارۋ ۇلگىسى «پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا» بولىپ قالا بەردى. ول وزگەرتىلمەيتىن جاعداي. بۇل قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ ءبىر ەمەس ەكى بابىندا شەگەلەپ كورسەتىلگەن.

- سوڭعى وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار جونىندە ماماندار «مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا كوبىرەك كوڭىل ءبولىندى» دەپ ءجۇر. بۇل ءسوزدىڭ قانشالىقتى جانى بار؟

- ەندى، 2007 جىلىندا ورىن العان وزگەرتۋلەر جونىندە پرەزيدەنت ۇلكەن بايانداما جاسادى. ول مامىردىڭ 16-شى جۇلدىزى بولاتىن. وندا دا ماسەلە دەپۋتاتتاردىڭ تالقىسىنا ءتۇستى. سونىمەن، ەلەۋلى وزگەرىستەر بولدى. زاڭ قابىلداندى. ەڭ نەگىزگىسى، جوعارىدا ايتقانىمداي - پارلامەنتتىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ، ونىڭ ىشىندە ءماجىلىس ءرولىن ارتىرۋ ەدى. ەكىنشىدەن، بۇرىنعى كونستيتۋتسيادا مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار مەن قوعامدىق ينستيتۋتتار «بىرىمەن-ءبىرى بىرىگىپ كەتپەيدى» دەپ كورسەتىلگەن بولاتىن. ونى الىپ تاستاۋعا تۋرا كەلدى. كىشكەنتاي عانا جول... سەبەبى، مۇنداي جاعداي قوعامدىق ۇيىمداردى مەملەكەت ماسەلەلەرىن شەشۋگە قاتىستىرۋعا جىبەرمەيدى. بۇعان دەيىنگى تانىمدا «مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدار مەملەكەت اتقارىپ جاتقان جۇمىستاردى اتقارا المايدى» دەگەن ۇعىم سالتانات قۇرىپ كەلدى. ءسويتىپ، قوعامدىق ۇيىمداردان الشاقتاپ كەتتىك. بىراق، ءومىردىڭ اتى ءومىر. كوپتەگەن قوعامدىق ۇيىمدار پايدا بولىپ جاتىر. ولار قالاي بولسا دا مەملەكەتتىك ىسكە ارالاسىپ، ءومىر تالابىنا ساي جۇمىس ىستەي باستادى. قازىر قۇدايعا شۇكىر، ولارعا جول اشىلدى. مەملەكەتتىك ەمەس سەكتوردىڭ اياسى كەڭي ءتۇستى. قازىر قاي سالانى الىپ قاراساڭىز دا مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدارسىز ەلەستەتۋ قيىن. سونىمەن قاتار قوعامدىق ۇيىمداردى مەملەكەت قارجىلاندىرا المايتىن ەدى. ەندى قارجى ءبولىنىپ جاتىر. ەگەر ولار ۇكىمەت جۇمىسىن اتقاراۋعا كىرىسەتىن بولسا، ولارعا دا قارجى بولىنەتىن بولدى. سونىڭ ىشىندە، ساياسي پارتيالارعا سايلاۋ ناۋقانىندا قارجى ءبولۋ ماسەلەسى شەشىلدى. دەمەك ولاردىڭ دا جۇمىستارىن جانداندىرۋعا اسەرىن تيگىزەتىن بولادى.

- زاڭنامانىڭ قوعامداعى رولىنە داۋ جوق. بىراق قوعامدىق سانا دەگەن دە بار ەمەس پە؟ كونستيتۋتسيا بۇگىندە ءبىز ءۇشىن قانداي ۇعىممەن استاسادى؟ ماسەلەن، كەيبىر الىس-جاقىن شەتەلدەردە ول ءتىپتى ساكرالدىق دەڭگەيگە كوتەرىلگەن. ءتىپتى، دامىعان ەلدەردە «بۇل مەنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىم» دەگەن ءسوز ءجيى ايتىلادى.

- بىزدە «اتا زاڭ» دەپ ءجۇر عوي. بۇل كونستيتۋتسيانىڭ ءوز تۇسىنىگىن بەرمەيدى. بۇل اتامىزدان قالعان دۇنيە ەمەس. بۇرىن دا «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، «تاۋكەنىڭ جەتى جارعىسى»، سوسىن بيلەر شىعارعان ءارتۇرلى شەشىمدەر دەگەن بولعان. دەگەنمەن، بۇلاردىڭ بارلىعى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدى بىلدىرمەيدى. قوعامدىق قۇرىلىمدى دا بىلدىرمەيدى. تەك قانا سول قوعامدا بولىپ جاتقان قاتىناستاردى زاڭ نەگىزىندە شەشۋ ءۇشىن ارنالعان نورمالار مەن ادەتتەر جيىنتىعى رەتىندە قاراستىرىلعان. قازىر قازاقشا دا كونستيتۋتسيا اتالىپ كەتتى. ونى ەندى وزگەرتۋگە بولمايدى. بۇل سولاي قالىپتاستى. بۇل لاتىن ءسوزى، «قۇرام، قۇراستىرامىن» دەگەندى بىلدىرەدى. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، بارلىق ەلدەردە كونستيتۋتسيا دەپ الىنىپ ءجۇر...

- ءبىزدىڭ ەلدىڭ كونستيتۋتسياسىنا نەگىزگى ماتەريال بولعان وبەكتىلەردى اتاپ بەرە الاسىز با؟ ەل اۋىزىندا بۇعان قاتىستى الىپ-قاشپا اڭگىمە دە كەزدەسەدى.

- راس، كەيبىرەۋلەر «ءبىزدىڭ ەلدىڭ كونستيتۋتسياسى باسقا ەلدەردىڭ كونستيتۋتسياسىنان، اسىرەسە قۇراما شتاتتاردىڭ ۇلگىسىنەن كوشىرىلىپ الىنعان» دەيدى. مۇنداي پىكىر مازمۇندىق جاعىنان دۇرىس ەمەس. كونستيتۋتسيانى جازعاندا، ءبىز ءوز توپىراعىمىزدا تامىر جايعان كسرو-نىڭ ۇلگىسىنە كوبىرەك بوي ۇردىق. ويتكەنى، كسرو-نىڭ كونستيتۋتسياسىنداي ادامداردىڭ بوستاندىقتارى مەن قۇقىقتارىن قورعاعان بىردە-ءبىر زاڭنامالىق قۇجات جوق. ونىڭ وسىنشا الەۋەتىنىڭ كەزىندە جۇزەگە اسپاۋى بولەك اڭگىمە. ايتكەنىمەن، دۇنيەجۇزىندەگى قۇقىقتىق كەشەنگە تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ەنگىزگەن بىرەگەي قۇجات وسى بولاتىن. ال ەندى ومىردەگى ەڭ ماڭىز نارسە نە؟ ادامداردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى جانە ولاردىڭ مىندەتتەرى ەمەس پە؟ سوندىقتان دا ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيا ءبىرىنشى بابىنان «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزiن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتiك مەملەكەت رەتiندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى - ادام جانە ادامنىڭ ءومiرi, قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى» دەپ ءبىسسىمىللاسىن ايتۋدان باستايدى. كوردىڭىز بە، «ادام» دەگەن ۇلى قۇندىلىقتان باستالادى. سوندىقتان ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيا ەڭ الدىمەن كەڭەستىك مەكتەپتىڭ يدەياسىن الىپ، بىراق ولاردى باسقاشا، وزىندىك قولتاڭبامەن جۇزەگە اسىرۋدى باسشىلىققا العان جۇيە. امەريكا قۇراما شتاتتارى كونستيتۋتسياسىنان الىنعان بىردە-ءبىر باپتى، تىكەلەي يا جانامالاماي الىنعان تارماقتى، ياكي جولدى مەن بىلمەيمىن. ءوزىم تىكەلەي قاتىستىم عوي، وندا ءبىز امەريكانىڭ كونستيتۋتسياسىنا تىكەلەي سىلتەمە جاساپ، سوعان ەرەكشە كوڭىل بولگەمىز جوق. ال ەندى فرانتسيا كونستيتۋتسياسىنىڭ كەيبىر جاعدايلارى ەسكەرىلدى. ايتالىق، «كونستيتۋتسيالىق كەڭەس». بۇل - فرانتسيادا ءبىرىنشى رەت قۇرىلعان قۇرىلىم بولاتىن. وسىلايشا، بۇرىنعى كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ ورنىنا كونستيتۋتسيالىق كەڭەستى ەنگىزدىك. ال ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كەيبىر جاعدايلاردىڭ گەرمانيا قۇجاتناماسىنان الىنعانى جاسىرىن ەمەس. قانداي تارماقتار؟ مىسالى، «مەنشىك مىندەتتەيدى» دەيدى. ەكى-اق سوزدەن تۇرادى. ياعني، تولىق ماعىناسى «مەنشىك مىندەت جۇكتەيدى» دەگەن ءسوز. ايتايىق، بىزدە مەنشىك بولعاندا دا جەكەمەنشىك ەنگىزىلىپ وتىر، سول زاڭداستىرىلىپ وتىر. ال جەكەمەنشىكتى ادام تۇسىنبەسە، وندا ول «تەك قانا مەنىكى» دەپ، «ماعان جاتادى، نە ىستەسەم دە ءوز ەركىم» دەپ ويىنا كەلگەنى ىستەيتىن بولسا، قاسىرەت دەگەن وسى بولماق. ءبىز ونىڭ دا جاۋاپكەرشىلىگى بارىن ەسكە سالۋ ءۇشىن «مەنشىك مىندەت جۇكتەيدى» دەپ الدىق. مەملەكەتتىك مەنشىك تۇسىنىكتى. ول حالىق ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى. حالىقتىڭ يگىلىگى، ءال-اۋقاتى سوعان تىرەلىپ تۇر. ال جەكە مەنشىك دەگەن تەك قانا مەنشىك يەسىنىڭ قامقورلىعىندا بولماۋى كەرەك. بۇل بىرىنشىدەن. ەكىنشىدەن، وعان سالىق تولەۋى كەرەك. ۇشىنشىدەن، ءوز مۇقتاجىنان ارتىلىپ جاتسا، حالىقققا دا شاراپاتىن تيگىزۋى كەرەك. بۇل دەگەن تەرەڭ وي. الايدا، سول وي ءبىزدىڭ ايماقتاعى ءىرى مەنشىك يەلەرىنىڭ ساناسىنا ورنىعا الماي جاتىر. «مۇقتاجدارعا قامقورلىق» دەگەن ۇعىم ساناۋلى عانا بولىگىندە بولماسا، باسىم بولىگىندە جوققا ءتان. بىزدە بۇل تاراپ قوعامدىق ينستيتۋت رەتىندە قالىپتاسقان جوق. ميلليونداعان، ميللياردتاعان زاتاي جانە اقشالاي قۇندىلىقتارى بار مەنشىك يەلەرى وسىنداي ەگويزمنىڭ سالقىنىنان ارىلا الماي كەلەدى. ال دامىعان ەلدەردە بۇل ءۇردىس الدەقاشان جولعا قويىلعان. ءبىز بۇل تۇرعىدا ونداي دارەجەدە جەتىلمەي جاتىرمىز.

-ال ەندى كونستيتۋتسيامىزدى قۇرمەتتەۋ، سىيلاۋ قاي دەڭگەيدە دەپ ويلايسىز؟

- كونستيتۋتسيانى سىيلاۋ دەگەن ۇلكەن اڭگىمە. مەملەكەتتى سىيلاۋ كونستيتۋتسيانى سىيلاۋدان باستالادى. مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمى، الدىنا قويعان ماقساتى، ازاماتتارىنا دەگەن قامقورلىعى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا قوعامدىق قاتىناستاردى قامتيتىن ۇردىستەردىڭ بارلىعى وسى قۇجاتتا جازىلعان. سوندىقتان ەلدىكتى سىيلاۋ ءۇشىن كونستيتۋتسيانى سىيلاۋ كەرەك. ال ەندى وسى جەردە «كونستيتۋتسيانى سىيلاۋ بارلىق حالىقتىڭ ويىندا بار ما، بارشاسى دا قۇرمەتتەۋشىلىك جوعارى دارەجەگە جەتتى مە؟» دەگەن ماسەلە تۋىندايدى. ودان تاعى ءبىر ماسەلە، «سىيلاۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن كونستيتۋتسيانى ءبىلۋ كەرەك» دەگەن دە ءتامسىل شىعادى. ونى قالاي سىيلاۋعا بولادى؟ كونستيتۋتسيانى بارلىق ازاماتتار وسى كۇنگە شەيىن جەتىك وقىدى، ءتۇسىندى، ءبىلدى، ۇقتى دەپ باتىل ايتۋعا بولا ما؟ بۇلاي دەۋگە نەگىز جوق. ال ەندى وقىماسا، تۇسىنبەسە، بىلمەسە، نە ءۇشىن قاجەت ەكەنىن ايتا الماسا، وندا سىيلايدى، قادىرىنە جەتەدى دەپ ايتا المايمىز. مۇنىڭ ءوزىنىڭ جاعىمسىز سالدارى قوعامدا كەيدە شاڭ بەرىپ قالادى. قۇرىلىسشىلار شە، ۇلەسكەرلەر، جەر الۋ ۇدەرىسى... سوندا كوپتەگەن ازاماتتار الاياقتاردى الداۋىنا ءتۇستى. ەگەر ولار وزدەرىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن بىلەتىن بولسا، ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولىن انىق تۇسىنەتىن بولسا، ونداي كۇردەلى جاعدايعا تاپ بولماعان بولار ەدى. نەمەسە قايسىبىر ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردى الايىق. ازاماتتارىمىز ولارعا يمانداي سەنىپ، وزدەرىنىڭ جيگان-تەرگەنىن اپارىپ سالادى. ال ولار ءوز كەزەگىندە نە بانكروت بولادى، نە باسشىلارى اقشانى الىپ قاشىپ كەتەدى. سوعان ارۋاقىتتا دا ساق بولۋ كەرەك. ونداي تىرلىكتەرگە كىرىسكەندە، ادەتتە سالىمشى، قانداي قۇقىقتارىڭ بار، قانداي مىندەتتەر بار، الدىن الا حاباردار بولعان ءجون.

- ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، كونستيتۋتسيانى بىلمەۋشىلىك ەڭ اۋەلى نەدەن كورىنىس تاۋىپ جاتىر؟

- كونستيتۋتسيانى بىلمەۋدىڭ جارقىن ءبىر كورىنىسى - قىلمىستىلىق. البەتتە، كونستيتۋتسيا قىلمىستىق زاڭناما ەمەس. دەگەنمەن ونىڭ ەكىنشى قىرى، ول تەك قۇقىقپەن شەكتەلمەيتىندىگى دەر ەدىم. ول مىندەت تە جۇكتەيدى. «زاڭدار مەن باسقا دا نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەر ادامدارعا ارنالعان. مىنە، وسى مىندەتتەردى ورىنداۋ كەرەك» دەيدى. ال قىلمىسكەرلىك وسىنداي باپتارعا قارسى شىعىپ، ازاماتتاردىڭ بوستاندىقتارىن بۇزىپ وتىرادى. دەمەك، قىلمىستىلىقتىڭ كوبەيۋى دە، كونستيتۋتسيانى سىيلاماۋدىڭ ءبىر كورىنىس دەگەن ءسوز.

- وسىنىڭ ءبارى وقىپ-ۇيرەنۋدىڭ ناشارلىعىنان بولار. بالكي، كونستيتۋتسيانىڭ وقىتىلۋى جاڭا ساپاعا كوتەرىلۋى كەرەك شىعار؟

- كونستيتۋتسيا 4 سىنىپتان باستاپ وقۋ باعدارلاماسىنا ەنەدى. بىراق سونى تۇبەگەيلى تۇسىندىرەتىن مۇاعىلىمدەر از. وعان كوڭىل بولەتىن ادامدار دا از. بالالار زاڭ دەگەننىڭ نە ەكەنىن، «بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەن» سوڭ، زاڭدى بۇزىپ، ىڭعايسىز جاعدايعا تۇسكەنەن كەيىن عانا بارىپ ءبىر-اق تۇسىنەدى. پرەزيدەنتىمىز دە 1995 جىلى وسى ماسەلەگە وراي زاڭ قابىلداتقان بولاتىن. دەگەنمەن زاڭگەرلەر ونى ءىلىپ الىپ كەتە المادى. ءبىر جاعدايدى ايتىپ وتەيىن، بالالارعا بالاباقشادان باستاپ زاڭ تۋرالى تۇسىنىكتەر بەرىلە باستاۋى كەرەك بالباقشادان... دەمەك، مەكتەپكە دەيىن.

- دەمەك، مەكتەپتەگى قۇقىقتانۋ ساباعى دىتتەگەن مەجەسىنە جەتىپ جاتقان جوق. سولاي ما؟

- وسى ۋاقىتتا مەكتەپتىڭ وزىندە دە بۇل ماسەلەگە جەتە ءمان بەرىلمەيدى. وعان نەبارى 20-30 ساعات قانا بولىنەدى. زاڭدار تۋرالى تۇسىنىك جەتكىلىكىسىز. سوندىقتان جاستار دا زاڭي ءبىلىم المايدى. زاڭي ءبىلىم الماعاسىن، تۇسىنبەگەسىن ولار جاڭا ايتىپ وتكەنىمدەي، كوپتەگەن قىلمىستارعا بارادى. دەمەك، وسى ماسەلەنى دەرەۋ قولعا الۋ كەرەك. مەن جۋىردا وسى ماسەلەگە قاتىستى قالالىق اكىمشىلىكتە بايانداما جاسادىم. اكىمشىلىك جاقىن كۇندەرى زاڭي سانانى قالىپتاستىرۋدى ماقسات ەتىپ وتىر ەكەن. ول ءۇشىن بۇكىل اقپارات قۇرالدارى ارقىلى جان-جاقتى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەك كورىنەدى. كەرەك دەسەڭىز، راديودان دا زاڭناماعا قاتىستى تانىمدىق باعدارلامالار جۇرگىزىلمەكشى. نە دەيمىز، ىسكە ساتتىلىك تىلەيمىز دە.

- ىڭعايسىزداۋ بولسا دا سۇرايىن دەپ وتىرمىن. كونستيتۋتسيانى سىيلاماۋ وقۋشىلارمەن عانا شەكتەلمەيتىن شىعار، اعا!

- سوسىن، كونستيتۋتسيانى سىيلامايتىنداردىڭ ءبىر بولىگى، ونىڭ ناعىز قورعاۋشىسى بولۋعا ءتيىس قايسىبىر مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر دەۋگە دە بولادى. «سىبايلاستىق، جەمقورلىق» دەپ اتتانداپ جاتىرمىز عوي. وت بولماسا ءتۇتىن قايدان شىعادى؟

- سىبايلاس جەمقورلىق ازاماتتاردىڭ اراسىندا ەمەس، مەملەكەتتىك قىزمەتكەر مەن ازاماتتار اراسىندا ورىن الاتىن جاعداي. مۇنى دا ەستەن شىعارماعان ءجون. بىرجاقتى عانا كىنالاۋعا بولماس...

- ارينە، ازاماتتاردىڭ وزدەرىنەن دە بار. كەيدە وسىنداي جاعدايدى وزدەرى تۋدىرادى، نەگىز بولادى. التىننىڭ شەتىن كورسەتىپ، قىزىقتىرادى. «التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايادى» دەمەكشى، قۇزىرلى قىزمەتكەرلەر دە اربالا باستايدى. زاڭ بۇزۋشىلىقتاردان وڭاي، ءارى ارزان قۇتىلىپ كەتكىسى كەلەتىن شىعار. زاڭدى بۇزعاننان كەيىن جاۋاپقا تارتىلۋى كەرەك. وۋ، اۋەلى زاڭدى بۇزباۋعا تىرىسۋ كەرەك قوي. مىنە، تۇيىتكىلدىڭ شيەسى قايدا جاتىر.

- ماسەلەنىڭ وسى ماعىناسىندا، ازاماتتىق قوعامعا بەتبۇرىسىمىزدى قالاي باعالار ەدىڭىز؟ قانشا دەگەنمەن، الداعى ۋاقىتتا ەقىۇ-عا توراعا بولعالى جاتقان جوقپىز با؟

- ەقىۇ -نىڭ ازاماتتىق قوعامعا تىكەلەي قاتىسى جوق. ول بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ءبىر بولىمشەسى عانا. ونىڭ ءبىرىنشى مىندەتى دەموكراتيالىق ۇردىستەردىڭ بارىسىن قاداعالاۋ. «قاداعالاۋ» دەگەننەن شىعادى، ەلىمىز توراعالىق مانداتىن العاننان كەيىن ونى جۇزەگە اسىرۋعا جاعداي جاساۋ كەرەك. ءسوز جوق، زاڭدارىمىز ونىڭ ىعايىنا قاراي بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بەيىمدەلىپ وتىر. جاڭا ايتىپ كەتتىم، قوعامدىق ۇيىمدار دا مەملەكەت ءىسىن اتقارۋعا تارتىلىپ جاتىر. بۇل دا ۇلكەن جۇمىس. بۇل دا ازاماتتىق قوعام جاساۋعا نەگىز بولاتىن ۇدەرىستەردىڭ ءبىرى. مەنىڭشە، وسى تاراپقا ەرەكشە كوڭىل اۋدارعان ءلازىم. ازاماتتىق قوعام دەگەنىمىز اۋەلى قوعامدىق ۇيىمداردى مەملەكەت ىسىنە تارتۋ دەگەن ءسوز. «وكىلەتتىلىك ءبولىسۋ» دەپ تە ايتۋعا بولادى. بىراق بۇل جۇكتەۋ، امانات ارقالاتۋ. ازاماتتىق ۇيىمداردىڭ سونى ورىنداۋعا مىندەتتەمە الىپ، جانىن سالۋى. ازاماتتىق ۇيىمدار كوبەيسە، قىلمىس تا ازايار ەدى. بارلىق جەردە بۇل ۇيىمدار ارەكەت ەتىپ، ءتيىمدى ارەكەتكە كوشسە، ازاماتتىق قوعام دەگەن سول بولماق. ۇجىمدا، ءتىپتى وتباسىنان باستاپ، مەيلى اۋىلدىق جەردە، الىس تۇكپىردەگى ەلدى-مەكەندەردە بۇل ىلكىمدىلىك قولداۋ تابۋعا ءتيىس. جانە دە مۇنىڭ بارلىعىن دا ازاماتتاردىڭ ءوزى ءىسى رەتىندە ءتۇسىندىرۋ قاجەت. ۇكىمەتكە وزگەنىڭ ەڭبەگى قاجەت ەمەس. ەڭ الدىمەن وزىڭە، وتباسىڭا، وتانىڭا قىزمەت ەتۋ جاۋاپكەرشىلىگى دەپ ۇعىندىرۋ. الايدا بۇعان ءبىز ناشار بەيىمدەلىپ، تۇسىنبەي جاتىرمىز. مەنىڭشە، دۇنيەدەگى ەڭ قيىن جاعداي وسىنداي، ەڭ وڭاي نارسەنى ءتۇسىندىرۋ. ياكي، ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى لەۆ تولستوي ايتپاقشى، دۇنيەدەگى ەڭ قيىننىڭ قيىنى كۇندەلىكتى بولىپ جاتقان اعىمداعى ءىستى ءتۇسىندىرۋ ماشاقاتى. ءوزى كورىپ، ءوزى ىستەپ جۇرگەن نارسەنىڭ نە ەكەنىن، نە ءۇشىن كەرەك ەكەنىن، نەگە قاجەت ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ. ايتالىق، زاڭدى ورىندايتىن بولساڭ، وزىڭە جاقسى عوي. وزىڭە ىڭعايلى. مىنەكەي، وسىنداي جاعدايلارمەن كەزدەسىپ وتىرعان جايىمىز بار.

- گازەتىمىزدىڭ ارنايى ساۋالى: قالاي ويلايسىز، ەلىمىزدىڭ ءتىل زاڭىنا قاتىستى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ كەرەك پە؟ زامانىمىز قازاق تىلىنە قاتىستى زاڭداردىڭ قاتاڭدانا تۇسكەنىن تالاپ ەتەتىن ءتارىزدى.

- بىردەن ايتايىن، ءتىل مامانى ەمەسپىن. بۇل وتە قيىن ماسەلە. بۇل زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا مەنىڭ دە كەزىندە قاتىسقانىم بار. 1989 جىلى جوعارعى كەڭەس «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ جوباسىن قاراعاندا، زاڭناماعا جاۋاپتى جۇمىسشى توبىندا بار ەدىم. بىراق وندا ءوزىڭىز بىلەسىز، ءتىل تۋرالى ماسەلەلەر تۇبەگەيلى شەشىلگەن جوق جانە شەشىلۋى دە مۇمكىن ەمەس ەدى. ول كەزدە، قازاق حالقىنىڭ شامامەن 40 پايىزدايى ورىس تىلىندە سويلەتىن. قازاق ۇلتىنىڭ ءوزى ورىسشاعا بەيىم-ءدى. باسقاسى باسقا، قازاقتاردىڭ وزدەرى قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل ەتۋگە قارسى شىقتى عوي. مىنە، ماسەلە قايدا جاتىر. دەگەنمەن، سول كەزدەڭ وزىندە اششى ايتىلعان ءبىر اقيقات بار ەدى. ياعني، ءتۇيىندى ماسەلەنىڭ ءمانى: «ءتىل تۇيىتكىلى ءبىر كۇندە، ءبىر جىلدا شەشىلمەيدى. بۇل ەسكى اۋرۋ، ەجەلدەن قالىپتاسقان جاعداي. ونى ءبىر ساتتە شورت كەسىپ، جارلىقپەن شەشۋ دەگەن مۇمكىن ەمەس. وعان شىدامدىلىق ءبىلدىرۋ كەرەك. كەزىندە «سونىمەن، وسى ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە سويلەي بەرۋ كەرەك، ايتا بەرۋ كەرەك، شارا قولدانا بەرۋ كەرەك، سوندا عانا انا ءتىلىمىز فورمالدى تۇردە ەمەس، ناعىز جۇرەكپەن قابىلدانادى» دەگەنبىز.

ونداعى ورىن العان جاعداياتتىڭ سەبەبى بەلگىلى. الماتىدا جۇزدەگەن مەكتەپ بولسا، سونىڭ ءبىر-ەكەۋى عانا قازاق مەكتەپتەرى بولدى. ولار قانداي ادامداردى تاربيەلەپ شىعاراتىن ەدى؟ ارينە، ورىس ءتىلدى ادامداردى تاربيەلەيتىن. قازىر شۇكىرشىلىك، قازاق ءتىلى ماسەلەسى بۇرىنعىدان الدەقايدا جاقسى، مەكتەپتەر دە اشىلىپ جاتىر، قازاق ءتىلىنىڭ دە اياسى كەڭي تۇسۋدە، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا دا انا تىلىندە ساباق وقىتىلۋدى.

- ەلىمىزدىڭ زاڭ سالاسىنا قاتىستى قانداي كەمشىن تۇس بار؟ اسىرەسە زاڭناما تىلىنە قاتستى مامان رەتىندە نە ايتا الاسىز؟

- ماماندىعىمىزعا قاتىستى ءبىر قيىن جاعداي بار. ونى ۇسىنىس ەتىپ تە جاتىرمىز. دالىرەك ايتقاندا، قازاقتىڭ زاڭي ءتىلىن بىلەتىن ادامدار دايىنداۋ كەرەكتىگى. تاعى قايتالاپ ايتامىن، قازاق ءتىلىن ەمەس، قازاقتىڭ زاڭي ءتىلىن بىلەتىن كادرلار قالىپتاستىرۋعا ءتيىسپىز. بۇعان دەيىن دە تالاي مىنبەرلەردەن «ءتىل فاكۋلتەتتەرىنە وسىنداي بولىمشەلەر ەنگىزەيىك» دەپ ۇسىنىس جاساعام. نەگە؟ ويتكەنى، قازاقتىڭ زاڭي ءتىلى وڭاي ءتىل ەمەس. ول - ەرەكشە ءتىل. مۇنىڭ ءوزىن بىرىنشىدەن، ماماندار بىلمەيدى. ەكىنشىدەن، ونى قولدانىپ جۇرگەن ادامدار بىلمەيدى. تاعى ءبىر نارسە ايتايىن، بۇل ماسەلەنىڭ ارتىندا ادام تاعدىر بار. ميلليونداردىڭ تىرشىلىگى بۇعىپ جاتىر. ماسەلەن، قازىر كوپ زاڭدارىمىز ورىسشا جازىلادى. سوسىن قازاقشاعا اۋدارىلادى. ال اۋدارعاندا، اۋدارماشىلاردىڭ ءوزى كوپ نارسەنى تۇسىنبەيدى دە، قازاقشا نۇسقاسىندا تۇپنۇسقالىق ماعىنادان الشاق كەتىپ جاتاتىن كەزدەرى بار. قاراپ تۇرساڭ، ازاماتتارىمىزعا قولدانىلاتىن زاڭنىڭ ءوزى ەكى قالىپتا، قازاقشا جانە ورىسشا بولىپ قولدانىلىپ جاتىر. بۇلاي بولماۋى كەرەك. ءتىپتى، جاڭادان ۆەلوسيپەد ويلاپ تابۋدىڭ كەرەگى جوق. ءبىزدىڭ تاريحى تەرەڭ زاڭي ءتىلىمىز بار. ەجەلدەن قالىپتاسقان، اسىلى تۇركى ءتىلى اياسىنداعى زاڭي ءتىل. مەن جاقىندا وسىعان بايلانىستى ءبىر زاڭدى تاۋىپ الدىم. ول قىپشاقتاردىڭ 16 عاسىرداعى «تورە» تۋرالى «تورە بىتىگى» دەگەن كىتابى. سونى قازاقشاعا بەيىمدەپ شىعاردىم. سوندا، قازىرگى قازاقتار تۇسىنە الاتىن زاڭي تەرميندەر بار. سونىڭ ىشىندە، سول كۇيىندە ادەيى قالدىرىلعان تىركەستەر كوپ-اق. بىزگە تۇسىنىكتى تە. ماسەلەن، «جارعى»، «جارشى» دەگەن سوزدەر. نەمەسە «تورە» دەگەن ءسوز. ءبىر عانا مىسال، ءبىز قازىر وسىناۋ «تورە» دەگەن ءسوزدىڭ ءبىر-اق ماعىناسىن بىلەمىز. «باستىق» دەگەندى ءبىر-اق تۇرعىدان قولدانامىز. ال ونىڭ كوپ ماعىنالى ەكەنىنە، سونىڭ ىشىندە «زاڭ» دەگەن سوزبەن سينونيم ەكەنىنە ءمان بەرمەيمىز. ول كىتاپ 2003 جىلى شىقتى. وعان كوپتەگەن جۇرەكجاردىلار دا شىقتى. زاڭي ءتىلدى وقىتقاندا وسىنداي ماتەريالداردى پايدالانۋعا بولادى دەگەن ويدامىن. تالاس جوق، اۋزىمىزدى قۋ شوپپەن سۇرتە بەرۋگە بولماس. بۇل تارماق اقىرىنداپ بولسا دا قالىپتاسىپ كەلە جاتىر. بىراق بۇل قارقىن كوڭىل تولارلىقتاي ەمەس. قازىر جاعدايىمىز باستاپقى كەزبەن سالىستىرعاندا الدەقايدا ارتىق. العاشقى كەزەڭدەردە شىم-شىتىرىق بولاتىن. 1993 جىلعى كونستيتۋتسيانى دا ورىسشا جازدىق قوي. سونى كەيىن قازاقشاعا اۋداردى. قازاقشاعا اۋدارعاندا دا ناشار اۋدارىلدى. ول تۋرالى مەن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە سىني ماقالا تۇرىندە جازدىم دا. قانداي سوزدەردى دۇرىس اۋدارماعان، سولاردى تەردىم. ايتالىق، «زاڭ» دەگەن ءسوز، «قۇقىق»، «نورماتيۆ» دەگەن ءسوز. سونىڭ ءبارىن «قالىپ» دەپ اۋدارعان. قالىپ دەسە، كىرپىش قۇياتىن، جاپا جاسايتىن قالىپ كوزگە ەلەستەيدى. بۇل - نورما. «نورما» ءسوزى قازىر دۇنيەجۇزىلىك تەرمين بولىپ قالىپتاستى. وزگەرىسسىز قالدىرۋ كەرەك. نەگە ءبىز ءبارىن قازاقشاعا اۋدارۋىمىز كەرەك. كەز-كەلگەن قازاققا تۇسىنىكتى بولىپ قالىپتاسقان حالىقارالىق تەرميندەردى سول كۇيىنشە قالدىرۋ كەرەك. مەن وسىعان قاتىستى سىن ايتار ەدىم. ايتپەسە، ءبىز وسىلاي سۇرىنە بەرەمىز. ءبىر ورىسشا زاڭدا «ساماۋرىن»، قازاقشاسىندا «سامارقان» دەپ تۇرعاننان ابىروي تابامىز دەپ ايتۋ قيىن. مۇنداي قايشىلىقتاردى ەركىنە جىبەرۋگە بولمايدى. زاڭ دەگەن ءبىرىنشى كەزەكتە ادام تاعدىرىنا جاۋاپ بەرەدى. ءبىر ءسوز بۇكىل ادامزات تاعدىرىن شەشىپ كەتۋى مۇمكىن. ءدۇدامال، اۋىر جاعداي تۋدىرۋى دا مۇمكىن. سوندىقتان دا وسى تاراپتا تەزىرەك وڭ وزگەرىستەر ورىن السا دەيمىن.

ابىلايحان قالنازار،

«انا ءتىلى» گازەتى، 28.08.2009