«Qytaydan qashyp qútyla almaysyn. Biraq onyng qoynyna kiruding de qajeti joq!»

Preziydent Toqaev Qytaygha saparmen baryp, birqatar is-sharagha qatysty. Sonyng ishinde eki el arasyndaghy baylanysqa janasha serpin berui tiyis 23 qújatqa qol qoydy.

Sapar әli de jalghasuda. Býgin «Ortalyq Aziya – Qytay» sammiyti ótpekshi.

Eki el arasyndaghy mәseleler egjey-tegjeyli talqylanyp bolghandyqtan, sapardyng alghashqy, Qazaqstan men Qytaygha qatysty qorytyndylaryn shyghara beruge bolatyn shyghar.

Shynymyzdy aitayyqshy, әgәrәky Qazaqstan men Qytay basshylary bir-birine sapar jasap, kezdese qalsa, nemese eki eli arasyndaghy qarym-qatynas qarqyndap ketse, bizding BAQ pen әleumettik jelilerde bir-birine qarama-qarsy, kerek deseniz, ymyrasyz hәm antagonistik eki pikir oryn alady.

Biri, jәne olar biylikke bir taban jaqyndar, ol saparlar men kelisim-sharttargha shang juytpay, maqtaydy-ay kep.

Ekinshisi búl pikirge mýldem kereghar bop shygha keledi de, biylikting eki el arasyndaghy qarym-qatynasty jaqsartugha baghyttalghan kez kelgen qadamyn joqqa shygharyp, qara aspandy tóndiredi-ay kep.

Al, meninshe, aqiqat, әdettegidey osy eki pikirding arasynda jatyr.

Bir jaghynan, qúdayy kórshi bolghandyqtan búl elmen tatu-tәtti ómir sýrip, ekonomikalyq, sayasy salalarda til tabysu bizding mandayymyzgha o basta jazylyp qoyghan. Álemdik enbek bólinisinde bizdi «hosh keldinder, qazaqtar!», - dep qúshaghyn jaya qarsy alyp jatqan eshkim joq. Sondyqtan da, dýniyejýzilik naryqtyng basty qúramdas bóligining biri – Jibek jolynda ornalasqan biz halyqaralyq qauymdastyqqa ózimizding geosayasi, logistikalyq mýmkindikterimizdi úsynamyz. «Qytaydan Europagha tauar jibermeymiz!», - dep esikti tars jauyp qoya almaymyz. Osy baghyttardaghy bizding ornymyzdy basyp alghysy keletin kórshiler de joq emes. Onyng ýstine Qytayda túryp jatqan 1 jarym million qandastarymyzgha da salqynymyz tiyip ketpeui kerek.

Al ekinshi jaghynan, Qytay jay ghana kórshi emes, ol tómengi erni jer tiregen, jogharghy erni kók tiregen alpauyt, әlemdik derjava. Onymen oinaugha bolmaydy, bir kýnning ishinde onyng qoynyna bayqamay kirip ketu de ghajap emes. Onday qatelikterding alghysharttary eski Qazaqstan túsynda oryn aldy da. Múnay salamyzdyng ýshten birindey bóligi (kezinde dәl osynday statistika jariyalanghan-dy) sol elding kompaniyalarynyng qolyna ótip ketken-di. Nazarbaev túsynda 12 milliard dollarday nesie alghanymyz da esimizde, keybir BAQ ol qarjy elbasynyng otbasyna jaqyn kompaniyalargha berildi dep jatty.

Bir sózben aitqanda, ekonomikalyq jәne basqa salalardaghy kórshilik qarym-qatynastar Qytay jaghynan ekspansiyagha úlasyp ketpeui kerek. Uaqytsha problemalardy (mәselen, ekonomikagha investisiya tartu, jana kәsiporyndar men júmys oryndaryn ashu jәne tb.) sheshemiz dep jýrip, úzaq merzimdik, týpkilikti memlekettik, últtyq mýddelerimizdi tәrk etip almayyq.

Jәne búl eshqanday sinofobiya emes. Búl qazaqtyng «saqtansan, saqtaymyn» degen sózin eske salu ghana.

Sol sebepti Qytaymen qarym-qatynasty jaqsartuda tórt nәrseni basshylyqqa alugha tiyispiz.

Birinshiden, әlemdik derjava retinde Qytay ózining syrtqy sayasatyn jýrgizude әlemde bop jatqan geosayasy ózgeristerdi eskerip, alpauyttardyng arasyndaghy óz ornyn nyqtap alghaly túr. Ukrainadaghy soghysqa baylanysty «újymdyq Batys» men Resey arasyndaghy daghdarys Qytay sekildi supermemleketke qosymsha mýmkindikter berip otyr. Ózine kórshiles Ortalyq Aziya elderin bólek sammitke shaqyruynyng ózinde biraz gәp bar.

Ekinshiden, Qytaydyng әlemdik derjava retinde bizge berer bir kómegi bar. Onyng astary osydan biraz uaqyt búryn Qazaqstangha kelgen kezinde Qytay basshysy Sy Szinipin aitqan myna sózinde jatsa kerek. Ol: «Halyqaralyq koniunktura qansha qúbylsa da», Pekin «aldaghy uaqytta da Qazaqstan tәuelsizdigin, egemendigi men aumaghynyng tútastyghyn» senimdi týrde qolday beredi, Qazaqstannyng «ishki isine qanday da bir kýshterding aralasuyna ýzildi-kesildi qarsy shyghady» dep mәlimdegen bolatyn.

Ýshinshiden, geosayasat ta tabandylyqpen qatar... saqtyq pen әkkilik te kerek-aq. Sol sebepti birjaqtylyqqa týsip ketip, bir elge tәueldi bolyp qalmau ýshin әlemdik sayasattyng basqa da yqpaldy ortalyqtarymen baylanystardy odan sayyn kýsheytip, týbegeyli mýddelerimizdi qorghauda bedeldi strategiyalyq әriptester tabu shart. Ózgerip jatqan әlem ol ýshin jana mýmkindikter ashyp jatyr emes pe?

Tórtinshiden, últtyq mýddelerge tikeley qatysy bar memleket aralyq kelisim-sharttary ashyq týrde parlamentte talqylanyp, sonda ratifikasiyalanuy tiyis. Mәselen, shetelden keletin әr investisiyanyng ne nesiyening naqty sharttary men talaptary qanday? Áytpese, Qytayda qol qoyylghan 23 qújattyng artynda ne túrghanyn bizge qol qoyghan ministrler aityp ta jatqan joq!

Qytayda qol qoyylghan qújattardyng ishinde múnay salasyndaghy kelisim-sharttardy basqalardan bólek qarastyrugha bolatyn siyaqty.

Álemdik daghdarys pen «újymdyq Batystyn» Reseyge qarsy jariyalaghan sanksiyalary Qazaqstan múnayy men gazyn eksporttaudyng jana joldaryn izdestiruge mәjbýrlep otyr. Osyndayda «eldi, múnay salasyn basqarghan azamattar nelikten 30 jyl ishinde osy marshruttardy әrtaraptandyrmady? Shynymen de Qazaqstan múnay men gazyn tek óz aumaghy arqyly ótkizip, sol sebepti bizding elge tiyisti sayasy jәne geosayasy yqpal jasap kelgen Mәskeuding basshylary bizding iygi jaqsylardy qorqytty ma, satyp aldy ma?» degen ekiúday súraqtar tuyndaytyny da ras.

Jә, oghan Uaqyt óz baghasyn bere jatar.

Tek Qazaqstan men Qytay arasyndaghy múnaygha qatysty búl jana sheshim bizding «qara altynymyz» ben gazymyzdyng tasymalyn monopoliyalandyryp, óz uysynan shygharghysy kelmeytin Reseyding qosymsha narazylyghyn tughyzyp jatsa, oghan da diplomatiyalyq amaldar taba alsaq boldy...

Ámirjan Qosan

Abai.kz