Surette: 1. L.IY.Mirzoyan. 2. L.IY.Mirzoyannyng KSRO basshylarynyng qol qongymen maqúldanghan shifrly jedelhaty

Bizding respublikamyzdy basqarugha 1933 jyly kelgen Levon Mirzoyan jayynda men qayta qúru jyldary jazghan edim. 32-shi jyl qasiretinen keyin onyng qazaq eline tiygizgen sharapatyna sýisinip, ótkergen revolusiyalyq jolyn sýisine janghyrtqan maqalamdy 1988 jyly jariyalappyn. Alayda sondaghy shalqyghan sezimim tym birjaqty bolghan eken. Keyingi kezderi búl qayratkerdi dәriptegen júmystarmen qatar, búryn beymәlim bolyp kelgen derekter shyghyp keledi. Onyng «Ýlken terror» jyldary respublikada oryn alghan jappay sayasy qughyn-sýrgin nauqanynyng kórigin ózi kósegeni aityluda. Mening oiymsha, solardy meylinshe asha týsu kerek. Sonda atalmysh birinshi basshynyng tolymdy beynesin tanimyz, әri, qayghyly kezeng qaltarystaryn da anyghyraq andap, ózimiz ýshin tiyisti qorytyndy jasaymyz.

Surette: 1. L.IY.Mirzoyan. 2. L.IY.Mirzoyannyng KSRO basshylarynyng qol qongymen maqúldanghan shifrly jedelhaty

Bizding respublikamyzdy basqarugha 1933 jyly kelgen Levon Mirzoyan jayynda men qayta qúru jyldary jazghan edim. 32-shi jyl qasiretinen keyin onyng qazaq eline tiygizgen sharapatyna sýisinip, ótkergen revolusiyalyq jolyn sýisine janghyrtqan maqalamdy 1988 jyly jariyalappyn. Alayda sondaghy shalqyghan sezimim tym birjaqty bolghan eken. Keyingi kezderi búl qayratkerdi dәriptegen júmystarmen qatar, búryn beymәlim bolyp kelgen derekter shyghyp keledi. Onyng «Ýlken terror» jyldary respublikada oryn alghan jappay sayasy qughyn-sýrgin nauqanynyng kórigin ózi kósegeni aityluda. Mening oiymsha, solardy meylinshe asha týsu kerek. Sonda atalmysh birinshi basshynyng tolymdy beynesin tanimyz, әri, qayghyly kezeng qaltarystaryn da anyghyraq andap, ózimiz ýshin tiyisti qorytyndy jasaymyz.

Jappay sayasy qughyn-sýrgin KSR Odaghy Ishki ister halyq komissary, memlekettik qauipsizdikting bas komissary N.IY.Ejovtyng 1937 jylghy 30 shildede óte qúpiya týrde shygharghan  №  00447 operativtik búiryghynan bastau alghany mәlim. Osynau «Búrynghy kulaktardy, basbúzarlar men basqa da antiykenestik elementterdi repressiyalau boyynsha jýrgiziletin operasiya turaly» búiryqta repressiya nauqany 5 tamyzda bastalyp, tórt ay merzim ishinde ayaqtalugha tiyis ekeni kórsetilgen. Búiryqtyng qúramdas bóligi retinde kenester odaghynyng әr aimaghynda birinshi jәne ekinshi kategoriyamen jazalaugha jatatyndardyn  sany berilgen. Ondaghy Qazaqstangha qatysty sifrlar mynanday:

 Búl kestege qaraghanda, Qazaq elinde 1937 jyldyng 5 jeltoqsanyna deyin 2500 adam atylyp, 5000 adam úzaq merzimge  (búiryqta 8–10 jyl beru kózdelgen) sottalu kerek bolatyn.

Biraq nauqannyng is jýzinde tórt ay emes, 15–16 ay (1937 jylghy tamyz – 1938 jylghy qarasha) boyy jýrgeni belgili. Ýkimderdi negizinen NKVD-nyng respublikalyq, ólkelik, oblystyq «ýshtikteri» men «ekilikteri» shygharyp túrghan. Osy kezende №  00447 búiryqpen belgilengen kvota  (odaq boyynsha 268095 adamdy repressiyalap, onyng ishinen 75095 adamdy atu) birneshe ese ósirip oryndaldy. 1 mln 770 mynday jan repressiyalanyp, onyng 390 myny atyp tastaldy. Qazaqstanda búl kezende 118 myng adam   repressiyalanyp, onyng 25 myndayy atyldy dep esepteledi.

Yaghni, NKVD-ning qasiretti № 00447 búiryghynda kózdelgen Qazaqstanda 7500 adamdy jazalau jospary 15 eseden de asyryp artyghymen oryndalghan. Búiryqta 2,5 myng adamdy atugha tapsyrma berilse, oryndaushylar ony on ese ósirip jýzege asyrghan.  Atalmysh búiryqta kvotamen belgilengen  sifrlardy kóteruge bolmaytyny, eger jaghday ósirudi talap etse, onda Ejovqa (búiryqta: «maghan» dep núsqalghan) tiyisti dәiekteme keltirilgen ótinish beru kerektigi aitylghan.

Demek, asa iri kólemdegi jappay jazalau tómendegilerding óz ótinishi boyynsha jýrgizilgen boldy ghoy?!

Zertteuler shynynda da solay bolghanyn kórsetude (әriyne, tómengilerding «ótinishi» jogharydan úiymdastyrylatyny da bar). Bertindegi jariyalanymdargha qaraghanda, NKVD-ning № 00447 búiryghyndaghy respublikalargha, ólkeler men oblystargha týsirilgen josparly sifrlardyng ózi sol әkimshilik bólinisterdegi partiyalyq basshylyqtyng súrauy boyynsha belgilengen bolyp shyqty. Búl taraptaghy búltartpas derekterdi tariyhqa janasha kózqarasymen erekshelenetin keyingi jyldarghy irgeli zertteuden – Yuriy Jukovtyng «Ózge Staliyn» (iy.Jukov. Inoy Staliyn. Politicheskie reformy v SSSR v 1933–1937 gg. M., 2010) degen kitabynan kóremiz. 

Kitaptyng 446–447-betterindegi «Aymaqtyq partiya úiymdarynyng basshylary súraghan jәne Sayasy Buro bekitken «limitter» degen tizimning ishinde bir joldy Qazaq KSR-i alyp túr. QKSR-ining partiyalyq basshylyghy kenes ókimetine qas elementterden: atugha – 2346, jer audarugha – 4403 adam dep josparlaudy belgilepti jәne sol bolashaq qúrbandyqtardyng sanyn SB maqúldaghan kórinedi. Osy tizimde, nege ekenin, Soltýstik Qazaqstan oblysy (atu – 658, jer audaru – 310) men Qostanay oblysy (atu – 145, jer audaru – 354) jeke joldargha berilgen. Búl ótinishter Mәskeuge 1937 jylghy 11 shildege deyin týsken. Eger derbes jazylghan eki oblys ótinishterin respublikalyq sifrlargha qosyp qarasaq, Qazaqstan halqy ishinen: 3149 adamdy atu, 5067 adamdy jer audaru, barlyghy 8216 adamdy repressiyalau súralghan.  Tiyisinshe,  Qazaq Respublikasyndaghy jazalau sharasyn osy mólsherde jýrgizudi Býkilodaqtyq (bolisheviktik) kommunistik partiya Ortalyq Komiytetining Sayasy Burosy bekitken eken.

NKVD sol sifrlardy azdap týzetken de, aidyng ayaghynda shyqqan әigili № 00447 búiryghyna qosyp, jergilikti basqarmalargha beriletin naqty tapsyrma týrinde rәsimdegen. Kesteden kórinip túrghanday, tómenge týsirilgen tapsyrma súralghan mólsherden birshama kemitilip, dóngelek sifrlarmen belgilengen. Qazaqstan 3149 «dúshpandy» atugha rúqsat súrasa, NKVD-ning tapsyruy –  2500. Qazaqstan barlyghy 8216 adamdy jazalaugha rúqsat súrasa, NKVD-ning bergen «limiyti»  – 7500. Búl tapsyrmalar, atalghan enbekten kórinip túrghanday, «o bastan birinshi hatshylardan týsken ótinishterge», sonyng ishinde Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining birinshi hatshysy L.I. Mirzoyannyng ótinishine sýienip belgilengen (448, 451-bb.) bolyp shyqty. 

Onyng «halyq jaularyn» jazalau ýshin qosymsha limit súrap, 1937 jyly Stalinge qúpiya jedelhat joldaghany, ótinishining tez arada qanaghattandyrylghany jaqynda júrtshylyqqa mәlim boldy...

Shynyn aitqanda, Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining respublika boyynsha repressiyalanugha tiyis adamdardyng sanyn  1-kategoriya boyynsha – 600, 2-kategoriya boyynsha 1000 adamgha kóbeytu jóninde úsynys bergeni, ony Sayasy Buronyng 1937 jylghy 3 jeltoqsandaghy otyrysynda bekitkeni ghalymdar M.Qozybaev, M.Baymahanov, Q.Aldajúmanov jazghan   «Mәngilik halyq esinde» atty maqalada aitylghan bolatyn («Azaly kitap – Kniga skorbiy», 1-shygharylym, 1996). Biraq búl derek eshkimning esimimen baylanystyrylmaghan edi...

Mine, biz shifry ajyratylyp oqylghan bir qúpiya jedelhattyng әlemdik órmektor jelilerin aralap ketken skan-kóshirmesine kónilsizdene kóz salyp otyrmyz. 

Óte qúpiya jedelhat Almatydan 1937 jylghy 1 jeltoqsan kýni keshki saghat alty jarymda joldanghan. Mәskeuge, BK(b)P-gha jetken bette, sol kýngi saghat 22-de, jedelhattyng shifryn  sheshuge jiberilgen. Sol týnde, bәlkim ertenine ertemen (2 jeltoqsanda) shifrlanghan qúpiya jedelhat oqylyp, tanghy saghat 10-da 5 dana etip bastyrylghan (oryndaushynyng familiyasy Kozlov). Qújat «Asa qúpiya. Kóshirme jasaugha tyiym salynady» degen aidary bar, Sayasy Buronyng sheshim shygharghan uaqyty («№ 55, 385-t. SB Qaulysy, 3.HII.37 j.») kórsetilgen  blankke jazylghan. Mashinkagha basylghan mәtin betine «Za» («Qoldau jaghynda») dep, ýsh túlgha qol qoyghan. Týsirilgen qoltanbalardan Staliyn, Molotov, Kaganovich familiyalary angharylady. 

Adresi «Mәskeu  BK(b)P OK joldas Stalinge» dep kórsetilip, Bas hatshygha arnayy joldanghan osynau qúpiya jedelhatqa Levon Isaúly «Qazaqstan K(b)P OK hatshysy Mirzoyan» dep qol qoyypty. Onda әueli: «Antisovettik elementter boyynsha bizge birinshi kategoriyamen 8 myng adam jәne ekinshi kategoriyamen 8 myng adam repressiyalau qúqy berilgen edi», – dep, ózderine jýktelgen tapsyrmanyng mólsheri eske alynady.

(Ayta ketelik, jogharyda kórsetkenimizdey, № 00447 búiryqpen týsirilgen alghashqy limit búdan azyraq, atap aitqanda, ol boyynsha antisovettik elementterding 2,5 mynyn atyp, 5 mynyn úzaq merzimge sottau, yaghny barlyghy 7,5 myng adamdy repressiyalau kerek bolatyn. Demek, «halyq jaularyn» әshkerelep kózge týsuge tómendegilerding qúlshynys kórsetushiligi saldarynan, respublika boyynsha jazalanugha tiyis adamdardyng sany, tilge tiyek bolghan telegrammagha qaraghanda, 16 myngha deyin kóterilgen).

Mirzoyan atalmysh shifrlanghan jedelhatynda búl tapsyrmany týgelge juyq oryndap qoyghandaryn jәne sonymen birge, «joyylghan úiymdar men toptar boyynsha, bekitilgen limitten artyq 1600 adamdy» ústaghandaryn habarlaydy. Habarynyng týiini retinde, el ishin «belsendi kóterilisshil, diyversiyashyl jәne shpion elementterding qaldyqtarynan tolyq tazartu ýshin ...qosymsha 600 adamdy birinshi kategoriyamen jәne 1000 adamdy ekinshi kategoriyamen repressiyalaugha rúqsat súraymyz»  deydi.

Jogharyda aitqanymyzday, Ortalyq Komiytetting Sayasy Burosy 1937 jylghy 3 jeltoqsandaghy otyrysynda, yaghny jedelhatty alghan kýnning ertenine, Qazaqstan basshysynyng tilegin qanaghattandyrdy. Al 7 jeltoqsanda Staliyn, Molotov, Jdanovtyng qolymen Qazaq KSR-i boyynsha KSRO Jogharghy Sotynyng Áskery kollegiyasy sottaugha tiyis adamdardyng tizimi bekitildi. Onda 1-kategoriyamen – 55 (ishinde Diyveev, Jandosov Oraz,  Esqaraev, Jamanqúlov, Jamanmúrynov, Qaratileuov, Kenjiyn, Qoshanbaev,  Kýderiyn, Kýlenov, Qúlymbetov,  Masanchi, Moldajanov, Nahimjan,  Sadyqbekov, Sarymoldaev, Toghjanov, Tóreghojiyn, Túnghanchiyn, Ótekiyn, Shonanov bar), 2-kategoriyamen 5 adam tizilgen. 22 jeltoqsandaghy tizimde 99 adamdy 1-kategoriyamen (ishinde Asanbaev Maghzúm, Asfendiarov Sanjar, Jandosov Orazaly,  Jansýgirov Iliyas, Qadilbekov Merghali,  Lekerov Ázimbay, Maylin Beyimbet, Myrzaghaliyev Múhamedqafi, Núrmúhamedov Hasen, Saduaqasov Janaydar, Tәtimov Múhamedghali, Toghanbaev Qartqoja,  Shanin Júmat bar) jәne 13 adamdy 2-kategoriyamen sottau belgilengen. Tizimder búlardan keyin 1938 jylghy 3 aqpanda (1-kategoriyamen – 104, ishinde Aybasov Birmúhamed, Bókeyhanov Ghabdolhәkim, Býrkitbaev Áshir, Júbanov Qúdaybergen, Esenbaev Halel, Eralin Nurtaza, Qabylov Iliyas, Qasabolatov Esenghali, Kýletov Qazmúhamed, Qúramysov Izmúqan, Mendeshev Seyitqali, Orymbaev Múkash, Samatov Múhtar, Safarbekov Sadyqbek, Seyfullin Sәken,  Tәshtitov Qaysar, Temirbekov Zarap,  Tólepov Mirasbek bar),  5 nauryzda (1-kategoriyamen – 90, ishinde Dosov Ábilqayyr,  Qalmenev Atlash, Shonanova Shahzada bar), 12 qyrkýiekte (1-kategoriyamen – 193,   2-kategoriyamen – 55, ishinde Kamalov Saghyr, Mәmetov Ahmet, Shashkin Zeyin bar) bekitilgen. (Stalindik atu tizimderi «Ádilet» qoghamynyng múryndyq boluymen 2010 jyly jeke kitap bolyp basylyp shyqty). KSRO Jogharghy Sotynyng Áskery kollegiyasy Almatyda 1938 jylghy 25 aqpannan bastap birneshe ay boyy stalindik tizimde kózdelgender men olardan da basqa «halyq jaularyna» jedel ýkimder shygharyp, kýnine 30–50 adamnan atqyzyp túrdy...

Qazaq Respublikasynyng jogharghy basshylyghy jogharygha joldaghan qúpiya ótinishting qayghyly saldary osynday boldy. Biraq, úzamay, ashtan búralghan qazaq 33-shi jyly Myrzajan dep ataghan, olardyng arasyn 37-shi jyly «halyq jaularynan» tazalaghan respublika basshysy Mirzoyannyng ózi de repressiyagha úshyrady...

Elimizding tizginin ústaghan jannyng el mýddesine kereghar jasaghan, qoghamymyzdyng qaymaghynan airylugha aparghan múnday әreketterin qalay baghalaugha bolar edi?! Mәsele «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynda әldeneshe mәrte tilge tiyek etilip, repressiyalanghandardyng úrpaqtarynyng birazy shetin kózqarasta ekeni belgili boldy. Olar Mirzoyan esimining qazirgi tandaghy dәripteluin qate dep esepteydi, búl túlghanyng enbegin qayta baghalaugha, tiyisinshe, osy uaqytqa deyin jasalghan este qaldyru sharalaryn joygha shaqyrady. Osynday kózqarastaghy qogham mýshelerining birnesheui qaghaz jәne elektron BAQ-tarda sonday oi-pikirlerin bildirip te ýlgerdi...

Qalay degenmen, osynau jauapty qayratkerding bizding elimizdi basqaryp jýrgendegi ong qyzmetimen qatar qúpiya qara isin de tereng taldaugha alu lәzim. Jәne shyndyqty júrtshylyqqa býkpesiz jetkizu kerek. Mәsele sanany aghartuda, azamattardy shynshyl tarihpen tәrbiyeley týsude jatyr. Tarihtan dúrys sabaq alu ýshin – tarihy túlghany kólenkeli jaghymen qosa tanyghan jón. Sonda әldebir qúbylys, oqigha, túlgha jayynda, sonyng ishinde tilge tiyek bolghan qayratker jóninde әdil oy týiip, tarihy baghasy haqynda dúrys sheshim shygharugha bolady.

Beybit QOYShYBAEV,

«Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy tóraghasynyng orynbasary

Abai.kz