(Ekinshi núsqa)

Osy ózimizben duandas Shynghysty qystaytyn bir naymannyng qazaqsha bala oqytatyn bir moldasy, arghy Qapalgha qaraytyn naymannyng bir bayyna bala oqytyp jýrip, sol baydyng bir súlu qyzyn alyp qashyp eline kelse, eli panalatpaydy. «Oybay, pәlendi әket, útsap otyra almaymyz, myna jaghymyzdan kýshti el keledi de shauyp ketedi, qyzyn ózine aparyp ber!» dep damyl bermegen keyin, molda eline otyra almay, alyp qashypty.

(Ekinshi núsqa)

Osy ózimizben duandas Shynghysty qystaytyn bir naymannyng qazaqsha bala oqytatyn bir moldasy, arghy Qapalgha qaraytyn naymannyng bir bayyna bala oqytyp jýrip, sol baydyng bir súlu qyzyn alyp qashyp eline kelse, eli panalatpaydy. «Oybay, pәlendi әket, útsap otyra almaymyz, myna jaghymyzdan kýshti el keledi de shauyp ketedi, qyzyn ózine aparyp ber!» dep damyl bermegen keyin, molda eline otyra almay, alyp qashypty.

Qyzdy alyp Abaygha keledi. Osylay ana elden alyp kelgenin, óz elining otyrghyzbaghanyn bәrin aitqannan keyin, Abay: «Jaraydy, osynda otyra ber», – dep bir ýy bosatyp berip, bir otauy syqyldylandyryp otyrghyzyp qoyady. Abaydyng qayny Qarqaraly duanyna qaraytyn Qazdauysty Qazybekting túqymy, Alshynbaydyng Jýsibining qyzy Sylambek bolystyng apasy eken. Sol apasynyng amandyghyn bilip kel dep jibergen Sylambekting kisilerimen qoly bos qyz alyp kep jatqan molda sóilesip, Sylambekting qanday abyroyly adam ekenin súraghannan keyin, baryp jatqan qarakesek adamdary: «Sylambek Qarqaralygha qaraghan elding tolyq, bir abyroyly adamy», – dep aitqan son, qyz alyp qashyp jýrgen moldagha oy týsip: «Abay bosatatyn bolsa, Abaydan hat alyp, myna kele jatqan qúdalarmen erip, Sylambekting qolyna ketip qalsam, úzaghannan el quyp, eshkim kele almay, sóz ayaghy úzaryp, tiyshtyqta bolar edi-au! – dep oilap, – osy jerin Abaygha aityp qarasam qayter edi?» degen oimen Abaygha aita almay, mezgilsiz Abaydyng ýiine kirip, shygha beredi.

Bir kýni Abay: «Sen mezgilsiz ne ýshin kele berdin, oiynda bir aitatyn júmysyng bar ma?» degende,

– Áley, sizge maqúl kelse aitayyn degen bir sózim bar edi, – depti. Abay:

– Ayt! – degen son:

– Mening aitarym, men óz elim pana bola almaghannan keyin, sizdi pana qylyp kelip otyrghan bir adam edim. Bizding nayman degen el әuelden isting on-terisine qaramaytyn el edi. Jәne atadan kele jatqan osy eki elding ortasyna ne býlik bolsa da, jesir dauynan bolatyn edi, – dep oilap, – mening ýshin jaqyn jerden sizge sóz kele me, – dep oilap, – myna, kelip jatqan qúdalardan estuimshe, sizding baldyzynyz Sylambek degen adam da «kisi panalatarlyq adam» dep estigennen keyin, meni osy qúdalargha qosyp jiberseniz, úzaqmoyyn jerge naymannyng sózi de bara almas edi, – dep, – jyl ótkizip, sol jaqqa bara túrsam, sózde ayaqsyr ma edi, qayter edi? – dep oilaghan edim, – degen song Abay:

– Erteng bir jauabyn bereyin, býgin bara túr, – deydi.

Erten: «Keshegi aitylghan sózge ne aitar eken?» dep taghy kelip otyrghanyn Abay kórip:

– Sen keshegi sózge kelding be? Oghan kelgen bolsan, bir qúdaydan basqadan qoryqpa, bar, otyra ber! – deydi. Sonan shyqqannan keyin moldanyng qolynan kelgeni: «Abay bir qúdaydan basqadan qoryq pa dedi», – dep úran qylyp, «Ana nayman estise, qaymyqsyn» degendey sózdi jayady. Sonymen sóz ayaghy úzaryp, jaz shyghugha ainalghan kezde arghy nayman men bergi nayman arasyna kisi jýrip, eldik aityp, bergi el mal berip, arghy el mal alyp bitisetin bolyp, Abay qolyndaghy moldagha elinen kisi keledi.

– Eki elding ortasyna kisi jýrip, mal berip bitisetin boldyq, kelin múnda túra túryp, ózing elge jýr, mal berip bitetin bolsa, qaytyp kelindi kelip alarmyz, – dep moldany shaqyryp ketedi.

Abaydyng qorasynyng әinek jaghynda anda-sanda jýrip boy kóteretin, ishine basqa mal, ayaqsyz adam aralamaytyn sad aghashy bolady eken. Biraq sol aghashta auyz su ishetin qúdyghy bolady eken. Bir soqpaqpen ghana baryp su alyp túratyn. Abaydyng ózi otyratyn ýiinen ýshinshi ýy qyz alyp qashqan moldanyng ýii edi, týs kezinde, biraz jýrip boy kóteru ýshin, Abay sad aralau ýshin, túsynan shyghu ýshin Abay ýshinshi ýige qaray enip kelse, kelinshek sugha baru ýshin eki shelek alyp, moyyn aghashy qolynda әzirlenip jatyr eken. Abaydy kórip jýz berip búrylyp, jol bere berdi.

– Sol arada kelinshekke kózim týsip ketkende, kózime Núrdyng qyzy siyaqty kórindi. Ýiden shyghyp jýre berdim de oiladym: «Yapyr-au, myna molda bayqús joldas bolarlyq adamdy tauyp jýr eken-au, ómirlik joldas bolmaq týgil, myna kelinshekpen bir kýn oinap-kýlgenning armany bolmas», – dep oiladym. Sol betpen sad aghashtyng ishin aralap kettim. Qayta ainalyp kele jatsam, kelinshek qúdyqtan su alyp jatyr eken. Qasyna taman keldim de, bileginen ústap aghashtyng ishine qaray jýrdim de kettim. Jetektep kele jatqanda qolymnan sheginip, ótip ketken joq. Kózimning qúiryghymen betine qarasam, beti bir qyzaryp, bir quaryp, úyaty betinen shyqqan adamday bolyp kele jatyr eken. Kelinshek túryp:

– Yapyr-ay, Abay aghay, sizben qatar jýrip, sóilespek týgil, aldynyzdan kóldeneng ótetin jónimiz joq edi, óziniz jetektep kele jatqan song aitpasqa bolmaydy ghoy, bir auyz sóz aitugha rúqsat etersiz be? – deydi. Sózqúmar basym:

– Rúqsat, qanday sóz aitayyn dep edin? – dep toqtay qaldym. «Qiyapaty múnday bolghanda, sózi ózine say keler me eken?» degen maqsatpen, sózin estimek boldym. Sonda kelinshek aitty:

– Óziniz biletin әngime ghoy. Búrynghy uaqytta Balyq shahary degen shahar bolypty ghoy, sol shahardyng jas azamat patshasy bolghan eken. Qúday qúdiretimen patshanyng ózi ghana biledi, basqa adam bilmeydi. Sol patsha úshqan qús, jerde jýrgen an, kýlli maqúlyqtyng tilin biletin bolghan eken. Ár qaysysyna óz tilimen sóilesuge qúdireti jetedi.

Balyq shahary ainalasyna at jetkisiz ýlken shahar eken. Sol shahardyng bir jaq túmsyghynda qalyng orman, jynys toghay bar eken. Bir uaqyttarda sol shettegi elding sol toghaydyng ishine kirgen maly da, jany da ýiirge qosylmay joghala beretin boldy. Mal-basy joghalghan adamdar: «Patshagha aitayyq» dep patshasyna keldi.

– Múny búrynnan beri nege aitpadyndar, – dedi patsha, – oghan zertteu jýrgizu kerek eken, – dep qasyna qansha kisi alyp, aghashtyng sol túmsyghynan kelip kirse, ary-beri jýrgen song aldarynan bir arystannyng izi kezdese ketti. Arystannyng izin kórgen song janyndaghy kópshilik janynan qorqyp: – Oibay, múny joq qylyp jatqan osy eken, qaytayyq, ózimizdi jep qoyar, – desedi. Patsha túryp:

– Qaytpayyq, sender qoryqsandar, men búl izge týseyin, mening qaramdy kórip, alystan otyryndar, men toqtaghan jer bolsa, túryp kórinder, – dep patsha izge týsip jýrip ketedi. Ary-beri jýrgen song aldynan ýnireyip jatqan arsylannyng ini kiyligedi. Patsha túryp, óz tilimen:

– Al, maqúlyqtyng patshasy arystan, bar bolatyn bolsan, shyq, sóileseyik, – deydi. Ininde jatqan arystan shygha kelip, óz tilimen aitqan son, adamsha amandasyp, sóilese ketedi.

Amandasyp bolghan song patsha túryp:

– Al, maqúlyqtyng patshasy, bú qalay? Kelgendigindi bildirip, jónindi aitpay, mening malyma, janyma múnsha aqat keltirgening ne qylghanyn? – deydi.

– Ei, adamnyng patshasy, sening menimen eldesip, múnday sóilesetinindi men qaydan bileyin, búrynghy óz әdetimdi ústay berdim de, – deydi. Sonda patsha:

– Búrynghy óter is ótip ketipti. Endi ózing qanday qonaqasymen qanaghattanasyng jәne qansha túrasyn? – deydi. Oghan:

– Sótkesine bir tu bie berseng bolady, – deydi.

– Ony qalay әkelip beruge bolady? – deskende, bir aghashty belgi qylady:

– Tanerteng myna aghashqa әkep, bir adam bir tu biyeni baylap ketsin, kelesi tanerteng ol adam jýgen-noqtasyn jinap alyp, ekinshi biyeni әkelip baylap otyrsyn, ózing ketip qalarlyq bolsan, myna aghashty qúlatyp ket, ketkeninning belgisi sol bolsyn, – dedi.

Sonda arystan búlay eldeskennen keyin: «Men eshnәrsenizge zarar keltirmeymin, qoryqpay jýre beruge bolady».

Arystan inining basynda jata beredi. Patsha keyin kópshilikti shaqyryp alyp: «Men solay sóilestim, arystan tiymeytin boldy, myna aghashqa kýnine bir bie osylay baylanady», – dep aghashty kópshilikke kórsetedi. Ertennen bastap sol aghash qúlap qalghansha, kýnine bir biye, bir kýn bireuin, bir kýn bireuing baylap otyr dep, ýles qylyp salyp, kýnin jazyp, tizim qyp kórsetip qoyady.

Sol qalyppen birneshe uaqyt, býgin baylaghan kisi erteng baryp noqtasyn alyp, ekinshi kisi biyeni baylaytyn bolyp, jan da, mal da qoryqpay aralas jýre beretin boldy. Bir kýni bir adam aparyp bie baylap, erteng noqtasyn alayyn dep barsa, biyesi jelingen joq. Ekinshi kýni barsa, taghy túr. Ýshinshi kýni barsa, bie aghashty kemirip әli túr. Ketip qaldy ma deuge aghash qúlaghan joq. «Qoy, múny patshagha aitayyq», – dep patshagha keledi.

– Aghash qúlamasa, bir sebep bolghan shyghar, – dep patsha atqa minip, inning basyna kelip: – Al, maqúlyqhannyng patshasy, barmysyn? – dep shaqyrady. Ýsh kýnde dәm tatpaghan ash arystan ininen imiyip shygha keledi. Patsha túryp:

– Bú qalay, búl biyeni ne sebepti jemedin, ketip qaldy ma deuge aghash qúlaghan joq, bie baylaghan adamdar: «Osy kýnge deyin bie jelingen joq» degen son, auryp qaldy ma, ne boldy? – dep, – bileyin, - dep ózim keldim, – deydi. Maqúlyqtyng patshasy:

– Búlar tura aitypty. Maldy qalay jeyin, biyenning janyna baryp qarashy? – depti. Patsha biyening janyna kelse, tay kýninde taqymyn qasqyr tartqan eken.

– Yapyr-ay, myna shirkinning aiyp kórgeni, mynau eken ghoy, – dep qaytadan jaraqatsyz bie әkelip baylatqan eken. Sol syqyldy qaydan bileyin, Abay agha, ne oimen jetektep kele jatqanynyzdy? Qolynyzda otyrghan song arystan aitqanday adamnyng patshasy ediniz, men bir jaraqatty maqúlyghyng edim, endigisin óziniz biliniz?! – degende sózinen toqtalyp, qolyn bosatyp qoya berip, túryp qaldym, – deydi.

Mine, meni tóteli sózben toqtatqan adamnyng biri osy baldyzym degen eken.

Sh.629 №5 (OGhK). Jinaghan: Ahmetov Maghzúm. 1938 jyl. Arab әrpimen jazylghan qoljazba (80-74 bb).

Dayyndaghan: Núrjúma Elesbay, M.Áuezov atyndaghy әdebiyet jәne óner institutynyng ghylymy qyzmetkeri

Abai.kz