- Tasqyn bauyrym sening ónerli otbasyan shyqqanyndy bilemiz. Aldymen óner jolyndy, shygharmashylyq baghytyndy tanystyra ketsen...

T.Jarmúqamet: Esbol agha, búl súraqty menen kez kelgen jurnalist birinshi bolyp súraydy. Degenmen búl súraqqa men bylay jauap bergim keledi. Meni ónerge alyp kelgen Qazaqtyng óner ortasy men qasiyetti topyraghy. Áke-sheshem Ile boyynda tughan adamdar, ekeui de әn aityp, óleng shygharyp, jazu-syzudan óz qatarlary arasynda bedeli bar adamdar. Men bala kezimnen Áshim, Qojeke, Qonqay kýishilerding kýiin auyl qariyalarynan estip, Tanjaryq ólenderin oqyp óstim. Naghashy atam tipti Áshimning shәkirti Kamal Maqay atamyzdyng jaqyn tanys adamy boldy, ózi de azdap kýy shertetin, kýy qúmarlyghy taghy óz aldyna. Meni qasiyetti topyraq – Ilening túnghan óneri, bala kezden estip ósken qazaqy әuen, әjelerding qara óleni, qyz-bozbalanyng qaljyng aitystary osy muzyka ónerine alyp keldi-au dep oilaymyn. Degenmen klassikalyq óner ol úzaq mezgil oqu men enbekti talap etetin óner. Men tek muzykanyng joghary oqu ornyn 14 jyl oqyghan ekenmin. Keyde oilaymyn, sonsha oqyghanda «talantsyz oqushy» da Talantty bolatyn boldy ghoy dep. Degenmen men óte baqytty shәkirtpin. Ústazdarymnyng ishinde Aqtoty Rayymqúlova, Yuriy Sergeevich Kasparov siyaqty zamanymyzdyng myqty kompozitorlary boldy, Aytqaly Jayymov, Qanat Ahmetov, Beybit Dәldenbaev aghalarymyz da әr kezde óz bilimin ýiretip, jol siltep, aqyl aityp otyrdy.

- Ózing tәuelsizdik kezeninde Operagha qúlash úrghan sanauly kompozitorlardyng birisin. «Domalaq ana» operasynyng jazylu jayyna toqtala ketsen...

T.Jarmúqamet: «Domalaq ana» operasy 2021 jyldyng 5 nauryzynda Túnghysh sahnalanghan. Qazirge deyin Shymkent, Astana, Qaraghandy qalalarynda 45 ret qoyyldy. Opera jalpy kólemi 90 minuttyq, 4 kórinis, 2 aktiden turady, qoyylymda 160 artist ról somdady.

Eger qazir eng kóp sahnada qoyylatyn klassikalyq operalarymyzgha qarasaq, bәri ghashyqtyq taqyrypta, «Qyz Jibekte» Tólegen men Jibek, «Abayda» Ajar men Aydar, sosyn «Birjan Sara» shyny kerek,ótken ghasyrda jazylghan shygharmalar bolghandyqtan búl operalarda ótken ghasyrdyng iydeyalogiyasy bar. Mysaly, «Birjan Sarada» Birjandy Moldalar sharighat zanyna salyp jazalap óltiredi, tipti Astana opera búl operanyng jana qoyylymyn qoghanda qazirgi tanda jastardyng dinge bet búryp jatqanyn eskerip, Moldalardyng sotyn biyler sotyna almastyrghan. Al «Abay operasynda» Ajar men Aydar qazaqtyng «Súrqiya», «Jaman» dәstýrining sebebinen qosyla almay Abay olargha arasha boluynan Baylar Abaygha qas bolady. Bylay qarasang operadan qazaqtyng әmengerlik dәstýri jaman bolghan degen týsinik shyghyp túr. Eger kenes odaghy kezindegi opera, spektaklderdi qarasaq olardyng týp-tórkininen «Baylar jaman», nemese Qazaqtyng «bel qúdalyq», «әmengerlik», tipti ghylymy negizi bar «jeti atagha tolmay qyz alyspau» dәstýri jaman degen úghym men múndalap túr. Sebebi qazaqty óz dәstýrinen bezdiru kerek qoy... sondyqtan da tragediyagha tap bolatyn keyipkerler tap bolatyn «Tabu» basqasha aitqanda shekteu – qazaq dәstýri bolghan. Men búl jerde Úly jazushylarymyzdy, dramaturgterimizdi kinәlayyn dep otyrghanym joq, jogharydan tapsyrys solay bolghan. Bir jaghynan erkin mahabbatty kim únatpady deysiz.

Endi ózimning operama kelsem, búl taqyryp ózgeshe. Jana ghasyrdyng jana taqyryby dep bilem. Ol Ana turaly. Ana men baylanysty qazaq halqy arasynda óte kóp fenomen bar. Mysaly: Ana tili, Jer-Ana, Ana sýti... sonday-aq, ana beyneleri de anyz-ertegi, dastan, shejireler de kóp. Mysaly, Úmay Ana, Saq Batyry Tumar ana, keshegi ótken Bopay ana, nemese Abay romanyndaghy Abaydyng әjesi Zere, Shoqannyng әjesi Ayghanym, t.b. búl fenomen arqyly qazaq qyzdary «Ana qanday bolu kerek?» degen suraqqa jaqsy jauap tabady. Men búl operada eshkimdi eshkimge әdeyi qarsy qoymaymyn, Domalaq ana turaly halyq arasynda taraghan anyzdardyng basyn biriktiru arqyly «qazaq ana» beynesin halyq aldyna – sahnagha alyp shyghudy kózdeymin. Búl qazirgi zaman ýshin, qoghamda ajyrasu asqyndap, balasyn tastap ketu órship túrghan kezde, óte ózekti taqyryp! Shәken Aymanov atamyz aitqanynday «Teatr – adamnyng ózin-ózi sahnadan kórip, ózin-ózi týsinetin oryn». Kórip otyrghan kórermen operam arqyly otbasygha, otbasy arqyly qoghamdaghy saqtalyp otyrghan keybir kelensizdikterge oy jýgirtse eken degen oiym bar. Mysaly, operada Núrilagha(Domalaq anagha) Bәibishe – Marau qatty qyzghanysh tanytady, әriyne jas toqalgha qyzghanysh kórsetu zandy da, alty balanyng anasymyn dep asyp-tasyp kýpirlik etip, eng sonynda bar balasynan airylyp qalady. Búday kýpirlik dәl osy ómirde de bar, otbasyn qúrghan eki jas arasyna týsip kýpirlik etip balasy nemese qyzyn artyq sanap ajyrastyryp alatyn ata-analar da jeterlik... tipti songhy kezde «toqal alamyn» dep qaghynyp jýrgen erkekter de az emes, mine operadaghy oqigha 6-7 ghasyr búryn bolghan degen kýnning ózinde qazirgi tanda qazaq jerinde qaytalanyp jatqan kórinister de beleng beredi. Sondyqtan, teatr-opera arqyly kórermenge dúrys tәrbie beru, ónerding eng manyzdy qoghamdyng mindeti bolugha tiyis.

- «Domalaq ana» operasynyng halyqqa jetui qalay boldy?! Astana men Almaty qazaq tildi operagha jyly qabaq tanytty ma?!

T.Jarmúqamet: Shyny kerek, «Domalaq ANA» operasy shyghypty degendi Shymkent halqy estigen song kóp adamdar teatrgha kelip jatty, onyng ishinde balalaryn ertken ana da, qarttar da, «Atamyz edi», «anamyz edi» dep kelip jatqandar da boldy. Eger opera qyzyqty bolmasa «shanshardyng mazaghynday» әrkim kýlki etip keter edi. Al men sol analardyn, qarttardyng kózine jas alyp otyryp qoyylymdy bir jarym saghat boyy tamashalaghanyn óz kózimmen kórdim. Operanyng mazmúny da óte tamasha ghoy, Ana – Núriylә balasyn besikke bólep besik jyr aityp otyrghan beynesi, balasy jaralanghanda Qudaydan medet tileui, Jau shapqanda auyl-aymaqtyng tileuin tileui, Ana retinde jer-әlemde beybitshilik, tynyshtyq boluyn qalap, jýrek jardy múrat armanyn aituy barlyng «Qazaq anasyna» tәn ortaq qasiyet! Opera qay qalada oryndalsa da sahna anshlag boldy, men de kórermenderge únaytyn opera úsynghanym ýshin qatty quandym.

- Keyingi jazbanda jazghanynday bizde әli shetelge tabynu, ózimizding avtorlardy qarjylyq jaqtan demeuding ornyna sheteldik avtorlargha josyqsyz shashylu joyylmaghan siyaqty. Osy turaly oiyndy taghy da tolyqtyryp aita ketsen...

T.Jarmúqamet: Esbol agha, men ol jazbam arqyly opera jazghanymdy búldap otyrghanym joq. Shyndyq janymdy ashytady. «Týiening tanyghany japyraq» degendey aghylshyn kompozitory Karl Djenkinson shygharmalarynan jinalghan papurry – «Shine Astana», osymen ekinshi ret oryndalyp jatyr. Birinshi ret oryndalghanda tipti notalarynyng klaviyrin dayyndap, men de sol Astana operanyng bas-qasynda jýrdim. Ishinde XIV ghasyrda jazylghan «Qypshaq gimnnin» notasyn men rasshifrovka jasaghanymdy jalpy qazaq eli túrmaq, muzykanyng avtory – Karl ózi de bilmeytin shyghar bәlkim... endi osy shygharmanyng oryndalu kólemine qarayyq: Birinshi ret oryndalghanda Italiyadan bir orkestr shaqyrdy, oghan Astanada eki-ýsh orkestrin qosty, al horgha sonau Aqtóbeden, Almatydan hor kapellasyn shaqyryp jalpy sany 1800 adam oryndady. Solistterden de shetelden kelgeni bar. Endi oilay beriniz olardyng qonaq ýii bar, tamaghy bar, úshaghy bar, jol bar, gonarary bar... neshe ketkeni aitpasa da týsinikti, milliard tenge ketti dep oilaymyn. Ol ol ma endi taghy bes-alty jyl ótken song osy «saltanatty» 1200 adammen qaytalap otyr. Al sol shygharmanyng Qudireti nede sonda? Ishinde Abay atamyzdyng әnderi, Núrghisa atamyzdyng «Ata tolghauy», «Dudar-ay» siyaqty halyq әnderi, Qorqyttan kelgen saryn, avtordyng tamasha óndeuimen sahnalanghan. Men Karldyng shygharmashylyghyna shek keltirip otyrghan joqpyn! Ol keremet kompozitor. Biraq ol qazaq muzykasyn, qazaq kompozitorlarynyng shygharmalaryn paydalanbasa sol muzykalardyng kók tiyn bizge qúny bolar ma edi?! Al Qazaq kompozitorlary million emes bes jýz myng tenge gonorargha zar bolyp otyrghanda sizder aghylshyn kompozitoryn 100 milionmen auzyn maylap otyrghanynyzdy bilesizder me? Karl qazaq bolyp qazaqsha muzyka jazyp bere almaydy ghoy! Ol tap osy shygharmalarda óndeushi, nemese qúrastyrushy. Nege sony bilmeydi Ministrlik, qazaq kompozitorlary Astana operadan óz shygharmasyn bir tyndaugha zar bolyp jýrgen joq pa? Eger mening búl sózime shúba keltirsenizder men aitayyn, Jas kompozitorlardan Arman Jayym «Beybarys» operasyn jazghan, Áliby Ábdiynúrov «Sәken» operasyn jazghan, Shyryn Bazarqúlova Skripkamen simfoniyalyq orkestrge arnalghan tamasha konserti jazghan, Sәtjan Shamenovtyng kóptegen kameralyq shygharmalary bar, Bauyrjan Aqtaev ta últ aspaptar ansanbline keyingi kezde keremet shygharmalar jazyp jýr. Men aitqan osy jas kompozitorlardyng birde bir shygharmasy Astana opera sahnasynda oryndalmaghan, biz ol teatrgha jalynyshtymyz. Nege bizdi oryndamaydy? Iә biz Bethoven, Shopen, Rahmaninovtarday talant emespiz, biraq sol kompozitorlar qazaq bolyp tuyp bizge qazaqsha muzyka jazyp bere me?! Eger jas kompozitorlar shygharmasy oryndalmasa, qoldau tappasa olar jalghasty muzyka jazyp enbektene me? Mýmkin emes! Shygharmalary suyrmalarynyng bir búryshynda shang basyp jatsa, olar ózderining kәsiby óresine, talantyna kýmәnmen qaraytyn bolady, onyng arty býkil últtyq muzyka mektebining joyyluyna alyp keledi! Men teatrlarda últtyq strategiya bolugha tiyis, óz elining sausaqpen sanarlyq óner iyelerin qoldauy kerek dep oilaymyn.

- Ózing saudagha bet búrghan ekensin. Ne ýshin múnday qadamgha barghanyndy týsindire ketsen?

T.Jarmúqamet: Qazaqta aitylmaghan sóz qalmaghan ghoy, «Oraza namaz toqtyqta» dep aitqan, ónermen ainalysu ýshin de, ónerge qoldau kórsetu ýshin de adamnyng qolynda belgili qarajat bolu kerek ekenin týsindim. Bireuden artyq, bireuden kem ómir sýrgim keledi. Sәl tabys tapsam ónerimdi jalghastyrsam, al ózimnen artylyp jatsa ózim biletin, qanaty jetilip kele jatqan jas óner iyelerine qoldau kórsetsem dep saudagha bet búrdym. Bizding elde de klassikalyq muzykagha qoldau jasaytyn mesanattar bolsa eken, solardyng qoldauymen dombyra-kýi, dәstýrli әn, kóne jyr dastandar aityp oryndau boyynsha óner jana biyikke kóterilse eken degen armanym bar.

- Kompozitorlar arasynda saqtalyp kele jatqan basqa da problemalar bar ma?

T.Jarmúqamet: Mening biluimshe tek kompozitorlar arasynda emes, býkil shygharmashylyq salasynda ýlken problema bar. Ol Preziydent, Preziydent әkimshiligi, qatysty mamandar tez arada aralasyp retteuge tiyisti dýniye. Sebebi shygharmashylyqtyng adamy tek óz shygharmasymen ózin asyrap otyrghan joq, ol memleketting ruhany qazynasy, olardy memleket qorghauy kerek. Al ol problema – avtorlyq qúqyq. Eng keng taralghan zang búzushylyq kompozitordyng shygharmasyn qalaghanynsha paydalanu, qalaghanynsha oryndau, al odan kompozitorgha qarjylay payda joq(әsirese klassikalyq muzyka jazatyndar). Mysaly, Aytqaly Jayymov, Ermúrat Ýsenov aghalarymyzdyng shygharmalary Qazaqstannyng týkpir-týkpirinde oryndalyp jatady, al kompozitorgha ol kók tiyn kiris alyp kelmeydi. Jazushylar kitap jazady, qyzyq bolsa elder internetten emin-erkin kóshirip alady, kitap satyp almaydy, internetti búghattap jatqan eshkim joq. Nemese uniyverler ol kitapti satyp alghanymen avtorgha eshqanday paydalanu aqysyn bermey-aq, studentterge bere alady, suretshiler, dizayn men sәuletshilerdiki tipti, bir jerden kórip únatyp qalsa kserksten ótkizip alyp paydalanyp ketedi, damyghan elderde onyng bәri zang ayasynda qorghalady, damyghan eldegidey bolmasaq ta avtorlar ýshin normativtik zang belgilemesin jasau kerek, kenestik kóne avtorlyq zandardy janalau kerek... avtorlardyng qúqyghyn sifrlyq jýiemen qorghau qazirgi tanda bek mýmkin. Mysaly biz A.Bochelliyding әnin Youtube-ge qalaghanymyzsha salsaq internet bizden akkauntty búghattap tastaydy. Búl qolaylylyqty otandyq avtorlar keybiri qoldanyp ta jýr. Biraq naqty nota, repertuar bolyp oryndalugha kelgende Qazaqstandyq zannyng shektemeler kýshi jetpey jatady. Sol siyaqty Qazaqstanda egov-ti oilap tapqan «Bolashaq» týlekterin óner iyelerimen kezdestiru arqyly zangerlermen osy problemalardy әbden sheshuge bolady dep oilaymyn.

Súhbattasqan: Esbol Ýsenúly

Abai.kz