Býgingi әlemde siyrek metaldar men tabighy resurstar tek ekonomikalyq qarym-qatynastar qúraly ghana emes, sonymen qatar sayasy qarugha ainaldy.

Memleketter arasyndaghy dostyq ta, әriptestik te kóbine dәl osy tabighy resurstardyng mol qoryna qaray týziledi. Qazirgi jahandyq geosayasattaghy integrasiyalardyng súlbasy qazaqtyn: «Bay maqtansa – tabylar, kedey maqtansa – shabylar» degenine әbden say kep túr.

Al Qazaqstan dәleldengen tabighy qorlary boyynsha әlem kóshbasshylarynyng biri.

Suret: e-cis.info saytynan alyndy.

QAZBA-BAYLYQQA MOL QAZAQSTAN

Naqty sanderek keltirsek, biyl Qazaqstan siyrek metaldarynyng boljamdy qory jaghynan әlemde 2-oryngha shyqty: onyng kólemi, shamamen 28,2 mln tonna delingen. Onyng qúramyndaghy elementter zamanauy tehnologiyalardyn:  smartfondar, elektromobilider, batareyalar, «aqyldy» jýieler jәne bolashaq energetikasy jәne t.t. negizin qúraydy.

Onyng negizgi qory Karaghandy oblysynda jatyr eken: seriy, lantan, ittriy magnitter jәne basqa...

Áriyne, búl aqparat osyghan deyin de arakidik aitylyp keldi. Mysaly, osmiy, litiy jәne t.t. Biraq, siyrek metaldar kóbine «ilespeli óndiris» bolghandyqtan, ol turaly halyqqa ashyq jariya etu – elimizding tau‑ken óndirisin «menshiktegen» oligarhtar men sol kelisimderdi jasyryn jasasqan eski biylikke tiyimsiz edi. Sondyqtan, ol derekter qúpiya ústaldy, daqpyrttan saqtandy.

Suret: spik.kz saytynan alyndy.

QÚPIYa KELISIMDERDING KESIRI

Alayda songhy 34 jylda jasalghan ónimdi bólu kelisimderi (SRP) men túraqtandyrylghan kelisimsharttardaghy әdiletsiz ýles elding ekonomikalyq, strategiyalyq jәne sayasy mýddesin aitarlyqtay shektep otyr. Búl tek sifrlar men kelisimning mәselesi emes – búl halyqtyng qúqyghy, memleketting úzaq merzimdi damuy men tәuelsizdigine qatysty mәsele!

Juyrda «Cronus Central Asia» portaly Qzaqastanda qúpiya jasalghan ónimdi bólu kelisimderi (SRP) men túraqtandyrylghan kelisimsharttar turaly kólemdi zertteu jariyalapty. Onda aitylghan key derekterge kóz jýgirtsek:

Qazaqstanda Dunga, Chinarevskoe (Jaikmunay), Soltýstik-Kaspiy (Kashagan, Aktoty, Kayran, Yujnyy Jambay, Yugo-Zapadnyy Kashagan) siyaqty iri jobalar boyynsha ÓBK (SRP) kelisimderi 1990–2000 jyldary jasalghan. Dunga jobasy 1994 jyly bastalyp, 2019 jyly 2039 jylgha deyin úzartylghan. Memleket ýlesi 2023 jyldan bastap 60%-y «QazMúnayGazgha» tiyesili. Chinarevskoe jobasy 1997 jyly jasalghan, 2031 jylgha deyin kýshinde. Soltýstik-Kaspiy jobalary 1997–2003 jyldary jýrgizilgen jәne kýrdeliligi joghary bolghandyqtan investorlargha 80% shyghyn óteledi, memleket ýlesi keybir jobalarda 2%-dy ghana qúraydy. Túraqtandyrylghan kelisimsharttar, mysaly Teniz jәne Korolevskoe kelisimsharttary 1985–1991 jyldary óndirisin bastaghan. 1993 jyly 40 jylgha kelisim jasalghan. ondaghy memleketke týsken ýles 5–20% shamasynda, onda da tek kommersiyalyq payda bastalghannan keyin ghana.

Búl kelisimder boyynsha sheteldik kompaniyalardyng taza kirisi milliardtaghan dollardy qúraydy, al memleketke týsken ýles tenizge tamghan tamshyday ghana. 2, 5 jәne 20 payyz ýles Qazaqstangha búiyrady. Qalghany «ústaghannyng qolynda, tistegenning auzynda» ketip jatyr.

Suret: akzhol.kz saytynan alyndy.

«AQ JOL» QAQQAN DABYL: PERUAShEV AYTQAN ShYNDYQ ENDI ÁShKERE BOLDY

Búl turaly alghash bolyp dabyl qaqqan – Mәjilistegi «Aq jol» partiyasy, tóragha Azat Peruashev bastaghan «aq joldyq» deputattar.

«Aq jol» demokratiyalyq partiyasy 2022 jyldan beri dәl osy ÓBK (SRP) jәne túraqtandyrylghan kelisimsharttardyng ashyqtyghyn talap etip 30-dan asa mәsele kótergen. Solardyng birsypyrasy:

BIRINShI: «Aq jol» fraksiyasy 2022 jyly Ýkimetke ÓBK sharttaryn ashu jәne qayta qarau qajettigi turaly deputattyq saual joldaghan. Ol kezde Ýkimetti Álihan Smayylov tizgindep túrghan.

Azat Peruashev: «Aq jol» demokratiyalyq partiyasy jer qoynauyn paydalanugha, tau-ken óndiruge, onyng ishinde múnay men gaz, týsti men qara metalldar ken oryndaryna qatysty barlyq negizgi kelisimsharttardy halyqqa jariya etudi úsynady», - dedi.

Shyn mәninde Tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda jasalghan búl qúpiya kelisimderde Qazaqstannyng útylghan túsy kóp boldy. Sol kezendegi elimizding sayasy arenadaghy bedelding joqtyghy, endi-endi boy týzep kele jatqan iskerlik ahual, tabighy resurstardy ornalastyru men óndiruding qiyndyqtary saldarynan elimiz sheteldik investisiyalardy tartu ýshin iri shiykizat alpauyttarynyng qalauy men sharttaryn oryndaugha mәjbýr bolghany belgili.

«Aq jol» el biyligine, Ýkimetke 4 talap qoydy. Olar:

1)Iri sheteldik investorlarmen jasalghan jer qoynauyn paydalanugha arnalghan kelisimsharttardyn talaptaryn júrtshylyq ýshin ashyq etu. E.Gov resursynda múnday kelisimsharttardy jalpygha qoljetimdi etu;

2) Jer qoynauyn paydalanugha arnalghan kelisimsharttargha ózgeris jasap, iri sheteldik investorlardy kadrlyq jәne ghylymiy-tehnikalyq damuyna jәrdemdesuge mindetteu;

melerin qamtudy qamtamasyz etu;

3) Kelisim-shartty úzartu talaptary kóterilgen qoldanystaghy kelisimderdi qayta qarau;

4) Qazaqstannan aqshalay qarajattyng zansyz shygharyluynyn naqty kólemin anyqtaugha jәne olardy izdeu men qaytaru tәsilderin qalyptastyru.

Suret: akzhol.kz saytynan alyndy.

EKINShI: «Aq jol» partiyasy osydan keyin de búl mәseleni birneshe mәrte kóterdi. Mysaly, offshorgha ketken aqsha men Qazaqstannnan zansyz shygharylghan aktivterdi qaytaru mәselesi Ýkimet pen qoghamda qyzu talqylanghan kezde, «Aq jol» partiyasy atalghan mәsele ayasynda jogharydaghy «qúpiya kelisimderdi» qoghamgha ashyq әri qoljetimdi etu mәselesin kóterip, QR premier-ministri Oljas Bektenov pen QR Bas prokurory Berik Asylovtyng atyna deputattyq saual joldady.

Mәjilis deputaty Qazybek Isa: «Sheteldiktermen ken oryndary jayly jasasqan ónimdi bólu kelisimderin (ÓBK) ashyq jariyalau kerek. Ónimdi bólu turaly kelisim degen ne? Ol – eng aldymen investordyng mýddesi men paydasyn ghana qorghaytyn kelisim. Damyghan elderde múnday ónimdi bólu turaly kelisim jasalmaydy», - dep dabyl qaqty.

Partiya tóraghasy Azat Peruashev juyrda: «Preziydent Q.Toqaevtyng ónimdi bólu turaly kelisimderding (ÓBK) merzimin úzartqan kezde olardyng sharttaryn qayta qarau turaly tapsyrmasyn, jalpy alghanda, tarihy dep ataghan dúrys. Sebebi, ol Tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda Qazaqstan búlynghyr әri dauly sharttarmen sheteldik investorlardy tartqan kezendi ayaqtap otyr. Búl qadam - әdilettilikti qalpyna keltiru ghana emes, óz aumaghyndaghy jer men qazba baylyqtardyng zandy iyesi retindegi halqymyzdyng últtyq mýddesin týbegeyli ilgeriletu», - dep pikir bildirdi.

Azat Perushov: «Qazba baylyqtardan týsken salyqtar tenizge tamghan tamshyday ghana, al negizgi ýles sheteldik kompaniyalarda», - dep naqty atap ótti.

Suret: akorda.kz saytynan alyndy.

ÁLEMDIK TÁJIRBIE JÁNE QAZAQSTAN

Qazaqstanda oryn alyp jatqan ong ózgeristerge әlemdik tәjiriybe de sabaq bola alady.

Mysaly, Indoneziya 2001 jyly eski ÓBK (SRP) sharttaryn ózgertuge tyrysqan, biraq búl investorlardyng senimin joghaltugha alyp keldi. Indoneziyadaghy dau 1990 jyldardyng basynan 2012 jylgha deyin sozylyp, sonynda arnayy agenttik qúrylyp, jana kontrakttar jýiesi engizildi. 2017 jyly Djakarta ÓBK-ge (SRP) balama modeli úsyndy, múnda memleket pen investor ýlesteri kelisimning bastaluynda bekitiledi, shyghyndardy óteu qarastyrylmaydy. Búl asa tiyimdiligin kórsetken joq. Keybir transúlttyq kompaniyalar elden ketti.

Álbette, Qazaqstangha Indoneziya siyaqty qatelikterdi qaytalaugha bolmaydy, sebebi elde óz betimen ken oryndaryn iygeruge jetkilikti resurstar men tehnologiyalar joq. Dese de, 2025 jyly Teniz jәne Chinarevskoe jobalary boyynsha sharttardy beybit jolmen ózgertu mýmkindigi payda boldy.

Sarapshylardyng boljamdaryna sәikes, Teniz jobasy boyynsha sheteldik kompaniyalardyng taza kirisi $45 mlrd, Soltýstik-Kaspiy – $25 mlrd, Qarashyghanaq – $10–15 mlrd boluy mýmkin. Múnday aiyrmashylyq memleketke týsken ýlesting mardymsyz ekenin kórsetedi.

Qazaqstangha әdiletti ýles alu ýshin jalpy salyq rejiymine kóshu, múnay men siyrek metaldardy ishki naryqqa jetkizu, barlyq kelisimshart mindettemelerin oryndaudy qatang baqylau, eksporttyq baj salyghyn memleket mýddesine baghyttau qajet.

Ádiletsiz ýlesting saldary keng jәne auqymdy: ekonomikalyq tәueldilik budjet mýmkindikterin shekteydi, strategiyalyq sheshimder qabyldauda erkindikti tómendetedi. Mysaly, milliardtaghan dollarlyq kiris tek sheteldik kompaniyalargha aghyp ketedi, búl investisiya men әleumettik baghdarlamalardy qarjylandyru mýmkindigin tejeydi.

QAZAQSTAN ÝShIN TARIHY MÝMKINDIK

Siyrek metaldar men tabighy resurstar tek ekonomikalyq kapital emes, sonymen qatar halyqaralyq sayasattaghy qúndylyq. Dúrys basqarylghan jaghdayda olar elding halyqaralyq arenadaghy salmaghyn arttyrady, al әdiletsiz ýleste tәueldilikti kýsheytedi.

Preziydentting tapsyrmasymen bastalghan qayta qarau prosesi – Qazaqstan ýshin naqty tarihy mýmkindik. Elding strategiyalyq kapitaly әdiletti ýlespen qayta bólingen jaghdayda ghana Qazaqstan óz tabighy baylyghyn tiyimdi paydalanyp, ekonomikalyq derbestigin nyghayta alady. Siyrek metaldar men qazba baylyqtarynyng shynayy qúndylyghy tek memleketke tiyimdi ýles qaytarghanda ghana tolyq ashylady. Eger búl mýmkindik qoldan jiberilse, milliardtaghan dollarlyq kiris tek sheteldik kompaniyalardyng qaltasyn tolyqtyryp qana qoymay, elding bolashaghyn tәueldilikte qaldyrady.

Týiin: Qazaqstannyng tabighy resurstary – onyng strategiyalyq kapitaly. Olardy tiyimdi basqaru, әdiletti ýlesti qamtamasyz etu arqyly ghana memleket ózining ekonomikalyq jәne sayasy mýddesin qorghay alady jәne әlemdik arenada tenqúqyly oiynshy bola alady. ÓBK (SRP) jәne túraqtandyrylghan kelisimsharttardy әdiletti qayta qarau – tek ekonomikalyq qajettilik emes, memleketting bolashaghyn saqtau, strategiyalyq tәuelsizdigin nyghaytu joly.

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz