- تاسقىن باۋىرىم سەنىڭ ونەرلى وتباسىان شىققانىڭدى بىلەمىز. الدىمەن ونەر جولىڭدى، شىعارماشىلىق باعىتىڭدى تانىستىرا كەتسەڭ...

ت.جارمۇقامەت: ەسبول اعا، بۇل سۇراقتى مەنەن كەز كەلگەن جۋرناليست ءبىرىنشى بولىپ سۇرايدى. دەگەنمەن بۇل سۇراققا مەن بىلاي جاۋاپ بەرگىم كەلەدى. مەنى ونەرگە الىپ كەلگەن قازاقتىڭ ونەر ورتاسى مەن قاسيەتتى توپىراعى. اكە-شەشەم ىلە بويىندا تۋعان ادامدار، ەكەۋى دە ءان ايتىپ، ولەڭ شىعارىپ، جازۋ-سىزۋدان ءوز قاتارلارى اراسىندا بەدەلى بار ادامدار. مەن بالا كەزىمنەن ءاشىم، قوجەكە، قوڭقاي كۇيشىلەردىڭ كۇيىن اۋىل قاريالارىنان ەستىپ، تاڭجارىق ولەڭدەرىن وقىپ ءوستىم. ناعاشى اتام ءتىپتى ءاشىمنىڭ شاكىرتى كامال ماقاي اتامىزدىڭ جاقىن تانىس ادامى بولدى، ءوزى دە ازداپ كۇي شەرتەتىن، كۇي قۇمارلىعى تاعى ءوز الدىنا. مەنى قاسيەتتى توپىراق – ىلەنىڭ تۇنعان ونەرى، بالا كەزدەن ەستىپ وسكەن قازاقى اۋەن، اجەلەردىڭ قارا ولەڭى، قىز-بوزبالانىڭ قالجىڭ ايتىستارى وسى مۋزىكا ونەرىنە الىپ كەلدى-اۋ دەپ ويلايمىن. دەگەنمەن كلاسسيكالىق ونەر ول ۇزاق مەزگىل وقۋ مەن ەڭبەكتى تالاپ ەتەتىن ونەر. مەن تەك مۋزىكانىڭ جوعارى وقۋ ورنىن 14 جىل وقىعان ەكەنمىن. كەيدە ويلايمىن، سونشا وقىعاندا «تالانتسىز وقۋشى» دا تالانتتى بولاتىن بولدى عوي دەپ. دەگەنمەن مەن وتە باقىتتى شاكىرتپىن. ۇستازدارىمنىڭ ىشىندە اقتوتى رايىمقۇلوۆا، يۋري سەرگەەۆيچ كاسپاروۆ سياقتى زامانىمىزدىڭ مىقتى كومپوزيتورلارى بولدى، ايتقالي جايىموۆ، قانات احمەتوۆ، بەيبىت دالدەنباەۆ اعالارىمىز دا ءار كەزدە ءوز ءبىلىمىن ۇيرەتىپ، جول سىلتەپ، اقىل ايتىپ وتىردى.

- ءوزىڭ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە وپەراعا قۇلاش ۇرعان ساناۋلى كومپوزيتورلاردىڭ ءبىرىسىڭ. «دومالاق انا» وپەراسىنىڭ جازىلۋ جايىنا توقتالا كەتسەڭ...

ت.جارمۇقامەت: «دومالاق انا» وپەراسى 2021 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىندا تۇڭعىش ساحنالانعان. قازىرگە دەيىن شىمكەنت، استانا، قاراعاندى قالالارىندا 45 رەت قويىلدى. وپەرا جالپى كولەمى 90 مينۋتتىق، 4 كورىنىس، 2 اكتىدەن تۋرادى، قويىلىمدا 160 ارتيست ءرول سومدادى.

ەگەر قازىر ەڭ كوپ ساحنادا قويىلاتىن كلاسسيكالىق وپەرالارىمىزعا قاراساق، ءبارى عاشىقتىق تاقىرىپتا، «قىز جىبەكتە» تولەگەن مەن جىبەك، «ابايدا» اجار مەن ايدار، سوسىن «ءبىرجان سارا» شىنى كەرەك،وتكەن عاسىردا جازىلعان شىعارمالار بولعاندىقتان بۇل وپەرالاردا وتكەن عاسىردىڭ يدەيالوگياسى بار. مىسالى، «ءبىرجان سارادا» ءبىرجاندى مولدالار شاريعات زاڭىنا سالىپ جازالاپ ولتىرەدى، ءتىپتى استانا وپەرا بۇل وپەرانىڭ جاڭا قويىلىمىن قوعاندا قازىرگى تاڭدا جاستاردىڭ دىنگە بەت بۇرىپ جاتقانىن ەسكەرىپ، مولدالاردىڭ سوتىن بيلەر سوتىنا الماستىرعان. ال «اباي وپەراسىندا» اجار مەن ايدار قازاقتىڭ «سۇرقيا»، «جامان» ءداستۇرىنىڭ سەبەبىنەن قوسىلا الماي اباي ولارعا اراشا بولۋىنان بايلار ابايعا قاس بولادى. بىلاي قاراساڭ وپەرادان قازاقتىڭ امەڭگەرلىك ءداستۇرى جامان بولعان دەگەن تۇسىنىك شىعىپ تۇر. ەگەر كەڭەس وداعى كەزىندەگى وپەرا، سپەكتاكلدەردى قاراساق ولاردىڭ ءتۇپ-توركىنىنەن «بايلار جامان»، نەمەسە قازاقتىڭ «بەل قۇدالىق»، «امەڭگەرلىك»، ءتىپتى عىلىمي نەگىزى بار «جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ» ءداستۇرى جامان دەگەن ۇعىم مەن مۇندالاپ تۇر. سەبەبى قازاقتى ءوز داستۇرىنەن بەزدىرۋ كەرەك قوي... سوندىقتان دا تراگەدياعا تاپ بولاتىن كەيىپكەرلەر تاپ بولاتىن «تابۋ» باسقاشا ايتقاندا شەكتەۋ – قازاق ءداستۇرى بولعان. مەن بۇل جەردە ۇلى جازۋشىلارىمىزدى، دراماتۋرگتەرىمىزدى كىنالايىن دەپ وتىرعانىم جوق، جوعارىدان تاپسىرىس سولاي بولعان. ءبىر جاعىنان ەركىن ماحابباتتى كىم ۇناتپادى دەيسىز.

ەندى ءوزىمنىڭ وپەراما كەلسەم، بۇل تاقىرىپ وزگەشە. جاڭا عاسىردىڭ جاڭا تاقىرىبى دەپ بىلەم. ول انا تۋرالى. انا مەن بايلانىستى قازاق حالقى اراسىندا وتە كوپ فەنومەن بار. مىسالى: انا ءتىلى، جەر-انا، انا ءسۇتى... سونداي-اق، انا بەينەلەرى دە اڭىز-ەرتەگى، داستان، شەجىرەلەر دە كوپ. مىسالى، ۇماي انا، ساق باتىرى تۋمار انا، كەشەگى وتكەن بوپاي انا، نەمەسە اباي رومانىنداعى ابايدىڭ اجەسى زەرە، شوقاننىڭ اجەسى ايعانىم، ت.ب. بۇل فەنومەن ارقىلى قازاق قىزدارى «انا قانداي بولۋ كەرەك؟» دەگەن سۋراققا جاقسى جاۋاپ تابادى. مەن بۇل وپەرادا ەشكىمدى ەشكىمگە ادەيى قارسى قويمايمىن، دومالاق انا تۋرالى حالىق اراسىندا تاراعان اڭىزداردىڭ باسىن بىرىكتىرۋ ارقىلى «قازاق انا» بەينەسىن حالىق الدىنا – ساحناعا الىپ شىعۋدى كوزدەيمىن. بۇل قازىرگى زامان ءۇشىن، قوعامدا اجىراسۋ اسقىنداپ، بالاسىن تاستاپ كەتۋ ءورشىپ تۇرعان كەزدە، وتە وزەكتى تاقىرىپ! شاكەن ايمانوۆ اتامىز ايتقانىنداي «تەاتر – ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى ساحنادان كورىپ، ءوزىن-ءوزى تۇسىنەتىن ورىن». كورىپ وتىرعان كورەرمەن وپەرام ارقىلى وتباسىعا، وتباسى ارقىلى قوعامداعى ساقتالىپ وتىرعان كەيبىر كەلەڭسىزدىكتەرگە وي جۇگىرتسە ەكەن دەگەن ويىم بار. مىسالى، وپەرادا نۇريلاعا(دومالاق اناعا) بايبىشە – ماراۋ قاتتى قىزعانىش تانىتادى، ارينە جاس توقالعا قىزعانىش كورسەتۋ زاڭدى دا، التى بالانىڭ اناسىمىن دەپ اسىپ-تاسىپ كۇپىرلىك ەتىپ، ەڭ سوڭىندا بار بالاسىنان ايرىلىپ قالادى. بۇداي كۇپىرلىك ءدال وسى ومىردە دە بار، وتباسىن قۇرعان ەكى جاس اراسىنا ءتۇسىپ كۇپىرلىك ەتىپ بالاسى نەمەسە قىزىن ارتىق ساناپ اجىراستىرىپ الاتىن اتا-انالار دا جەتەرلىك... ءتىپتى سوڭعى كەزدە «توقال الامىن» دەپ قاعىنىپ جۇرگەن ەركەكتەر دە از ەمەس، مىنە وپەراداعى وقيعا 6-7 عاسىر بۇرىن بولعان دەگەن كۇننىڭ وزىندە قازىرگى تاڭدا قازاق جەرىندە قايتالانىپ جاتقان كورىنىستەر دە بەلەڭ بەرەدى. سوندىقتان، تەاتر-وپەرا ارقىلى كورەرمەنگە دۇرىس تاربيە بەرۋ، ونەردىڭ ەڭ ماڭىزدى قوعامدىڭ مىندەتى بولۋعا ءتيىس.

- «دومالاق انا» وپەراسىنىڭ حالىققا جەتۋى قالاي بولدى؟! استانا مەن الماتى قازاق ءتىلدى وپەراعا جىلى قاباق تانىتتى ما؟!

ت.جارمۇقامەت: شىنى كەرەك، «دومالاق انا» وپەراسى شىعىپتى دەگەندى شىمكەنت حالقى ەستىگەن سوڭ كوپ ادامدار تەاترعا كەلىپ جاتتى، ونىڭ ىشىندە بالالارىن ەرتكەن انا دا، قارتتار دا، «اتامىز ەدى»، «انامىز ەدى» دەپ كەلىپ جاتقاندار دا بولدى. ەگەر وپەرا قىزىقتى بولماسا «شانشاردىڭ مازاعىنداي» اركىم كۇلكى ەتىپ كەتەر ەدى. ال مەن سول انالاردىڭ، قارتتاردىڭ كوزىنە جاس الىپ وتىرىپ قويىلىمدى ءبىر جارىم ساعات بويى تاماشالاعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم. وپەرانىڭ مازمۇنى دا وتە تاماشا عوي، انا – ءنۇريلا بالاسىن بەسىككە بولەپ بەسىك جىر ايتىپ وتىرعان بەينەسى، بالاسى جارالانعاندا قۋدايدان مەدەت تىلەۋى، جاۋ شاپقاندا اۋىل-ايماقتىڭ تىلەۋىن تىلەۋى، انا رەتىندە جەر-الەمدە بەيبىتشىلىك، تىنىشتىق بولۋىن قالاپ، جۇرەك جاردى مۇرات ارمانىن ايتۋى بارلىڭ «قازاق اناسىنا» ءتان ورتاق قاسيەت! وپەرا قاي قالادا ورىندالسا دا ساحنا انشلاگ بولدى، مەن دە كورەرمەندەرگە ۇنايتىن وپەرا ۇسىنعانىم ءۇشىن قاتتى قۋاندىم.

- كەيىنگى جازباڭدا جازعانىڭداي بىزدە ءالى شەتەلگە تابىنۋ، ءوزىمىزدىڭ اۆتورلاردى قارجىلىق جاقتان دەمەۋدىڭ ورنىنا شەتەلدىك اۆتورلارعا جوسىقسىز شاشىلۋ جويىلماعان سياقتى. وسى تۋرالى ويىڭدى تاعى دا تولىقتىرىپ ايتا كەتسەڭ...

ت.جارمۇقامەت: ەسبول اعا، مەن ول جازبام ارقىلى وپەرا جازعانىمدى بۇلداپ وتىرعانىم جوق. شىندىق جانىمدى اشىتادى. «تۇيەنىڭ تانىعانى جاپىراق» دەگەندەي اعىلشىن كومپوزيتورى كارل دجەنكينسون شىعارمالارىنان جينالعان پاپۋرري – «Shine Astana»، وسىمەن ەكىنشى رەت ورىندالىپ جاتىر. ءبىرىنشى رەت ورىندالعاندا ءتىپتى نوتالارىنىڭ كلاۆيرىن دايىنداپ، مەن دە سول استانا وپەرانىڭ باس-قاسىندا ءجۇردىم. ىشىندە XIV عاسىردا جازىلعان «قىپشاق گيمننىڭ» نوتاسىن مەن راسشيفروۆكا جاساعانىمدى جالپى قازاق ەلى تۇرماق، مۋزىكانىڭ اۆتورى – كارل ءوزى دە بىلمەيتىن شىعار بالكىم... ەندى وسى شىعارمانىڭ ورىندالۋ كولەمىنە قارايىق: ءبىرىنشى رەت ورىندالعاندا يتاليادان ءبىر وركەستر شاقىردى، وعان استانادا ەكى-ءۇش وركەسترىن قوستى، ال حورعا سوناۋ اقتوبەدەن، الماتىدان حور كاپەللاسىن شاقىرىپ جالپى سانى 1800 ادام ورىندادى. سوليستتەردەن دە شەتەلدەن كەلگەنى بار. ەندى ويلاي بەرىڭىز ولاردىڭ قوناق ءۇيى بار، تاماعى بار، ۇشاعى بار، جول بار، گونارارى بار... نەشە كەتكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى، ميلليارد تەڭگە كەتتى دەپ ويلايمىن. ول ول ما ەندى تاعى بەس-التى جىل وتكەن سوڭ وسى «سالتاناتتى» 1200 اداممەن قايتالاپ وتىر. ال سول شىعارمانىڭ قۋدىرەتى نەدە سوندا؟ ىشىندە اباي اتامىزدىڭ اندەرى، نۇرعيسا اتامىزدىڭ «اتا تولعاۋى»، «دۋدار-اي» سياقتى حالىق اندەرى، قورقىتتان كەلگەن سارىن، اۆتوردىڭ تاماشا وڭدەۋىمەن ساحنالانعان. مەن كارلدىڭ شىعارماشىلىعىنا شەك كەلتىرىپ وتىرعان جوقپىن! ول كەرەمەت كومپوزيتور. بىراق ول قازاق مۋزىكاسىن، قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىن پايدالانباسا سول مۋزىكالاردىڭ كوك تيىن بىزگە قۇنى بولار ما ەدى؟! ال قازاق كومپوزيتورلارى ميلليون ەمەس بەس ءجۇز مىڭ تەڭگە گونورارعا زار بولىپ وتىرعاندا سىزدەر اعىلشىن كومپوزيتورىن 100 ميليونمەن اۋزىن مايلاپ وتىرعانىڭىزدى بىلەسىزدەر مە؟ كارل قازاق بولىپ قازاقشا مۋزىكا جازىپ بەرە المايدى عوي! ول تاپ وسى شىعارمالاردا وڭدەۋشى، نەمەسە قۇراستىرۋشى. نەگە سونى بىلمەيدى مينيسترلىك، قازاق كومپوزيتورلارى استانا وپەرادان ءوز شىعارماسىن ءبىر تىڭداۋعا زار بولىپ جۇرگەن جوق پا؟ ەگەر مەنىڭ بۇل سوزىمە شۇبا كەلتىرسەڭىزدەر مەن ايتايىن، جاس كومپوزيتورلاردان ارمان جايىم «بەيبارىس» وپەراسىن جازعان، ءالىبي ءابدينۇروۆ «ساكەن» وپەراسىن جازعان، شىرىن بازارقۇلوۆا سكريپكامەن سيمفونيالىق وركەسترگە ارنالعان تاماشا كونتسەرتى جازعان، ءساتجان شامەنوۆتىڭ كوپتەگەن كامەرالىق شىعارمالارى بار، باۋىرجان اقتاەۆ تا ۇلت اسپاپتار انسانبلىنە كەيىنگى كەزدە كەرەمەت شىعارمالار جازىپ ءجۇر. مەن ايتقان وسى جاس كومپوزيتورلاردىڭ بىردە ءبىر شىعارماسى استانا وپەرا ساحناسىندا ورىندالماعان، ءبىز ول تەاترعا جالىنىشتىمىز. نەگە ءبىزدى ورىندامايدى؟ ءيا ءبىز بەتحوۆەن، شوپەن، راحمانينوۆتارداي تالانت ەمەسپىز، بىراق سول كومپوزيتورلار قازاق بولىپ تۋىپ بىزگە قازاقشا مۋزىكا جازىپ بەرە مە؟! ەگەر جاس كومپوزيتورلار شىعارماسى ورىندالماسا، قولداۋ تاپپاسا ولار جالعاستى مۋزىكا جازىپ ەڭبەكتەنە مە؟ مۇمكىن ەمەس! شىعارمالارى سۋىرمالارىنىڭ ءبىر بۇرىشىندا شاڭ باسىپ جاتسا، ولار وزدەرىنىڭ كاسىبي ورەسىنە، تالانتىنا كۇمانمەن قارايتىن بولادى، ونىڭ ارتى بۇكىل ۇلتتىق مۋزىكا مەكتەبىنىڭ جويىلۋىنا الىپ كەلەدى! مەن تەاترلاردا ۇلتتىق ستراتەگيا بولۋعا ءتيىس، ءوز ەلىنىڭ ساۋساقپەن سانارلىق ونەر يەلەرىن قولداۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.

- ءوزىڭ ساۋداعا بەت بۇرعان ەكەنسىڭ. نە ءۇشىن مۇنداي قادامعا بارعانىڭدى تۇسىندىرە كەتسەڭ؟

ت.جارمۇقامەت: قازاقتا ايتىلماعان ءسوز قالماعان عوي، «ورازا ناماز توقتىقتا» دەپ ايتقان، ونەرمەن اينالىسۋ ءۇشىن دە، ونەرگە قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن دە ادامنىڭ قولىندا بەلگىلى قاراجات بولۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىم. بىرەۋدەن ارتىق، بىرەۋدەن كەم ءومىر سۇرگىم كەلەدى. ءسال تابىس تاپسام ونەرىمدى جالعاستىرسام، ال وزىمنەن ارتىلىپ جاتسا ءوزىم بىلەتىن، قاناتى جەتىلىپ كەلە جاتقان جاس ونەر يەلەرىنە قولداۋ كورسەتسەم دەپ ساۋداعا بەت بۇردىم. ءبىزدىڭ ەلدە دە كلاسسيكالىق مۋزىكاعا قولداۋ جاسايتىن مەتساناتتار بولسا ەكەن، سولاردىڭ قولداۋىمەن دومبىرا-كۇي، ءداستۇرلى ءان، كونە جىر داستاندار ايتىپ ورىنداۋ بويىنشا ونەر جاڭا بيىككە كوتەرىلسە ەكەن دەگەن ارمانىم بار.

- كومپوزيتورلار اراسىندا ساقتالىپ كەلە جاتقان باسقا دا پروبلەمالار بار ما؟

ت.جارمۇقامەت: مەنىڭ بىلۋىمشە تەك كومپوزيتورلار اراسىندا ەمەس، بۇكىل شىعارماشىلىق سالاسىندا ۇلكەن پروبلەما بار. ول پرەزيدەنت، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى، قاتىستى ماماندار تەز ارادا ارالاسىپ رەتتەۋگە ءتيىستى دۇنيە. سەبەبى شىعارماشىلىقتىڭ ادامى تەك ءوز شىعارماسىمەن ءوزىن اسىراپ وتىرعان جوق، ول مەملەكەتتىڭ رۋحاني قازىناسى، ولاردى مەملەكەت قورعاۋى كەرەك. ال ول پروبلەما – اۆتورلىق قۇقىق. ەڭ كەڭ تارالعان زاڭ بۇزۋشىلىق كومپوزيتوردىڭ شىعارماسىن قالاعانىنشا پايدالانۋ، قالاعانىنشا ورىنداۋ، ال ودان كومپوزيتورعا قارجىلاي پايدا جوق(اسىرەسە كلاسسيكالىق مۋزىكا جازاتىندار). مىسالى، ايتقالي جايىموۆ، ەرمۇرات ۇسەنوۆ اعالارىمىزدىڭ شىعارمالارى قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ورىندالىپ جاتادى، ال كومپوزيتورعا ول كوك تيىن كىرىس الىپ كەلمەيدى. جازۋشىلار كىتاپ جازادى، قىزىق بولسا ەلدەر ينتەرنەتتەن ەمىن-ەركىن كوشىرىپ الادى، كىتاپ ساتىپ المايدى، ينتەرنەتتى بۇعاتتاپ جاتقان ەشكىم جوق. نەمەسە ۋنيۆەرلەر ول كىتاپتى ساتىپ العانىمەن اۆتورعا ەشقانداي پايدالانۋ اقىسىن بەرمەي-اق، ستۋدەنتتەرگە بەرە الادى، سۋرەتشىلەر، ديزاين مەن ساۋلەتشىلەردىكى ءتىپتى، ءبىر جەردەن كورىپ ۇناتىپ قالسا كسەركستەن وتكىزىپ الىپ پايدالانىپ كەتەدى، دامىعان ەلدەردە ونىڭ ءبارى زاڭ اياسىندا قورعالادى، دامىعان ەلدەگىدەي بولماساق تا اۆتورلار ءۇشىن نورماتيۆتىك زاڭ بەلگىلەمەسىن جاساۋ كەرەك، كەڭەستىك كونە اۆتورلىق زاڭداردى جاڭالاۋ كەرەك... اۆتورلاردىڭ قۇقىعىن تسيفرلىق جۇيەمەن قورعاۋ قازىرگى تاڭدا بەك مۇمكىن. مىسالى ءبىز ا.بوچەلليدىڭ ءانىن Youtube-گە قالاعانىمىزشا سالساق ينتەرنەت بىزدەن اككاۋنتتى بۇعاتتاپ تاستايدى. بۇل قولايلىلىقتى وتاندىق اۆتورلار كەيبىرى قولدانىپ تا ءجۇر. بىراق ناقتى نوتا، رەپەرتۋار بولىپ ورىندالۋعا كەلگەندە قازاقستاندىق زاڭنىڭ شەكتەمەلەر كۇشى جەتپەي جاتادى. سول سياقتى قازاقستاندا egov-ءتى ويلاپ تاپقان «بولاشاق» تۇلەكتەرىن ونەر يەلەرىمەن كەزدەستىرۋ ارقىلى زاڭگەرلەرمەن وسى پروبلەمالاردى ابدەن شەشۋگە بولادى دەپ ويلايمىن.

سۇحباتتاسقان: ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz