Astanadaghy Euraziya últtyq uniyversiytetinde ótip jatqan últtyq tarihty zerdeleu jónindegi vedomstvoaralyq júmys tobynyng keneytilgen otyrysy barysynda memlekettik hatshy Marat Tәjin jasaghan bayandamanyng ýzindilerin jariyalap otyrmyz.

Abai.kz

 

 

Býgingi Qazaqstan – qalyptasqan memleket. Biz memleket qúrudyng jana belesine shyqtyq.

Memleket basshysy úsynghan «Qazaqstan – 2050» Strategiyasy qogham damuynyng jana belesindegi basty súraqtargha, atap aitqanda, biz qayda baramyz jәne 2050 jyly qayda bolghymyz keledi degen caualdargha jauap beredi.

Keninen qamtyp aitsaq, mәsele el bolashaghynyng dýniyetanymdyq jana modelin jobalau, basty qúndylyqtar men baghdarlardy aiqyndau turaly bolyp otyr. Sóz joq, búl qúndylyqtar osy zamanghy, bolashaqqa úmtylghan qúndylyqtar bolugha tiyis. Olar mynau jahandanyp, ashyghyn aitqanda, últtyq ózgesheligimizdi shayyp bara jatqan әlemdegi bizding últtyq biregeyligimizdi nyghaytugha tiyis. Olar últtyng mәdeny kodyn: tilin, ruhaniyatyn, dәstýrlerin, mәdeniyetin saqtaudy qamtamasyz etuge tiyis.

Sondyqtan da Memleket basshysy «Býkilqazaqstandyq biregeylik bizding halqymyzdyng tarihy sanasynyng ózegine ainalugha tiyis» dep basa kórsetip otyr.

Mәselening búlaysha qoyyluy - bizding nazarymyzdy últtyq tarihty zertteu mәselelerine obektivti týrde shoghyrlandyrady.

***

 

Astanadaghy Euraziya últtyq uniyversiytetinde ótip jatqan últtyq tarihty zerdeleu jónindegi vedomstvoaralyq júmys tobynyng keneytilgen otyrysy barysynda memlekettik hatshy Marat Tәjin jasaghan bayandamanyng ýzindilerin jariyalap otyrmyz.

Abai.kz

 

 

Býgingi Qazaqstan – qalyptasqan memleket. Biz memleket qúrudyng jana belesine shyqtyq.

Memleket basshysy úsynghan «Qazaqstan – 2050» Strategiyasy qogham damuynyng jana belesindegi basty súraqtargha, atap aitqanda, biz qayda baramyz jәne 2050 jyly qayda bolghymyz keledi degen caualdargha jauap beredi.

Keninen qamtyp aitsaq, mәsele el bolashaghynyng dýniyetanymdyq jana modelin jobalau, basty qúndylyqtar men baghdarlardy aiqyndau turaly bolyp otyr. Sóz joq, búl qúndylyqtar osy zamanghy, bolashaqqa úmtylghan qúndylyqtar bolugha tiyis. Olar mynau jahandanyp, ashyghyn aitqanda, últtyq ózgesheligimizdi shayyp bara jatqan әlemdegi bizding últtyq biregeyligimizdi nyghaytugha tiyis. Olar últtyng mәdeny kodyn: tilin, ruhaniyatyn, dәstýrlerin, mәdeniyetin saqtaudy qamtamasyz etuge tiyis.

Sondyqtan da Memleket basshysy «Býkilqazaqstandyq biregeylik bizding halqymyzdyng tarihy sanasynyng ózegine ainalugha tiyis» dep basa kórsetip otyr.

Mәselening búlaysha qoyyluy - bizding nazarymyzdy últtyq tarihty zertteu mәselelerine obektivti týrde shoghyrlandyrady.

***

Sonymen birge, biz uaqyttyng tarih ghylymynyng aldyna mýldem jana  talaptar qoyyp otyrghanyn aiqyn kórip, úghynugha tiyistimiz.

Álemdik tarihnamada oryn alghan tanym tәsilderdi syny túrghydan qayta qarau bizding nazarymyzdan tys qalyp qoydy.

Ángime, kem degende, HH ghasyrdyng eki әdisnamalyq revolusiyasy jayynda bolyp otyr, tarih ghylymyndaghy  qaghidatty ózgerister solarmen baylanysty.

Birinshiden, men eng aldymen HH ghasyrdyng birinshi jartysyndaghy fransuz tarihy mektebining quatty ziyatkerlik qozghalysyn atap aitqym keledi, ol qozghalys eng aldymen Lusien Fevr men Mark Bloktyng esimderimen baylanysty.

 Býgingi tarih ózining tar pәndik shenberinen shyghyp, pәnaralyq ghylymgha ainalghany anyq.

Tarihy zertteuler óz boyyna kóptegen shektes pәnderding - sosiologiya men әleumettik psihologiyanyn, makroekonomikalyq teoriyanyn, әleumettik geografiyanyn, etnografiyanyn, antropologiyanyn, mәdeniyettanudyn, qúqyq tarihynyng jәne basqalarynyng әdisterin kiriktirdi.

Ekinshiden, әlemdik tarih ghylymynda auqymy alghashqydan kem týspeytin taghy bir sapalyq sekiris HH ghasyrdyng ekinshi jartysynyng ózinde oryn aldy.

Ghalymnyng róli ózgerdi. Tarih ghylymyna fenomenologiya men germenevtika әdisterining enui tarihy zertteulerding sipatynyng ózin edәuir ózgertip jiberdi.Endigi jerde tarihshy faktilerdi tizbelep, surettep otyrushy, oqighalardy tek «tirkeushi» emes, tarihshy «payymdaushygha» –  zertteletin uaqyttyng ishki maghynasyna oy jiberetin ghalymgha, faktilerdi jay zerttep qana qoymaytyn, naqty qoghamnyng qúndylyqtaryn, jón-josyqtaryn, moralin «týsinuge» qol jetkizetin ghalymgha ainalugha tiyis.

 Osylay qaraghan kezde әrbir últtyq tarih formasiyalar men órkeniyetterding abstraktili hronologiyalyq jylnamasy retinde emes, halyqtyng býkil kýrdeliligi men bólek bitimin boyyna syighyzghan jandy tarih retinde boy kórsetedi. Tarihshynyng mindeti – últtyq tarihty qaydaghy bir әmbebap zandylyqtardyng qasang qalyptaryna salyp jibermey, últtyq tarihtyng jandy, bólekshe aghzasynyng qalay damitynyn týsinu.

Europasentrizmmen әbden ulanghan sheteldik kópesterdin, barlaushylardyn, әskery adamdardyng nemese geograftardyng qazaq tarihy turaly kuәgerlikterin syny taldausyz sózsiz aqiqat dep qaraugha bola ma? Biz ol derekkózderding bәrin bayypty týrde qayta payymdaugha, býgingi ghylymnyng biyiginen qaraghanda olardyng kóbine-kóp qazirgi ýlgi-qalyptar boyynsha eshqanday syn kótermeytinin týsinuge tiyispiz.

***

Sóitip, oiymyzdy jinaqtaytyn bolsaq, tarih ghylymynda әmbebap órkeniyettik jәne formasiyalyq teoriyalarynan, eski tәsildemeler men mindetterden mýldem jana talap qon jәne soghan kóshu oryn aldy.

 

Eger biz últtyq tarihty formasiyalyq kózqaras týsinikterimen qarap, týrki qaghanattarynyng biregey órkeniyetin, mysaly, erte feodalizm terminderimen payymdaytyn bolsaq, onda biz eshteneni de týsine almaymyz jәne qaradýrsin súlbany qaytalaymyz. Eger qazaqtar etnogenezin marksistik strukturalizm terminderimen qarastyrsaq, onda biz kezekti bir tyghyryqqa tirelemiz. Óitkeni, eskirgen ghylymy tilding kómegimen bolmysty býgingi ghylym biyiginen kóruge bolmaydy.

Osy zamanghy bir filosoftyng beyneli týrde aitqanynday, «sózderding әleumettik bolmysty qúrylymdauy olardyng sol bolmysty beyneleuimen birdey». Áriyne, biz tarihty Ludvig Vitgenshteynning әuelgi bettegi nemese «tarihy fakt lingvistikada ghana ómir sýre alady» deytin Rolan Bardtyng keyingi kezendegi pikirlerining ruhynda úghyndyrudan aulaqpyz. Múnyng ózi asyra silteu jәne qazirding ózinde arhaizm, ras, arhaizmge ainalghanyna kóp bola qoyghan joq. Sondyqtan postmodernistik sóz saptau nemese lingvistikalyq filosofiyanyng konseptileri qatty keshikse de qazaq tiline engizilip jatqanyn tek qoldau kerek.

Degenmen, bir jaydyng basy ashyq: Bizding tarihnamamyz ózining әdistemelik jәne tildik qúralyn qatty ózgertuge tiyis.

Qazaqstannyng tarih ghylymynyng aldynda naqty synaq túr, ol synaqtyng jauabyn tabugha әbden bolady.

                                      ***

Últtyq tarih mәselelerimen kópten beri jәne naqtyly ainalysyp jýrgen Memleket basshysy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev «Tarih tolqynyndaghy halyq» degen atpen tarihy zertteulerding arnauly baghdarlamasyn jasaudy úsyndy.

Búl baghdarlamanyng negizgi maqsaty mynau:

• Qazaqstannyng tarih ghylymynyng aldynghy qatarly әdisnama men әdisteme arqauynda sapalyq sekiristi jýzege asyruyna jaghday jasau;
• qazaqtardyng últtyq tarihynyng kókjiyegin keneytu, últtyng jana tarihy dýniyetanymyn qalyptastyru;
• Qazaqstannyng jana tarihynyng jiyrma jylynyng mәnin payymdau.

Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng búl bastamasy ayaq astynan shyqqan joq.

Tariyhqa arqa sýiemese bolashaq búldyr. Planetada mәn-maghyna men qúndylyqtardyng myltyqsyz maydany kýn sayyn jýrip jatqan qazirgi kýnde tarihy jadyny saqtap qalu – jalpy ózindi ózing saqtap qaludyng jalghyz joly.

Tәuelsizdigimizding 5-shi jylynda-aq Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev memleketimizding tarihyna qatysty ózining kózqarasyn aityp: «Bizding halqymyz tarihtyng qatpar-qatpar qyrtystaryna tamyryn tereng jibergen qiyn da qyzyqty, talayly taghdyr keshti. Ol, negizinen, tәuelsizdik jolyndaghy kýrespen ótti» dep atap kórsetti.

Últtyq tariyhqa strategiyalyq túrghydaghy ózining kózqarasyn Memleket basshysy 1999 jyly shyqqan «Tarih tolqynynda» kitabynda bayan etip berdi. 2003 jyly Qazaqstan halqyna Joldauynda Preziydent N.Á.Nazarbaev búryn-sondy bolyp kórmegen «Mәdeny múra» baghdarlamasyn bastaytynyn jariyalady.

Baghdarlama jýzege asyrylghan jeti jylda – 2004-2011 jyldar aralyghynda Qazaqstannyng tarihy, arheologiyasy men etnografiyasy boyynsha 26 arnauly zertteu jýrgizildi. Degenmen, múnyng bәri – tarihy jady men tarihy әdilettilikti qalpyna keltiru jolyndaghy auqymdy júmystyng basy ghana.

Qazir, memleketimizding qalyptasqan belesinde biz óz tarihymyzdy osy zamanghy ghylymnyng biyiginen payymdaugha jәne últtyq tarihtyng bólinbeytin beynesin qalyptastyrugha tiyispiz.

                                      ***

Qazaqstannyng qazirgi aumaghy negizinen qazaq etnosyn qalyptastyrghan taypalardyng taralu aumaghyna sәikes keledi. Ol taypalardyng XV ghasyrda ayaq astynan qalyptasa qalmaghany aidan anyq. Qazaq etnosynyng qalyptasuy talay mynjyldyqtargha sozylghan ýderis, ókinishke qaray, ol jetkilikti dengeyde zerttelmegen.

Ókinishke qaray, ghalymdarymyz әli kýnge deyin kóne týrkilik Deshti Qypshaq dalasyndaghy ertedegi memlekettik qúrylymdardyng qúryluy men ydyrauy, týrki-qypshaq júrtynyng taralu aimaghy, Euraziya toponomikasynyng tarihy siyaqty taghy basqa da asa kýrdeli әri auqymdy taqyryptardy jana әdisnamalyq túrghydan qarastyrghan joq.

Biz saq mәdeniyetin, әsirese, massagetterdi (Aral boyyn mekendegen), tigrahauda-saqtaryn (Jetisu jerinde) jәne arimpastardy (Shyghys Qazaqstan men Altayda) tereninen zertteuge tiyispiz. Búl arada klassikalyq kezendegi europalyq avtorlardy oqyp, payymdap qana qoy jetkiliksiz.

Qanly men Ghún dәuirining tarihy faktileri men mәdeny artefaktileri (qolmúralary) derbes qarastyrudy jәne payymdaudy qajet etedi.

Ejelgi týrki memleketi, Týrgesh jәne Qarlúq qaghanattary da bólekshe nazarymyzda bolugha tiyis, óitkeni bizding arqaulyq etnomәdeny jәne órkeniyettik sәikestigimiz – týrkiligimizding tamyry dәl solargha baryp tireledi.

Elimizding aumaghyndaghy barlyq ejelgi memleketter men qoghamdastyqtar egjey-tegjeyli zertteluge tiyis, sebebi olar bizding etnosymyzdyng qaghazgha týsken, derek qalghan tarihynyng manyzdy buyny bolyp tabylady.

                                      ***

  VI ghasyrda tarih arenasyna jana tarihy túlgha – Týrki qaghanaty – kóptegen halyqtardyng etnogenezine, kýrdeli de sanqily mәdeny keshenderding ornyghuyna asa ýlken yqpal jasaghan Dalalyq týrki imperiyasy shyqty. Búl bizding últymyzdyng etnogenezi tarihyndaghy asa manyzdy beles.

Biz Shynghys han imperiyasy dәuirining naqty kórinisin qayta janghyrtugha, osy taqyrypty saudagha salushylyqtan da, oghan dәstýrli týrde onaylatyp qaraudan da bas tarta otyryp, sol kezenning etnostyq bolmys-bitimin de týsinuge tiyistimiz.

«Tarih tolqynynda» enbeginde Memleket basshysynyng jazghanynday, «Bizding arghy ata-babalarymyz Qiyr Shyghystan Batys Europagha deyingi, Sibirden Ýndistangha deyingi aumaqty alyp jatqan memleketterding damuynda eki myng jyl boyy eleuli ról atqaryp keldi. Orasan zor ken-baytaq aumaqta qonys audarumen bolghan kóshpeliler Euraziyanyng etnostyq jәne memlekettik bet-beynesin bir emes, birneshe ret ózgertti».

Búl qúrylymdardyng qazirgi Qazaqstan men Ortalyq Aziya aumaghynda túryp jatqan jalpy (arghy týrkilik) antropologiyalyq tip pen arghy týrkilik tildik topty qalyptastyrudaghy róli qanday?

Olardyng Qytay, Riym, Kushan imperiyalarymen, Parfiyamen jәne basqalarmen ózara qatynasynyng (sayasi, ekonomikalyq jәne mәdeny baylanystarynyn) jýiesi qanday bolghan?

Úly Jibek jolynyn, әsirese onyng bizding el aumaghy arqyly ótetin bóligining – Dala jolynyng diplomatiyalyq jәne sauda-ekonomikalyq róli qanday edi? Ol jol mәdeniyetterding ózara kirigui men birin biri bayytuyna, Ortalyq Aziya men Euraziyanyng basqa da memleketterinin, әsirese Shyghys elderining mәdeniy-órkeniyettik qarym-qatynasyna qalaysha septesken?

Qazaq dalasynyng Shynghys han men onyng izbasarlary imperiyasynyng jýiesindegi XII-XIV ghasyrlardy qamtityn tarihy barynsha qadala nazar audarudy talap etedi. Altyn Ordanyn, orda handarynyng tarihy – Qazaq dalasynyn  qalyptasu satysynda túrghan jana orys memleketimen belsendi qarym-qatynasy bastalghan kezeng de óte manyzdy.

Ókinishke oray, qazirgi tarihnamada europasentrizmning yqpalymen bir-birimen kereghar kýshter – kóshpeliler («varvarlar») men otyryqshy halyqtar («órkeniyettiler») kýresumen ótken degen týsinik basym. Alayda, uaqyt óte kele zertteushiler múnday týsinikting dúrystyghyna barghan sayyn kóbirek kýdik keltire bastauda.

Týrki-slavyan ózara baylanystarynyng tarihy tek qana soghystardan, әskery jenister men jenilisterden túrmaydy. Búl eng aldymen sanqyrly  sauda, sayasi, әskeri, mәdeny ózara baylanystardyng tarihy ekendigi esten shygharyla beredi.

Nege ekeni belgisiz, ókinishke oray, biz ózderimizding mәdeniyetterimiz ben órkeniyetterimizding til tabysqan tústaryn attap ótip, nazardan tys qaldyramyz. Biz tek qaqtyghystardy zertteymiz, sóitemiz de býgingi zamannyng sýiinishi men kýiinishin ótken kýnge kóshire salamyz,búlay etu jónsiz jәne búl kәsibiylikke de jatpaydy.

Qazaqtar Euraziyanyng eng bayyrghy avtohtondy halyqtarynyng biri ekeni sózsiz. Sonymen birge, Qazaqstannyng tarihy osy jerdi keyinirek mekendegen, birqatary erkinen tys  qonystanghan basqa da etnostyq toptardyng da tarihy.  Elimizding polietnikalyghyn qalyptastyruda búl ýderisterdi biz obektivti týrde zerdeleuimiz qajet. Qazaqstannyng tarihy – búl bizding ortaq tarihymyz.

                                      ***

  Qazaqstannyng jiyrmasynshy ghasyrdaghy tarihy kóp jaghdaylarda últtyq pen totalitarlyq qaqtyghysynyng tarihy. Búl últtyq sana-sezimdi ayausyz sayasy mashinanyng ezip-janshu tarihy, ol ýshin aldynda kim túrghany – qazaq pa, orys pa, ukraindyq pa, ózbek pe – bәribir. Biz tarihtyng naqty tetikterin dәlme-dәl әri aidan anyq týsinuge tiyispiz.

Sonymen birge basqa bir qaghidatty súraq tuyndaydy – tútas úrpaqtardyng tarihy, bizding atalarymyz ben babalarymyzdyng tarihy qanday da bir syndarly maghynadan júrday bolghany ma? Áriyne, olay emes, ótken úrpaqtardyng ómiri maghynadan júrday emes. Búl arada mәselening tarihy jәne etikalyq qyrlary bar.

 Kez kelgen tarihy dәuirde adamdardyng ómiri men sayasy jýiening ómiri ýilese bermeydi. Qazaqstandyqtardyng HH ghasyrdaghy úrpaghynyng ómiri ózinshe joghary derbes maghynagha iye. Olardyng ózderining quanyshy, ózderining jenisteri men jetistikteri boldy. Tútas úrpaqtar ómir sýrgen tarihtyng osynau ýlken qatparyn syzyp tastau, ony bir ghana qara boyaumen boyay salu taza tarihy túrghydan qaraghanda da әdiletsizdik bolar edi.

Týptep kelgende, býgingi kýnning biyiginen ótken dәuirdi dúrys baghalau bizding óz ata-babalarymyzdyng aldyndaghy perzenttik paryzymyz. Múndayda bir qiyrdan bir qiyrgha shyghyp ketuding qaupi birdey.

Birinshiden, ótken dәurendi dәripteuding qajeti joq. Bayaghy bir tәrtipti ansay bermey, jiyrmasynshy ghasyrdaghy qiynshylyqqa toly tarih turaly ashyq aitu kerek. Sol tәrtipting túsynda milliondaghan ata-babalarymyzdyng qalay ómir sýrgenin biz jaqsy bilemiz. Sondyqtan, totalitarlyq memlekette «últ mәselesin sheshudin» barsha ghajaptaryn ashyp kórsetu bizding tarihshylarymyzdyng tikeley paryzy. 

Ekinshiden, ótken kýnge obektivti qarauymyz qajet, agha buynnyng nanym-senimderine qúrmetpen qarap qana qoymay, tarihta tek qara men aq týsting ghana bolmaytynyn úghynuymyz kerek.

                                                             ***

Jiyrmasynshy ghasyrdyng úly tarihshylarynyng biri Brodeli «úzaqqa sozylghan bayaulyq» dep ataghan kezeng kelmeske ketti. Tarihtyng asyqpay-saspay, aidan anyq etip aitatyn kezenderi endi oralmaydy. Býgingi zamannyng tarihy basqasha bolatyndyghy bizding ótken kýn turaly kóbirek biletinimizge ghana baylanysty emes. Onyng basqasha bolatyndyghy tarihy uaqyttyng qúrylymynyng ózi ózgergendiginde.

Adamdardyng birde bir buyny eshqashanda da adamzattyng songhy jiyrma jyldyng ishindegi ómirindey sonshalyqty qarqyndy jәne sonshalyqty buyrqanghan ómir sýrip kórgen emes. Búl aitqanymyz qazaqstandyqtargha da qatysty.

Songhy shiyrek ghasyrdyng ishinde bizding elimizde bolghan oqighalardyng auqymdylyghy men tarihy manyzdylyghy olardy tarih ghylymynyng jýie túrghysynan oy eleginen ótkizuin talap etedi.

Qazaqstannyng qazirgi zaman tarihy – tarih ghylymynda salystyrmaly týrde alghanda jana baghyt. Osyghan baylanysty ol әli qoghamdyq institut retinde basy ashylghan sipatqa ie emes, yaghny ózining әdisnamasy jәne oqu-әdistemelik túrghydan qamtamasyz etilui bar tolyq derbes ghylymy pәnge bólinip shygha qoyghan joq.

Biz ýshin búl olqylyqty tez arada joy manyzdy.

Qazaqstannyng qazirgi zaman tarihynyng ereksheligi nede?

Bir jaghynan qaraghanda, ol tәuelsizdikke qol jetkizu jәne jana memleket qúru tarihy bolyp tabylady. Sondyqtan da jana tarihtyng bastalar túsy – kenestik jýiening ydyrauy jәne soghan baylanysty eleuli geosayasy daghdarys kezeni.

Ekinshi jaghynan qaraghanda, Qazaqstannyng qazirgi zaman tarihy býkil adamzattyng damuyndaghy jana belespen sәikes kelip otyr. Bizding kóz aldymyzda qaghidatty týrde jana әlemdik tәrtip qalyptasyp jatyr.

Sol kezende Qazaqstan tarihynda oryn alghan oqighalardyng tarihy mәndiligi men mәnisi nede? Ol oqighalardyng damu ssenariyleri qanday boluy mýmkin edi? Ol oqighalar qanday jaghdayda býgingi ýderisterding aldyn orap, sipatyn aiqyndap ketti?

Tayau bolashaqtaghy bizding júmysymyzdyng basymdyqtary qanday?

• ·  Jana tarih mәseleleri boyynsha zertteulerding taqyryptyq ayasyn keneytu kerek. Olardyng arasynda bizding memleketimiz ben qoghamymyzdyng ótpeli kezenining kózge týser ereksheligi retindegi ýsh eselengen tranziyt; memlekettik menedjment pen strategiyalyq basqaru jýiesi; memlekettik qúrylystyng jýrip ótken әr belesindegi әleumettik-sayasy ýderister; qoghamnyng jana әleumettik qúrylymy; jahandanudyng últtyq mәdeniyetke yqpaly jәne basqa da kókeykesti taqyryptardy bóle aitugha bolady. Biz pysyqtaugha tiyisti qyruar taqyryptardyng arasynan az ghana bóligin eske salyp túrghanymdy ózderiniz týsinip otyrsyzdar.
• · Memlekettik qúrylystyng ózimizdin, qazaqstandyq modeli, Memleket basshysy túlghasynyng últtyq tarihtyng jana belesindegi róli ghylymy túrghydan baysaldy payymdaudy qajet etedi.
• Biz pәnaralyq zertteulerdi jýzege asyruda silkinis jasaugha tiyispiz. Biz zertteushilik qúraldary men júmys tәsilderin týbegeyli janartugha: bolashaqqa baylanysty ýrdisterdi aiqyndau ýshin tarihy modelideu men boljamdau aspaptaryn batyl qoldanugha tiyispiz.

***

Sonymen, bizding aldymyzda búghan deyin últtyq tarihta sheshilmey kelgen auqymy jaghynan asa ýlken mindet túr.

Birinshiden, jinaqtalghan tarihy faktiler men kuәgerlikter, materialdyq mәdeniyetting jәdigerlikteri, nyshandyq mәni bar pishinder men әdet-ghúryptardy zertteu, filologiya men lingvistikanyng mәlimetteri, tarihy geografiya men demografiya, tarihy zertteuding jana tәsilderi, pәnaralyq kózqarastar bizge qazaqtardyng etnogenezi búghan deyin tarih ghylymy dәiim payymdap kelgen kezden anaghúrlym erte qalyptasqan dep boljam jasaugha mýmkindik beredi. Etnos kókjiyegin bizding dәuirimizding birinshi mynjyldyghyna deyin keneytu jәne ony ghylymy túrghydan ornyqtyru býkil últtyq tariyhqa janasha qaraugha, bizding halqymyzdyng planetanyng osy alyp ónirindegi alatyn naqty orny turaly týsinigimizdi ózgertuge mýmkindik beredi. Múnyng ózi últtyq sәikestikting manyzdy faktoryna ainalyp, últtyq sana-sezimimizdi qaghidatty týrde ózgertedi.

Ekinshiden, biz ózimizding qazirgi tarihymyzdyng basty mәn-maghynasyn jýieli, ghylymy negizde týsinip alugha tiyispiz. Tәuelsiz egemen memleketting ómirinde ýshinshi onjyldyq bastaldy. Osy jyldar ishinde rasynda da ghasyrlargha teng joldan óttik. Oiymyzdy jinaqtaytyn kez jetti. Qazaqstannyng ótpeli kezenining ereksheligi nede edi, qalyptasqan memleket degenimiz ne, naqty tәuelsizdikting negizgi belesteri qanday, qanday qauip-qaterlerden óttik, qoghamnyng ekonomikalyq, sayasy jәne mәdeny jýiesi qalay qúryldy? Osy súraqtardyng bәrine dәiekti әri anyq jauap beru – tarihshylardyng kәsiby qoghamdastyghynyng mindeti.

Qazaqstandyq memlekettik basqaru modelining manyzdy negiz qalaushysy – Kóshbasshynyng rólin airyqsha atap kórsetkim keledi. Búl jerde Qazaqstan basshysy qyzmetining birqatar qyrlaryna ghylymy túrghyda taldau jasau qajet etiledi.

            Birinshiden, 20 jyldan astam uaqytta biz strategiyalyq payymymyz turaly ashyq aita alamyz. Osy jyldar ishinde biz әlemning týrli ónirlerinde meteor tәrizdi jylt ete qalghan kóptegen jarqyn sayasatkerlerdi kórdik. Alayda, elding damu strategiyasyn ondaghan jyldargha aldyn ala aiqyndap jәne oghan boljam jasap qana qoymay, sol jospardy iske asyra bilu – búl strategiyalyq payymday alatyn sayasatkerge tәn qasiyet. Búghan qosa, Kóshbasshy ózimen barlyq jaghdayda kelise bermeytinin úghyna otyryp, onyng tabysty bolashaghyna degen jauapkershilik jýgin ózine artyp, key jaghdaylarda qoghamdyq pikirge qarsy jýre alatyn kýsh-jigeri jetkilikti boluy tiyis.

            Ekinshiden, aiqyndylyq. Kóshbasshylardyng barlyghy derlik múnday qasiyetke ie emes. Olardyng kópshiligi ony saylaualdy nauqan kezinde beriletin jalang uәdelermen shatastyrady. Bizding Elbasy eshqashan әleumettik qiyal-ghajayyptardy uәde etken emes, al uәde bergen jaghdayda dәl eseptey biledi jәne ony әrdayym iske asyrady.

            Ýshinshiden, basqarudyng innovasiyalyq stiyli. Kómirsutegine bay kóptegen elder múnay qaynarynyng ainalasynda daghdaryp qaldy. Qazaqstan Preziydenti kýsh-jigerdi innovasiyalyq damugha, tehnologiyalyq ýderiske baghyttap keledi. Elding bәsekege qabilettiligi tek qana jedel tehnologiyalyq damuynda.

Tórtinshiden, intellektualdyq auqym. AÓSShK-ten Álemdik dinder forumyna deyingi, EQYÚ sammiytinen EKSPO-2017-ge deyingi, elordany kóshiruden «2030» jәne «2050» strategiyalaryna deyingi ishki jәne syrtqy sipattaghy barlyq iri jobalardyng negizinde naq Elbasynyng intellektualdyq kýsh-quaty jatyr. Al, osy jobaralardyng әrqaysysy qazirgi zamanghy kez kelgen iri sayasatkerdi qúrmetke bóley alar edi.

Barlyq osy derekter, iydeyalar, oqighalar jýieli әri obektivti baghagha ie boluy tiyis. Biraq búl әdettegi kezekti bayandaudy emes, bayypty ghylymy taldaudy qajet etedi. Mening oiymsha, búl bizding tarihshylarymyzdyng aldynda túrghan mindetting manyzdy bóligi.

Qorytyndy sóz

 

Búl mindetterding bәrin sheshu ýshin orta mektepter men joghary oqu oryndaryndaghy tarihty oqytudyng osy zamanghy jәne shyn mәnindegi ghylymy birtútas memlekettik standartyn jasau kerek. Ol standart osy zamanghy zertteu tәsilderi men oqytu әdisterine negizdeluge tiyis.

Tútastay alghanda bizding júmysymyzdy birneshe bólikke bóluge bolady.

Birinshi. Últtyq tarih qoghamdyq ghylymdardyng arasynda ortalyq buyngha ainalugha tiyis.

Ekinshi. Biz sapalyq jana dengeyde Qazaqstan tarihynyng ortaq tújyrymdamasyn jasap shyghugha tiyispiz. Ol tújyrymdama býkil әlemdik tarihpen tyghyz baylanysta bolugha, Qazaqstannyng asa auqymdy tarihy ýderisterdegi, olardyng ózara baylanysy men ghylymy kezendenu jýiesindegi ornyn anyq kórsetuge tiyis.

Ýshinshi. Qazaqstan turaly bizdegi jәne shetelderdegi tarihy materialdardyng barlyghyn jinaugha, jýieleuge jәne jikteuge basa kónil bóluge tiyispiz.

Sondyqtan da biz tarihy artefaktilerding (búl qazirgi zaman tarihyna da qatysty) barlyq negizgi sheteldik qoymalaryn úqypty zertteuge, sonday-aq ol tarihy materialdardy Qazaqstangha qaytaru mýmkindigi jónindegi mәseleni qaraugha, eger onday mýmkindik bolmasa – olardyng kóshirmesin jasatyp, bolashaqta zertteushiler men jalpy júrtshylyq ýshin qoljetimdi etuge tiyispiz.

Tórtinshi. Sizderding nazarlarynyzdy ortalyqaziyalyq nomadtyq órkeniyetti zertteuding manyzdylyghyna erekshe audarghym keledi, qazirgi tanda ol órkeniyetting saqtaushysy qazaq etnosy bolyp otyr.

• · Qazaq etnosynyng arheologiyasyn, antropologiyasyn, etnografiyasyn, folikloryn, mәdeniyeti men dәstýrlerin zertteuge kýsh sala otyryp, qazaqtardyng nomadtyq órkeniyetin zertteu salasynda ghylymy jәne ghylymiy-qoldanbaly zertteuler baghdarlamasyn dayyndaudy tapsyramyn.

Bizge Ortalyq Aziya ónirining tarihy men tútastay alghanda jalpy tarih turaly ózimizdin, últtyq payym-týsinigimizdi qalyptastyra bastau mәselesin qarastyru kerek.

Besinshi. Tarih boyynsha sapaly oqulyqtar dayarlau mәselesi kýn tәrtibinen týspey túr.