Qogham qayratkeri, akademik ghalym Múhtar Qúl-Múhammed Egemen Qazaqstan gazetine jazghan «Atadan qalghan amanat» zertteu maqalasynda Kenes kezeninde orys tilinde atalyp ketken Qazaqstan ónirlerining atyn qazaqshalaytyn uaqyt kelgenin aitady. Ghalym Soltýstik Qazaqstandy – Qyzyljar oblysy, Petropavldy – Abylay han dep ataudy úsyndy.

«Ótken jyly halqymyzdyng óshkeni janyp, babalarymyzben birge jasasyp kele jatqan kiyeli Úlytau men Jetisu ataulary qayta janghyryp, oblystyq mәrtebege ie boldy. Bir kezdegi elimizding tórt tarapy – Batys, Shyghys, Soltýstik, Ontýstik Qazaqstan oblystary dep atalghanda, olar tap osylay tapjylmay túratynday kórinetin. Qazir ontýstik ónir Týrkistan oblysy bolyp qayta týledi.

Endi janarghan dәstýrdi jýieli jalghas­tyra otyryp, Soltýstik Qazaqstandy – Qyzyljar oblysy dep, al Petropavl qalasyna úly hanymyz Abylaydyng esimin beretin kez de kelip jetken siyaqty.

Qyzyljar – qala ghana emes, Úlytau, Atyrau, Jetisu siyaqty toponimikada horonim dep atalatyn tútas ónirding atauy. Eger sәtimen oblys atyn osylay ózgertsek, halyqtyng talay әn-jyryna arqau bolghan Qyzyljarday әdemi ataudy qalpyna keltirip, Abylay handay aruaqty erding ruhy aldyndaghy talay buynynyng perzenttik paryzyn oryndar edik.

Dәl osy qalada otarlyq zamannyng ózinde-aq ordasyn tikken, aibyny asqan Abylay han múnday qúrmetke әbden layyq. Búl – halqymyzdyng eki jarym ghasyr boyy kýtken amanat-armany.

Osy mәselege «әli de bolsa saqtyqpen qarayyq» deytinder de tabylar. Irgedegi Resey 1991 jyldyng ózinde-aq revolusiya besigi sanalyp, eshqashan ózgermestey kórinetin Leningradty – Sankt-Peterburg, al Sverdlovskini Ekaterinburg dep atap, eki patshasyn birdey qúrmettegende, bizge nege Kenesary men Abylayday qos hanymyzdy qatarynan úlyqtamasqa?! Álde Ghafu aqyn aitqanday: «Basqanyng pat­shasynyng bәri jaqsy, Nelikten bizding han­dar jaman bolghan» dep jýre bermekpiz be?»,-dep jazdy qogham qayratkeri.

Akademik maqalasynda Almaty qalasy atauynyng etimologiyalyq, toponimikalyq maghynasyn ashyp, semantikalyq, grammatikalyq túrghydan taldau jasaghan. Osylaysha otandastarymyzdyng arasynda әli kýnge deyin qoldanylatyn Kenesting sarqynshaghynday «Alma-Ata» degen ataudyng qaydan shyqqanyna týsinik bergen.

«Áuelde shaghyn bekinis Vernyida Resey otarshyldyghy Ortalyq Aziyagha qaray baghyttalghan әskeriy-fortifikasiyalyq júmystar jýrgizip, strategiyalyq many­zyn kýsheyte týsti. Sol kezdegi әskery qújattardyng basym bóliginde Vernyidyng resmy atauymen birge onyng Almaty núsqasy da anyqtama retinde qosa qabat­tasyp jýrdi. Óitkeni jergilikti halyq úzaq jyldar boyy jat tilden engen «Ver­nyi» degen ataugha kóndige almay, ony «Almaty» degen ýirenshikti atymen ataytyn. Osynday qosarly ataudan әb­den yghyr bolghandyqtan 1867 jyly otarlyq biylik Vernyy atauyn Almatinsk («Alma-Ata» emes) dep ózgertedi...

Almaty oblystyq múraghatynda Jetisu oblystyq tónkeris komiytetining qyzmetine arnalghan 350-qordyng 1920-1921 jyldardaghy búiryqtar tiziminde «Almaty» atauynyng keyingi tarihyn kýrt ózgertken Jetisu oblystyq revkomynyng tóraghasy 1921 jyldyng 5 aqpanynda qol qoyghan 18-«a» nómirli búiryq saqtalghan»,-delingen maqalada.

Búiryqta Jetisu oblystyq revko­my búdan keyingi barlyq resmy is-qa­ghazda qalanyng atyn «Alma-ata», al uezding atyn «Alma-atinskiy» dep jazudy jalpygha birdey mindetteydi.

Onyng aituynsha, búiryqqa Qazaqstannyng 20-30 jyldardaghy kórnekti memleket qayratkeri, keyin ólkelik partiya komiytetining 2-hatshysy dengeyine deyin kóterilgen elshil azamat Oraz Qiqymúly Jandosov qol qoyghan (surette). Eng bastysy, qayratker Almatynyng dәl irgesinde tughan, osy qaladaghy erler gimnaziyasyn bitirgen, ózi tuyp-ós­ken ólke tarihyn bes sausaghynday bilgen.

Qalanyng atyn ózgertkeni ýshin Oraz aghamyzdy kinәlaugha bola qoymas. Ol otarshyldyq ezgini bala kýninen óz kózimen kórip, «búratana, jabayy» degen kemsitulerdi jastayynan-aq estip ósken. Ózi tuyp-ósken qalanyng ejelden «Almaty» dep atalatynyn da jaqsy bilgen. Onyng qala atauyn jedeldete ózgertuge kirisken basty maqsaty – tariyhqa qiyanat, últ qabyldauyna jat «Vernyi» degen attan tezdetip qútylu edi. Tóraghanyng qalamy­nan shyqqan orys tilindegi maqalalarynyng til-stiyline qarap, búiryqty da óz qolymen jazghan boluy mýmkin dep shamalaymyz. Búiryqtan otarshyldyq ezgi men qanaugha degen yza-kek aiqyn bayqalady. Onyng mәtininde kezdesetin «kolonialinyy zahvat», «kolonialinyy proizvol», «kolonizatorskoe proshloe» tirkesteri osyny kórsetedi. Áriyne, O. Jandosov búiryqqa qol qoyghanda Almaty sol kezdegi el astanasy Orynbor da, keyingi bas qalasy Qyzylorda da emes, respublikadaghy kóp uezdik ortalyqtyng biri ghana edi. Sondyqtan revkom Jandosovtyng búiryghymen shaghyn qala atauynyng ózgertiluine eshkim nazar audara qoymaghan synayly. Biraq búiryqtyng aty – búiryq. Dәl osy qújattan keyin barlyq resmy qatynasta qalanyng oryssha atauy «Alma-ata» dep atala bastaydy, biraq jergilikti halyq ony eski dәstýrmen «Almaty» dep aitudan janylghan joq, –  deydi avtor.

Abai.kz