Ermak atauy qalay qoyyldy? Dәuletbay Moldabaytegining Aqsu qalalyq «Aqjol» gazetining 1992 jylghy, 28 qantardaghy №4 sanynda jariyalanghan maqalasyna ýnilsek, biraz jaygha qanyghamyz.

Kenes biyligining basshylyghyna N.S. Hrushev kelgen tústa  qúramynda Molotov, Kaganovich, Shepilov, Malenkov bar antipartiyalyq top әshkerlenip, búlardyng atyndaghy jer-su, eldi meken ataularyn ózgertu jónindegi mәsele kýn tәrtibine qoyylghan. Soghan sәikes  1957 jyldyng 5 aqpanynda Kaganovich audanynyng birinshi hatshysy Sәrsenov Qamza bastaghan

audandyq partaktiv jinalysynda SOKP Ortalyq Komiytetining tótenshe plenumynyng sheshimi oqylyp, obkom ókilining sózi tyndaldy.  Búdan song Kaganovich audanynyng atauyn Ermak audanyna ózgertu mәselesi qaralghan.

Ermak atauy qalay qoyyldy? Dәuletbay Moldabaytegining Aqsu qalalyq «Aqjol» gazetining 1992 jylghy, 28 qantardaghy №4 sanynda jariyalanghan maqalasyna ýnilsek, biraz jaygha qanyghamyz.

Kenes biyligining basshylyghyna N.S. Hrushev kelgen tústa  qúramynda Molotov, Kaganovich, Shepilov, Malenkov bar antipartiyalyq top әshkerlenip, búlardyng atyndaghy jer-su, eldi meken ataularyn ózgertu jónindegi mәsele kýn tәrtibine qoyylghan. Soghan sәikes  1957 jyldyng 5 aqpanynda Kaganovich audanynyng birinshi hatshysy Sәrsenov Qamza bastaghan

audandyq partaktiv jinalysynda SOKP Ortalyq Komiytetining tótenshe plenumynyng sheshimi oqylyp, obkom ókilining sózi tyndaldy.  Búdan song Kaganovich audanynyng atauyn Ermak audanyna ózgertu mәselesi qaralghan.

Qúrkól auyly MTS-ining mengerushisi Ospanbekov Teginbay bar-joqty jasyrmay, tura shyndyqty aitatyn, sózge sheshen, ústarynyng jýzindey ótkir jigit bolatyn. Bir kezde minbege kóterilip, bylay degen: «Ermaktyng tarihtan alar esh orny joq. Jer-su, eldimekenning zandy tarihy ataulary bolady. Sol zandylyq saqtauly kerek. Keybireuler aityp jýrgendey búl ara «Qyzyl shyrpy» emes. Osy altynshy auyl men «Qyzyl qúramagha» deyingi Aqsu boyynda jaghalay ýienki, terek, talmen qatar tobylghy týstes shilik ósedi. Sol sebepti búl jerdi búryn «Qyzyl shilik» ataghan. Al shyrpy sózine kelsek, onyng eki maghynasy bar. Birinshisi – tamyzyq retinde otqa jaghylatyn aghashtyng týri. Jeke ózi otyn bolyp jarytpaydy. Ekinshisi – sirinkening shiyi. Búnymen ot tútatylady. Ekeui de izsiz joghalyp ketedi. Al izsiz ketetin nәrsemen qazaq eshqashan jerin atamaydy. Endeshe, búl jerding naqty atauy –  «Qyzyl shilik», sony qaytaruymyz kerek!».

 Ile  «Ermak» pen «Qyzyl shilik» ataulary dauysqa salynghan. Biraq atamannyng aty ozyp, audan «Ermak» atalyp, audan ortalyghy «Ermak» selosy boldy, búl meken 1961 jyly qala mәrtebesin iyelendi. Al Teginbay «últshyl» atanyp,  kóp úzamay, shamasy jarty jylgha jetpey audannan alastatyldy.

...Búrynghy Ermak audanynyng әkimi Quat Esimhanov «Egemen Qazaqstan» gazetinde jaryq kórgen «Ermak eskertkishin qalay aldyq?» atty kólemdi maqalasynda  ataman Ermaktyng qandy joryghynyng kartasy arqyly onyng osy ónirde bolmaghanyn dәleldep bergenin jazady. Búghan qosyp aitarym,  әlgi joryqtyng kartasyn jeke adamnyng múrajayynan tauyp, Aqsudyng ólketanu múrajayyna tabys etken men edim. Karta ótken ghasyrdyng bel ortasynda MQK-ning (KGB) baspahanasynda basylyp shyqqan. Onda 1582 jyly joryghyn bastaghan ataman Ermaktyng 1585 jyly, tamyz aiynyng 6-syna qaraghan týni sugha ketken jeri taygha tanba basqanday kórsetilgen.

Al túghyrynda «Pokoriytelu Sibiry ot blagorodnyh potomkov» dep jazylghan Ermak eskertkishin ornatu jónindegi qaulyny múraghattardan izdegenimmen, taba almadym. Sirә, esh qújatsyz ornatylsa kerek. Ol kezde zang da, zaman da basqa edi ghoy.

Biraq eskertkishti alu turaly qauly shygharylghany anyq. Ol qújatta bylay delingen:

«Uchityvaya slojivshuisya situasii, kotoraya obostrilasi vokrug skuliptury Ermaka, a takje ishodya iz neudovletvoriytelinogo tehnicheskogo sostoyaniya skuliptury, soglasno protokolu zasedaniya ekspertnogo soveta Pavlodarskoy oblastnoy organizasiy soyza hudojnikov Kazahstana ot 17.10.1991 g. reshiliy:

1.Demontirovati skulipturu Ermaka. (Vtorym punktom nazvany organizasii, kotorym poruchalosi vypolniti operasii)

2.Dlya obespecheniya bespereboynoy raboty gorodskogo transporta v rabochee vremya y bezopasnosty vedeniya rabot demontaj skuliptury proizvesty v nochi s 12 na 13 marta 1992.

Glava Ermakovskoy gorodskoy administrasiy

V.I. Shokarev

Predsedateli ispolkoma gorsoveta d/trudyashihsya

A.U. Mendibekov»

Mine, osylaysha, Ermak qalasy men audan basshylary: Vladimir Shokarev, Quat Esimhanov, qalalyq, audandyq maslihat hatshylary: Amangeldi Mendibekov pen Mәdeniyet Omarghaliyevting birlesken batyl sheshimi arqasynda Ermaktyng eskertkishi alyndy.

Últy orys bola túra, atamannyng tas túlghasyna tasbauyrlyq tanytqan V.IY.Shokarev degen kim? Vladimir Iliich Shokarev Jambyl oblysynyng Shu qalasynda, júmysshy otbasynda tughan. Bilimi joghary. Almaty halyq sharuashylyghy institutyn ekonomist mamandyghy boyynsha bitirgen. Aqsu temir-beton búiymdary zavody diyrektorynyng orynbasary, Aqsu qalasynyng әkimi bolyp istegen. Keyin Qazaqstan Respublikasy Preziydentining Pavlodar oblysyndaghy ókili, 1995 jyly Qazaqstan Respublikasy Parlamentining Mәjilis deputaty, Parlament mәjilisining ekonomika, qarjy jәne budjet jónindegi túraqty komiytetting mýshesi bolghan.

Atamannyng mýsini alynatyn kezde qoghamdyq tәrtipti baqylau Ermak qalalyq ishki ister basqarmasynyng bastyghy  Temir Jamekovke tapsyryldy.  Ol 1980 jyly Mәskeu olimpiadasynda qoghamdyq tәrtipting saqtaluyna qatysqan qazaqstandyq milisiya toby qúramynda bolghan, búlardy jergilikti basbúzarlar «panfilovshylar» ataghan eken.   Milisiya polkovniygi Temir Hamiytúly Jamekov otyz jyl ishki ister qyzmetinde enbek etip, zeynetkerlikke shyqty. Qazirgi kezde Kereku qalasynda túrady, júbayy Sәlimamen birge nemerelerining qyzyghyn kórude.

«Aqjoldyn» túnghysh redaktory Qayyr Bәitenúly Jýnisqaly sol  gazetting birinshi sanynan bastap últ namysyn oyatugha, tarihy әdildikti ornatugha ayanbay júmys istedi. Birden «Ermak» atyna auyz saldy.   

Al Ermak atauy men mýsinining alynuyna yqpal etken qoghamdyq kýshter arasynda  «Qazaq tili» qoghamy, «Azat», «Attan», «Nevada-Semey» qozghalystarynyng belsendileri aitarlyqtay ról atqardy.  «Sol jyly jiydeler kóp gýldedi» – demekshi, sol kezende  halyq arasynan últjandy azamattar   kóp shyqty.

Elim dep enirep tughan Svetlana Qabidollaqyzy Qondykerovany Aqsu ónirining qaharmany desem, artyq aitqandyq emes. Qazir ol «Qazaq tili» qoghamy oblystyq úiymnyng basqarma mýshesi, respublikalyq «Últ taghdyry» qozghalysynyng Pavlodar oblysy boyynsha ýilestirushisi.

Qabdyrahman Bәikenúly Seyilghazin 1998-2004 jyldary qala әkimdigi Ishki sayasat bólimining bastyghy bolyp qyzmet istedi, 2004-2005 jyldary «Núr Otan» partiyasy Aqsu qalalyq filialy hatshysynyng birinshi orynbasary qyzmetin atqardy.

Halyqaralyq «Qazaq tili» qoghamynyng jәne «Últ taghdyry» respublikalyq qozghalysynyng Aqsu qalalyq úiymynyng mýshesi, qogham belsendisi Nәbiyev Qanatbek Qúrmanghaliyúly 1990 jyldary «Attan, Qazaqstan!» respublikalyq qozghalysynyng Ermak (Aqsu) qalalyq-audandyq úiymnyng basshysy boldy.

Áytenov Tóleubek Áytenúly 1990 jyly «Azat» qozghalysynyng Aqsu qalalyq úiymynyng tóraghalyghyna saylandy. Ózi enbek etetin ferroqorytpa zavodynda 20 jyl boyy «Qazaq tili» qoghamynyng bastauysh úiymyn basqaruda. Elbasy alghys hatynyng iyegeri, 2011 jyly oghan «Qazhrom» TNK AQ enbek sinirgen qyzmetkeri ataghy berildi.

1990-1994 jyldary  Svetlana Qondykerova bastaghan jergilikti últshyl azamattarmen qatar  «Azat» azamattyq qozghalysynyng oblystyq úiymynyng  tórayymy Biykesh Orhanqyzy Dýrmanova, belsendileri   Meyram men Maqsút Qaliyevter, Qamatay Battalov t.b.   Ermak qalasyndaghy Ermakka qoyylghan eskertkishting alynuyna, qalanyng atyn «Aqsu» dep auystyrugha zor yqpal etti.   B.O. Dýrmanova 1991 jyldyng qyrkýieginde Oral qalasynda kazaktardyng Resey patshasyna qyzmet etkenine 400 jyl toluyn saltanatty mereke retinde atap ótu sharasyna tosqauyl qoyghan qoghamdyq kýshterge kerekulik últshyldardy bastap baryp, qoldau kórsetken edi.

...Tәuelsiz el bolu baqytyna qol jetkizbes búryn halqymyz talay qan men ter tógip, qanshama qajyr-quatyn sarp etti. Endigi basty maqsat – osy baq qúsynday erkindigimiz ben egemendigimizdi úzaghynan bayandy etu. Osy orayda Elbasy Núrsúltan Nazarbaev bastaghan memleketshil azamattar asa aituly ister tyndyrdy. Búl shaqta qazaq eli tórtkýl dýniyege tanyldy. Egemendi elding irgesin nyghaytugha qatysty biraz sharuanyng sheti qayyryldy.  

Áytse de, basqany Qúdayday syilaytyn qazaq ózine kelgende tym ynjyr-aq. Ózin-ózi syilamaushylyq pen patriottyq sezimning jetispeui – bizding eleuli kemshiligimiz. Eshqanday jansaqtyghy joq, halqymyzdyng biraz bóligi basqa júrtqa qanshalyqty eliktegish bolsa, ózin-ózi baghalay biluge kelgende sonshalyqty tartynshaq. Qazaq jaryqtyqtyng ózimen birge kórge týsetin dertterining biri  – kóre almaushylyq siyaqty...

Últ tarihyn bilmegen adamnan bәlendey jaqsylyq kýtuge bolmaydy. Ókinishtisi, býgingi kýni elining tarihyn, ózining tegin bilmeytin úrpaqtyng jana legi ósip keledi. «Eng qorqynyshtysy, últ tarihyn bilmeytin adam Otanyn da syilamaytyn bolady»  – deydi  Myrzatay Joldasbekov aghamyz.

Aqsu qalasyndaghy ashyq aspan astyndaghy múrajaydyng estelik taqtasyna jogharyda aty atalghan últ janashyrlarynyng esimderin, erlikterin taygha tanba basqanday qylyp nege jazyp qoymasqa!  Búl – siz ben bizding tarihymyz. Keshegi erlik – býgingi tariyh, ony  jazbasaq, tarih bizdi keshpeydi.

Ókinishke qaray, Resey imperiyasynyng qandybalaq atamany Ermaktyng tas túlghasynyng tas talqanyn shygharghan revolusiyalyq ruhtaghy jastardyng erligi  býgin qaytalanbauda. Pavlodar atauy men sol qaladaghy Ermak kóshesining múrty synbay túrghany osynyng aighaghy.

Qayyr Júmajanov,

 Q.R. ishki ister qyzmetining ardageri,

Q.R. ishki isterine enbegi singen qyzmetkeri,

KSRO-ishki isterining milisiya ýzdigi.

Aqsu qalasy.