Qazaq degen sózding arghy maghynasy erkindik, azattyq degen  úghymnan tughandyghyn ghalymdarymyz dәleldep jýr. Búl pikirding  oryndy ekendigine ata baba tarihy, tasqa týsken tanba, ýnsiz mýlgigen balbaldar  kuә bola alady. Óitkeni Edilden Ertiske, Oraldan Altaygha, Qarataudan Alataugha deyingi sayyn dalanyng egesi bolghan erjýrek  júrt egerde emin-erkin kóship jýrmese, aspan astynda azat bolmasa, әlemde toghyzynshy oryndy enshileytin búl alyp kenistikke  ie boluy neghaybyl  edi. Europa jihangerleri, әsirese týrkitanushy ghalym V.Radlov  osy saharada en jaylaghan alash júrty ózin birtútas qazaqpyz dep ataytynyn, osynshama úlanghayyr dalada shashyrap qonystanghan elding tili, dili, salty,  tegi men týr-túlghasy biregey ekendigine qayran qalghan. Bizben aghayyndas keybir júrt әigili ghalymnyng «kimsinder?» degen saualyna ózderi meken etken shahardyn, geografiyalyq mekennin, nemese kәsibining atyn aityp jauap  bergen. Bireuler búqaralyq, endi biri qashqarlyq, taghy bir týrkiler altaylyqpyz dese,  bir qauym júrt ózderin  taranshymyz dep tanystyrghan. Qariyalardyng tilimen aitqanda «Saharada sany, Búqarada búty, Horasanda qoly jatqan»  jalpaq alash eli birauyzdan ózderining qazaq ekenin pash etken. Ózining әbden biregeylengen, iydentifikasiyalanghan últ ekenin bayqatqan.

Qazaq degen sózding arghy maghynasy erkindik, azattyq degen  úghymnan tughandyghyn ghalymdarymyz dәleldep jýr. Búl pikirding  oryndy ekendigine ata baba tarihy, tasqa týsken tanba, ýnsiz mýlgigen balbaldar  kuә bola alady. Óitkeni Edilden Ertiske, Oraldan Altaygha, Qarataudan Alataugha deyingi sayyn dalanyng egesi bolghan erjýrek  júrt egerde emin-erkin kóship jýrmese, aspan astynda azat bolmasa, әlemde toghyzynshy oryndy enshileytin búl alyp kenistikke  ie boluy neghaybyl  edi. Europa jihangerleri, әsirese týrkitanushy ghalym V.Radlov  osy saharada en jaylaghan alash júrty ózin birtútas qazaqpyz dep ataytynyn, osynshama úlanghayyr dalada shashyrap qonystanghan elding tili, dili, salty,  tegi men týr-túlghasy biregey ekendigine qayran qalghan. Bizben aghayyndas keybir júrt әigili ghalymnyng «kimsinder?» degen saualyna ózderi meken etken shahardyn, geografiyalyq mekennin, nemese kәsibining atyn aityp jauap  bergen. Bireuler búqaralyq, endi biri qashqarlyq, taghy bir týrkiler altaylyqpyz dese,  bir qauym júrt ózderin  taranshymyz dep tanystyrghan. Qariyalardyng tilimen aitqanda «Saharada sany, Búqarada búty, Horasanda qoly jatqan»  jalpaq alash eli birauyzdan ózderining qazaq ekenin pash etken. Ózining әbden biregeylengen, iydentifikasiyalanghan últ ekenin bayqatqan.

Osynday ór qazaqtyn, er qazaqtyn, aibyndy alashtyn  ruhy, minez-qalyby, dili, salt-sanasy bodandyq qamytty kiyip, óz memleketinen, óz hanynan aiyrylyp, basqagha baghynyp, taqsiret tartqan zamanda qúldyrap, jýdep -jaday bastady. Úly Abaydyn  ústazy bolghan úly  jyrau bir óleninde «Qazaq degen qalyng júrt, en dalada jayylyp, emin-erkin ósken múrt» dep  óz júrtynyng ór de asqaq, qúdiretti de quatty azat kezenin beynelegen.  Al Abay aqyn bolsa «qalyng elim qazaghym, qayran júrtym, ústarasyz auzyna týsti múrtyn» dep óz elining biyligi, tizgini  jattyng yrqyna ketip qor bolghan, qorash bolghan zamanyn zapyran tóge surettedi.  Alash ruhyn tu etken Súltanmahmút Torayghyrov sol sebepten de Abaydy «qazaqtyng orys bodandyghyna, kapitalizmine qúrban etken birinshi aqyny» dep baghalauy tegin emes edi. Búdan shyghatyn qorytyndy ­­­– dana Abaydyng jany shyrqyrap, kýnirene jyrlaghan qazaghy qol-ayaghyna otarshyl imperiyanyng kiseni taghylghan, orys patshalyghynyn  tabanynda taptalyp, ensesi ezilip, maly men jany talanghan, handary men batyrlarynan aiyrylyp, púshayman bolghan  iyesiz alashtyn  bayghús qalpy, sýlder-sureti ekenin býgingi úrpaq bayqap otyr. Otarlyq qúldyqqa týsken múnday  búiyghy júrtty oyatu, onyng daua qonbastay kóringen  dertine shipa tabu,  múqalghan ar-namysyn  qayrau, ólmishi bolghan  ruhyn mәngi tiriltu ­– kemenger Abaydyng enshisine búiyrypty.  Batys pen shyghystan, qazaq elining estetikalyq bay qazynasynan nәr alghan úly  Abay alashyn ashy da usoyqy sózderimen ayausyz synap, by atalarynyng tәlimimen jazghyra, jazalay, ýkim shyghara sóilep, tergeuge alghan. Osylay etu arqyly otarshyldyq saldarynan kereng bolghan alashtyng qúlaghyna ghana emes jýregine,soqyr bolghan kózine ghana emes kóniline  ózining aqyndyq ýnin, otty sózderin jetkizip, say sýiegin qyzdyryp,  qyzyl qanyn qozdyryp, esin jidyryp, sanasyn silkindirip oyatqan.

Kemenger Abay otarlyq qúrsaudaghy qazaq qoghamynyng diagnozyn dәlme dәl anyqtap,  shipasyn úsynsa, osy konsepsiyany damytyp, biregey jýie, memlekettik týzimge, sayasy qúrylymgha ainaldyru enshisi ­– Abaydan keyingi jana buyn Alash ziyalylaryna búiyrypty.    Alashorda kósemi Álihan Bókeyhan  Abaydyng alghashqy kitabyn Sankt-Peterburgte sol kezendegi eng sapaly da abyroyly litografiyalyq baspadan shygharyp qana qoyghan joq ózining ýzengiles serikteri Ahmet Baytúrsynúly, Mirjaqyp Dulatúly, Maghjan Júmabaev bastaghan últ ruhynyng kóshbasshylarymen birge Abay iydeyasyn oryndaugha bel bua kirisedi, sol kezendegi әlem qauymdastyghynda, patshalyq Reseyde  bolyp jatqan ong ózgeristerge ýilestirip últ azattyq qozghalysty úiymdastyryp, nәtiyjege birtindep qol jetkizedi. Yaghniy  búl qozghalysty otarsyzdandyru  qúbylysy dep atasaq, Alash liyderleri  aldymen el men jerding azat boluyn, ekonomikanyng derbes boluyn, jeke dara memlekettik qúrylymnyng payda boluyna ter tógip, týrli baghytta sayasy kýresterdi sheber jýrgize otyryp, birshama iygilikterge  qol jetkizgenimen alyp jobany  ayaqtay almay qúrban boldy. Áytkenmen Alash amanaty artqy buyngha úly sabaq, asyl ósiyet qaldyruymen  qúndy. «Adamdy óltiruge bolady, biraq onyng iydeyasyn eshkim óltire almaydy» degen eken bir dana.  Bayqap túrsanyz,  jaular  Kenesaryny óltirdi, biraq onyng iydeyasyn eshqashan  óltire alghan joq. Ol  bizge tәuelsizdik bolyp oraldy emes pe?! Demek, Alash amanaty  bizge Oghyz han, Attila, Kýltegin, Abylay, Kensarydan beri jalghasyp kele jatqan úly dәstýr, mәngi óshpes alau. Súltanmahmút Torayghyrovtyng «Alash tuy astynda Kýn sóngenshe sónbeymiz, endi alashty eshkimnin, qorlyghyna bermeymiz» dep sert bere jyrlaytyny da osydan.

Kenestik kezende de búl túghyrnama qyzyl jalaudyng býrkeuinde  jartylay jýzege asqanymen ýnemi daghdarysqa úshyrap otyrdy, oghan sol kezendegi qayratkerlerding ómiri kuә.

Býgingi tәuelsizdik kezende Alash ziyalylarynyng  asyl amanaty әlemdik qauymdastyqta bedeldi oryngha ie bolghan memleketimizding tereng tamyryna nәr berip otyr. Alash amanatyn dәl qazirgi bizding buyn tikeley jýzege asyrudyng jauapkershiligin moyynyna alghanyn biluge, sezinuge  tiyispiz. Elbasy bir sózinde «Tәuelsizdikti jariyalau qiyn, tәuelsizdikti bayandy etip ústap túru odan da qiyn, auyr» dep jastargha ósiyet aitqany esimizde. Olay bolsa býgingi jastardyn, jas buynnyng әr bir ókili ózi ózine «Alash amanaty degen ne? Alash amanatyn ózim oryndap jýrmin be? Orynday almasam onyng sebebi ne?» degen súraqtardy qoyghany oryndy bolady dep oilaymyn.                Shyghystyng bir danasyna «Memleket myqty boluy ýshin ne isteu kerek?» degende «Memleket myqty bolu ýshin patsha  naghyz patsha sekildi, uәzir naghyz uәzir sekildi, sot naghyz sot sekildi, ghalym ghalym sekildi, әsker naghyz әsker sekildi, diqanshy naghyz diqanshy sekildi, sharua naghyz sharua sekildi bolghany abzal» dep jauap bergen eken.  Sondyqtan  dәp  qazirgi zamanda elimizde bәsekege qabiletti, kәsibi, isker, enbekqor azamattardyng kóp boluynyng manyzy zor. Óitkeni elimizding Atazanynda atap kórsetilgendey «memleketimizding eng basty baylyghy – Adam» desek onyng boyynan tabylugha tiyisti osynau qúndylyqtar otanymyzdy gýldendipir,  әlemge tanytatyn qasiyetter ekeni anyq. Alash abyzy Ahmet Baytúrsynúly «Basqadan kem bolmau ýshin biz bilimdi, bay hәm kýshti boluymyz kerek. Bilimdi bolu ýshin oqu kerek. Bay bolugha kәsip kerek. Al kýshti bolugha birlik kerek» dep úran tastaghan bolatyn. Alash ziyalylarynyng úlaghaty býgingi jastardyng bilimdi, últjandy boluyn barshamyzgha  mindetteydi. Qazaq jastary kompiuter klubtarynda emes keng jazira sport alandarynan, úshy-qiyry joq virtualdy ghalamtor kenistiginen emes kәdimgi kitaphana zalynan, jenil-jelpi payda tabugha mashyqtanatyn alypsatarlyq-qarjylyq piramida kózderinen emes, manday ter tógiletin enbek maydanynan  kórinui tiyis. Tәuelsizdik zamany – babalar armandaghan  Alash amanatyn tikeley  oryndaudyn, jýzege asyrudyng zamany, osy tarihiy  mýmkindik qazirgi kezde  әr bir azamatqa salmaqty jauapkershilik jýktep otyrghanyn et-jýregimizben sezinip, júmyla qyzmet etkenimiz abzal.

Abai.kz