قازاق دەگەن ءسوزدىڭ ارعى ماعىناسى ەركىندىك، ازاتتىق دەگەن  ۇعىمنان تۋعاندىعىن عالىمدارىمىز دالەلدەپ ءجۇر. بۇل پىكىردىڭ  ورىندى ەكەندىگىنە اتا بابا تاريحى، تاسقا تۇسكەن تاڭبا، ءۇنسىز مۇلگىگەن بالبالدار  كۋا بولا الادى. ويتكەنى ەدىلدەن ەرتىسكە، ورالدان التايعا، قاراتاۋدان الاتاۋعا دەيىنگى سايىن دالانىڭ ەگەسى بولعان ەرجۇرەك  جۇرت ەگەردە ەمىن-ەركىن كوشىپ جۇرمەسە، اسپان استىندا ازات بولماسا، الەمدە توعىزىنشى ورىندى ەنشىلەيتىن بۇل الىپ كەڭىستىككە  يە بولۋى نەعايبىل  ەدى. ەۋروپا جيھانگەرلەرى، اسىرەسە تۇركىتانۋشى عالىم ۆ.رادلوۆ  وسى ساحارادا ەن جايلاعان الاش جۇرتى ءوزىن ءبىرتۇتاس قازاقپىز دەپ اتايتىنىن، وسىنشاما ۇلانعايىر دالادا شاشىراپ قونىستانعان ەلدىڭ ءتىلى، ءدىلى، سالتى،  تەگى مەن ءتۇر-تۇلعاسى بىرەگەي ەكەندىگىنە قايران قالعان. بىزبەن اعايىنداس كەيبىر جۇرت ايگىلى عالىمنىڭ «كىمسىڭدەر؟» دەگەن ساۋالىنا وزدەرى مەكەن ەتكەن شاھاردىڭ، گەوگرافيالىق مەكەننىڭ، نەمەسە كاسىبىنىڭ اتىن ايتىپ جاۋاپ  بەرگەن. بىرەۋلەر بۇقارالىق، ەندى ءبىرى قاشقارلىق، تاعى ءبىر تۇركىلەر التايلىقپىز دەسە،  ءبىر قاۋىم جۇرت وزدەرىن  تارانشىمىز دەپ تانىستىرعان. قاريالاردىڭ تىلىمەن ايتقاندا «ساحارادا سانى، بۇقارادا بۇتى، حوراساندا قولى جاتقان»  جالپاق الاش ەلى ءبىراۋىزدان وزدەرىنىڭ قازاق ەكەنىن پاش ەتكەن. ءوزىنىڭ ابدەن بىرەگەيلەنگەن، يدەنتيفيكاتسيالانعان ۇلت ەكەنىن بايقاتقان.

قازاق دەگەن ءسوزدىڭ ارعى ماعىناسى ەركىندىك، ازاتتىق دەگەن  ۇعىمنان تۋعاندىعىن عالىمدارىمىز دالەلدەپ ءجۇر. بۇل پىكىردىڭ  ورىندى ەكەندىگىنە اتا بابا تاريحى، تاسقا تۇسكەن تاڭبا، ءۇنسىز مۇلگىگەن بالبالدار  كۋا بولا الادى. ويتكەنى ەدىلدەن ەرتىسكە، ورالدان التايعا، قاراتاۋدان الاتاۋعا دەيىنگى سايىن دالانىڭ ەگەسى بولعان ەرجۇرەك  جۇرت ەگەردە ەمىن-ەركىن كوشىپ جۇرمەسە، اسپان استىندا ازات بولماسا، الەمدە توعىزىنشى ورىندى ەنشىلەيتىن بۇل الىپ كەڭىستىككە  يە بولۋى نەعايبىل  ەدى. ەۋروپا جيھانگەرلەرى، اسىرەسە تۇركىتانۋشى عالىم ۆ.رادلوۆ  وسى ساحارادا ەن جايلاعان الاش جۇرتى ءوزىن ءبىرتۇتاس قازاقپىز دەپ اتايتىنىن، وسىنشاما ۇلانعايىر دالادا شاشىراپ قونىستانعان ەلدىڭ ءتىلى، ءدىلى، سالتى،  تەگى مەن ءتۇر-تۇلعاسى بىرەگەي ەكەندىگىنە قايران قالعان. بىزبەن اعايىنداس كەيبىر جۇرت ايگىلى عالىمنىڭ «كىمسىڭدەر؟» دەگەن ساۋالىنا وزدەرى مەكەن ەتكەن شاھاردىڭ، گەوگرافيالىق مەكەننىڭ، نەمەسە كاسىبىنىڭ اتىن ايتىپ جاۋاپ  بەرگەن. بىرەۋلەر بۇقارالىق، ەندى ءبىرى قاشقارلىق، تاعى ءبىر تۇركىلەر التايلىقپىز دەسە،  ءبىر قاۋىم جۇرت وزدەرىن  تارانشىمىز دەپ تانىستىرعان. قاريالاردىڭ تىلىمەن ايتقاندا «ساحارادا سانى، بۇقارادا بۇتى، حوراساندا قولى جاتقان»  جالپاق الاش ەلى ءبىراۋىزدان وزدەرىنىڭ قازاق ەكەنىن پاش ەتكەن. ءوزىنىڭ ابدەن بىرەگەيلەنگەن، يدەنتيفيكاتسيالانعان ۇلت ەكەنىن بايقاتقان.

وسىنداي ءور قازاقتىڭ، ەر قازاقتىڭ، ايبىندى الاشتىڭ  رۋحى، مىنەز-قالىبى، ءدىلى، سالت-ساناسى بوداندىق قامىتتى كيىپ، ءوز مەملەكەتىنەن، ءوز حانىنان ايىرىلىپ، باسقاعا باعىنىپ، تاقسىرەت تارتقان زاماندا قۇلدىراپ، جۇدەپ -جاداي باستادى. ۇلى ابايدىڭ  ۇستازى بولعان ۇلى  جىراۋ ءبىر ولەڭىندە «قازاق دەگەن قالىڭ جۇرت، ەن دالادا جايىلىپ، ەمىن-ەركىن وسكەن مۇرت» دەپ ء وز جۇرتىنىڭ ءور دە اسقاق، قۇدىرەتتى دە قۋاتتى ازات كەزەڭىن بەينەلەگەن.  ال اباي اقىن بولسا «قالىڭ ەلىم قازاعىم، قايران جۇرتىم، ۇستاراسىز اۋزىڭا ءتۇستى مۇرتىڭ» دەپ ءوز ەلىنىڭ بيلىگى، تىزگىنى  جاتتىڭ ىرقىنا كەتىپ قور بولعان، قوراش بولعان زامانىن زاپىران توگە سۋرەتتەدى.  الاش رۋحىن تۋ ەتكەن سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ سول سەبەپتەن دە ابايدى «قازاقتىڭ ورىس بوداندىعىنا، كاپيتاليزمىنە قۇربان ەتكەن ءبىرىنشى اقىنى» دەپ باعالاۋى تەگىن ەمەس ەدى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى ­­­– دانا ابايدىڭ جانى شىرقىراپ، كۇڭىرەنە جىرلاعان قازاعى قول-اياعىنا وتارشىل يمپەريانىڭ كىسەنى تاعىلعان، ورىس پاتشالىعىنىڭ  تابانىندا تاپتالىپ، ەڭسەسى ەزىلىپ، مالى مەن جانى تالانعان، حاندارى مەن باتىرلارىنان ايىرىلىپ، پۇشايمان بولعان  يەسىز الاشتىڭ  بايعۇس قالپى، سۇلدەر-سۋرەتى ەكەنىن بۇگىنگى ۇرپاق بايقاپ وتىر. وتارلىق قۇلدىققا تۇسكەن مۇنداي  بۇيىعى جۇرتتى وياتۋ، ونىڭ داۋا قونباستاي كورىنگەن  دەرتىنە شيپا تابۋ،  مۇقالعان ار-نامىسىن  قايراۋ، ءولمىشى بولعان  رۋحىن ماڭگى ءتىرىلتۋ ­– كەمەڭگەر ابايدىڭ ەنشىسىنە بۇيىرىپتى.  باتىس پەن شىعىستان، قازاق ەلىنىڭ ەستەتيكالىق باي قازىناسىنان ءنار العان ۇلى  اباي الاشىن اششى دا ۋسويقى سوزدەرىمەن اياۋسىز سىناپ، بي اتالارىنىڭ تالىمىمەن جازعىرا، جازالاي، ۇكىم شىعارا سويلەپ، تەرگەۋگە العان. وسىلاي ەتۋ ارقىلى وتارشىلدىق سالدارىنان كەرەڭ بولعان الاشتىڭ قۇلاعىنا عانا ەمەس جۇرەگىنە،سوقىر بولعان كوزىنە عانا ەمەس كوڭىلىنە  ءوزىنىڭ اقىندىق ءۇنىن، وتتى سوزدەرىن جەتكىزىپ، ساي سۇيەگىن قىزدىرىپ،  قىزىل قانىن قوزدىرىپ، ەسىن جيدىرىپ، ساناسىن سىلكىندىرىپ وياتقان.

كەمەڭگەر اباي وتارلىق قۇرساۋداعى قازاق قوعامىنىڭ دياگنوزىن دالمە ءدال انىقتاپ،  شيپاسىن ۇسىنسا، وسى كونتسەپتسيانى دامىتىپ، بىرەگەي جۇيە، مەملەكەتتىك تۇزىمگە، ساياسي قۇرىلىمعا اينالدىرۋ ەنشىسى ­– ابايدان كەيىنگى جاڭا بۋىن الاش زيالىلارىنا بۇيىرىپتى.    الاشوردا كوسەمى ءاليحان بوكەيحان  ابايدىڭ العاشقى كىتابىن سانكت-پەتەربۋرگتە سول كەزەڭدەگى ەڭ ساپالى دا ابىرويلى ليتوگرافيالىق باسپادان شىعارىپ قانا قويعان جوق ءوزىنىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، ماعجان جۇماباەۆ باستاعان ۇلت رۋحىنىڭ كوشباسشىلارىمەن بىرگە اباي يدەياسىن ورىنداۋعا بەل بۋا كىرىسەدى، سول كەزەڭدەگى الەم قاۋىمداستىعىندا، پاتشالىق رەسەيدە  بولىپ جاتقان وڭ وزگەرىستەرگە ۇيلەستىرىپ ۇلت ازاتتىق قوزعالىستى ۇيىمداستىرىپ، ناتيجەگە بىرتىندەپ قول جەتكىزەدى. ياعني  بۇل قوزعالىستى وتارسىزداندىرۋ  قۇبىلىسى دەپ اتاساق، الاش ليدەرلەرى  الدىمەن ەل مەن جەردىڭ ازات بولۋىن، ەكونوميكانىڭ دەربەس بولۋىن، جەكە دارا مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ پايدا بولۋىنا تەر توگىپ، ءتۇرلى باعىتتا ساياسي كۇرەستەردى شەبەر جۇرگىزە وتىرىپ، ءبىرشاما يگىلىكتەرگە  قول جەتكىزگەنىمەن الىپ جوبانى  اياقتاي الماي قۇربان بولدى. ايتكەنمەن الاش اماناتى ارتقى بۋىنعا ۇلى ساباق، اسىل وسيەت قالدىرۋىمەن  قۇندى. «ادامدى ولتىرۋگە بولادى، بىراق ونىڭ يدەياسىن ەشكىم ولتىرە المايدى» دەگەن ەكەن ءبىر دانا.  بايقاپ تۇرساڭىز،  جاۋلار  كەنەسارىنى ءولتىردى، بىراق ونىڭ يدەياسىن ەشقاشان  ولتىرە العان جوق. ول  بىزگە تاۋەلسىزدىك بولىپ ورالدى ەمەس پە؟! دەمەك، الاش اماناتى  بىزگە وعىز حان، اتتيلا، كۇلتەگىن، ابىلاي، كەنسارىدان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان ۇلى ءداستۇر، ماڭگى وشپەس الاۋ. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ «الاش تۋى استىندا كۇن سونگەنشە سونبەيمىز، ەندى الاشتى ەشكىمنىڭ، قورلىعىنا بەرمەيمىز» دەپ سەرت بەرە جىرلايتىنى دا وسىدان.

كەڭەستىك كەزەڭدە دە بۇل تۇعىرناما قىزىل جالاۋدىڭ بۇركەۋىندە  جارتىلاي جۇزەگە اسقانىمەن ۇنەمى داعدارىسقا ۇشىراپ وتىردى، وعان سول كەزەڭدەگى قايراتكەرلەردىڭ ءومىرى كۋا.

بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك كەزەڭدە الاش زيالىلارىنىڭ  اسىل اماناتى الەمدىك قاۋىمداستىقتا بەدەلدى ورىنعا يە بولعان مەملەكەتىمىزدىڭ تەرەڭ تامىرىنا ءنار بەرىپ وتىر. الاش اماناتىن ءدال قازىرگى ءبىزدىڭ بۋىن تىكەلەي جۇزەگە اسىرۋدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن مويىنىنا العانىن بىلۋگە، سەزىنۋگە ء تيىسپىز. ەلباسى ءبىر سوزىندە «تاۋەلسىزدىكتى جاريالاۋ قيىن، تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتىپ ۇستاپ تۇرۋ ودان دا قيىن، اۋىر» دەپ جاستارعا وسيەت ايتقانى ەسىمىزدە. ولاي بولسا بۇگىنگى جاستاردىڭ، جاس بۋىننىڭ ءار ءبىر وكىلى ءوزى وزىنە «الاش اماناتى دەگەن نە؟ الاش اماناتىن ءوزىم ورىنداپ ءجۇرمىن بە؟ ورىنداي الماسام ونىڭ سەبەبى نە؟» دەگەن سۇراقتاردى قويعانى ورىندى بولادى دەپ ويلايمىن.                شىعىستىڭ ءبىر داناسىنا «مەملەكەت مىقتى بولۋى ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەندە «مەملەكەت مىقتى بولۋ ءۇشىن پاتشا  ناعىز پاتشا سەكىلدى، ءۋازىر ناعىز ءۋازىر سەكىلدى، سوت ناعىز سوت سەكىلدى، عالىم عالىم سەكىلدى، اسكەر ناعىز اسكەر سەكىلدى، ديقانشى ناعىز ديقانشى سەكىلدى، شارۋا ناعىز شارۋا سەكىلدى بولعانى ابزال» دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.  سوندىقتان ء داپ  قازىرگى زاماندا ەلىمىزدە باسەكەگە قابىلەتتى، كاسىبي، ىسكەر، ەڭبەكقور ازاماتتاردىڭ كوپ بولۋىنىڭ ماڭىزى زور. ويتكەنى ەلىمىزدىڭ اتازاڭىندا اتاپ كورسەتىلگەندەي «مەملەكەتىمىزدىڭ ەڭ باستى بايلىعى – ادام» دەسەك ونىڭ بويىنان تابىلۋعا ءتيىستى وسىناۋ قۇندىلىقتار وتانىمىزدى گۇلدەندىپىر،  الەمگە تانىتاتىن قاسيەتتەر ەكەنى انىق. الاش ابىزى احمەت بايتۇرسىنۇلى «باسقادان كەم بولماۋ ءۇشىن ءبىز ءبىلىمدى، باي ءھام كۇشتى بولۋىمىز كەرەك. ءبىلىمدى بولۋ ءۇشىن وقۋ كەرەك. باي بولۋعا كاسىپ كەرەك. ال كۇشتى بولۋعا بىرلىك كەرەك» دەپ ۇران تاستاعان بولاتىن. الاش زيالىلارىنىڭ ۇلاعاتى بۇگىنگى جاستاردىڭ ءبىلىمدى، ۇلتجاندى بولۋىن بارشامىزعا  مىندەتتەيدى. قازاق جاستارى كومپيۋتەر كلۋبتارىندا ەمەس كەڭ جازيرا سپورت الاڭدارىنان، ۇشى-قيىرى جوق ۆيرتۋالدى عالامتور كەڭىستىگىنەن ەمەس كادىمگى كىتاپحانا زالىنان، جەڭىل-جەلپى پايدا تابۋعا ماشىقتاناتىن الىپساتارلىق-قارجىلىق پيراميدا كوزدەرىنەن ەمەس، ماڭداي تەر توگىلەتىن ەڭبەك مايدانىنان  كورىنۋى ءتيىس. تاۋەلسىزدىك زامانى – بابالار ارمانداعان  الاش اماناتىن تىكەلەي  ورىنداۋدىڭ، جۇزەگە اسىرۋدىڭ زامانى، وسى تاريحي  مۇمكىندىك قازىرگى كەزدە  ءار ءبىر ازاماتقا سالماقتى جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەپ وتىرعانىن ەت-جۇرەگىمىزبەن سەزىنىپ، جۇمىلا قىزمەت ەتكەنىمىز ابزال.

Abai.kz