Ángimeni, qart Europanyng Balqan týbeginde ornalasqan, jartylay ghana tәuelsizdigi moyyndalghan, kishigirim Kosovo respublikasynan bastayyq.

Aumaghy jaghynan shaghyn bolyp keletin, búl respublikagha nazar audarghanymyzdyng negizgi sebebin aita keteyin. Osydan talay jyl búryn, orys gazetterining (Reseylik) birinen (atyn úmytyp túrmyn), «Sudiba Kosovo» degen auqymdy, zertteu maqalasyn oqyghan bolatynmyn. Kezindegi, Yugoslaviya (SSSR sekildi) memleketting qúramynda odaqtas bolghan, Serbiya respublikasynyn    ishindegi, kishkentay ghana Kosovo eli turaly mynanday derekter jadymda qalypty.

Onda bylay deydi: Serbiya biyligining óz uaqytynda Kosovalyq albandargha ózining últtyq mektepterin jappay ashyp bergendigi, ýlken qateli boldy dep aitylady. O basta, tek qana serb tilindegi oqu jýiesin kirgizip jәne osy tilde olardyng ósip-óner úrpaqtaryn oqytqanda, qazirgidey qaru kezenip, taytalasqan tәuelsizdikke úmtylghan, jalyndy jastardy, sonday-aq, qaruly   jasaqtardy kezdestiru mýmkinbolmas edi. Búl, Serbtarabynan jibergen sayasy aghattyghy boldy, -  delinedi. Memleketti birtútas qylyp ústap túru ýshin, onyng ishindegi últ ókilderine tipti, kóneden óz atamekeninde otyrsa da, olargha ana tilinde tútas mektepter ashyp beru, aldaghy ýlken janjaldynkilti deuge bolady. Eger, sol Kosovalyq albandar serb tilindegi mektepterde oqyp, bilim alsa, slavyandardyng tilin, mәdeniyetin, әdebiyetin kisilik qalpyn boylaryna sinirip ósirer edi. Serbterge mýmkin birshamasy sinip te keter edi, - degen maqaladaghy pikirle oiymda ap-anyq qalypty. Mening úqqanym, biz reseylikter óz ishimizdegi ózge últtardy qalay ústaudamyz, al, sender (serbterge aitady), barmaqtay Kosovagha shamalaryng kelmey, tәuelsizdigin berip qoydyndar, - degendey maghynany bildiredi. Toqsanauyz sózding tobyqtay týiini - Kosovalyq albandardyng ana tilin bayaghyda-aq joghaltu kerek edi, - degeni ghoy.

Shyndyghynda, әlem tarihyna qarasaq, әr últty nemese últ ókilderin (etnos) bodandyqta ústaudyng alghysharty, ana tilinen aiyru. Tilinen aiyrylghan qay últ bolmasyn, últtyq dәstýrin, tarihyn, kele-kele ózining diny senimin joghaltyp, tobyrgha ainalady. Assimilyasiyagha týsedi. Últ retinde joyylady. Eng qauiptisi osy.

Kezindegi Búhara handyghyn alayyq. Talay ghasyrlyq, tipti, birneshe myng jyldyq tarihy bar Orta Aziyadaghy kóne de úly shahardyng túrghyndary kezinde kim edi? Myndaghan jyldar aghymynda, qolóneri men sәuleti, egin egu, maqta jinau jәne týrli jemiske toly baqsha ósiru daghdysy asa joghary damyghan, sonday-aq, ainalasyndaghy eldermen sauda-sattyq júmysyn aitarlyqtay jaqsy jolgha qoya bilgen, Búhara ólkesi sonau kóne zamannan Iran tektes Sogdiya túrghyndary bolatyn. Ótken ghasyrdyng alghashqy jyldarynan bastap, Búhara aumaghy janadan qúrylghan Ózbekstan respublikasynyng qúramyna kirdi. Sol bir tústa, birneshe milliongha juyq sol ónirding ejelgi tәjik bolyp kelgen túrghyndary, ózbek bolyp jazylady. Áriyne, ózbek biyligi tarabynan, sol aradaghy qalyng qauymdy aldap, arbap, kýshtep әiteuir ózbek qylyp jiberdi. Jәne, tek qana ózbek tilinde ghana mektepter ashyp, osy tilde bilim alugha, sauatyn jetildiruge mýmkindik berdi. Eki úrpaq auysqan son, búl aradaghy kóneden kele jatqan kezindegi tәjikter, jana últ ózbek bolyp qalyptasty. Olardyng ata-babasynyng altyn tarihy ózbek elining enshisine ótti. Sonymen, bir kezdegi til men dәstýr jaghynan parsylargha jaqyn sogdiyalyqtar ózderin joghaltyp, kórshi aghayyn ózbek júrtyna jútylyp ketti. Tipti, sondaghy qazaqtyng birazy da, әr zamannyng ynghayyna qaray, osy kýngi ózbekke ainaldy. Búl shyndyq! Memlekettegi bir qogham, bir tildilikting qúdireti degen osy!

Al, bizding elde eki qogham bar. Qazaq tildi jәne orys tildi. Búl qoghamdar ýnemi tebisi kýn kóredi. Shynyn aitu kerek, búl memleketting keleshegi ýshin ýlken qauip! Biylik әrdayym nazar audaryp, bayqap otyrmasa, aldaghy kezdesetin týrli oqighalar, eldi jaryp jiberuimýmkin jәne búl kóp qiyndyq tudyrmaydy. Sondyqtan, memleket qazaqtiki bolyp sanalghan son, sonymen qatar, eldegi qazaqtardyng sany jetpis payyzdan asqandyqtan jәne kópshiligi músylman júrty bolyp tabylatyndyqtan, qazirden bastap mýmkindikti memlekettik tilge, qazaq tiline tolyq bermese jәne osy tildi eldegi әr sala boyynsha joghary qarqynmen damytpasa, Mәngilik qazaq eli bolyp qalu eki talay dýniye.

Eger, ainaladaghy ósip-órkendegen elderge qarasanyz, mysaly: qúramynda kóptegen avtonomdy respublikalary bar Reseyde de, birneshe ghasyr boyy talay últty jútyp, bir últqa ainaldyrghan   Qytayda da, aghayyn el Týrkiyada da (búl elde 18-25 millionnyng aralyghynda kýrd túrghyndary bar) jәne Iranda da (birazy әzerbayjandar), bir qogham, bir til.  Sol sekildi, Ózbekstanda, bir Memlekettik ózbek tilimen ózgelerdi ózbekke ainaldyrdy jәne temirdey myqty memleket qalyptastyrdy. Al, bizde she?! Krylovtyng mysalyndaghy: aqqu, shayan jәne shortannyng isi sipatty. Mine, osylardy kórip jýrip, tәuelsizdigimizg otyz jyldan asty, әli kýnge deyin eshbir shara qoldanbadyq. Búl, әlsizdigimizdi, sonday-aq, tym jasqanshaqtyghymyzdy kórsetedi.

Ázerbayjan preziydenti Iliham Áliyev pen Ózbekstan preziydenti Shavkat Mirziyyoev ta, orys tilindegi mektepterdi bitirgen jәne jogharghy oqu oryndarynda da oryssha oqyghan eken. Degenmen, jetekshilik etip kele jatqan memleketterinde, isti óz ana tilderinde jýrgizedi ghoy. Al, nege bizge solay etpeske?!

Qayran, Abay atamyz aitqanday: «Bayaghy jartas, sol jartas, qanq  eter, týkti bayqamas».

Beysenghazy Úlyqbek

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz