اڭگىمەنى، قارت ەۋروپانىڭ بالقان تۇبەگىندە ورنالاسقان، جارتىلاي عانا تاۋەلسىزدىگى مويىندالعان، كىشىگىرىم كوسوۆو رەسپۋبليكاسىنان باستايىق.

اۋماعى جاعىنان شاعىن بولىپ كەلەتىن، بۇل رەسپۋبليكاعا نازار اۋدارعانىمىزدىڭ نەگىزگى سەبەبىن ايتا كەتەيىن. وسىدان تالاي جىل بۇرىن، ورىس گازەتتەرىنىڭ (رەسەيلىك) بىرىنەن (اتىن ۇمىتىپ تۇرمىن), «سۋدبا كوسوۆو» دەگەن اۋقىمدى، زەرتتەۋ ماقالاسىن وقىعان بولاتىنمىن. كەزىندەگى، يۋگوسلاۆيا (سسسر سەكىلدى) مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا وداقتاس بولعان، سەربيا رەسپۋبليكاسىنىڭ    ىشىندەگى، كىشكەنتاي عانا كوسوۆو ەلى تۋرالى مىنانداي دەرەكتەر جادىمدا قالىپتى.

وندا بىلاي دەيدى: سەربيا بيلىگىنىڭ ءوز ۋاقىتىندا كوسوۆالىق الباندارعا ءوزىنىڭ ۇلتتىق مەكتەپتەرىن جاپپاي اشىپ بەرگەندىگى، ۇلكەن قاتەلى بولدى دەپ ايتىلادى. و باستا، تەك قانا سەرب تىلىندەگى وقۋ جۇيەسىن كىرگىزىپ جانە وسى تىلدە ولاردىڭ ءوسىپ-ونەر ۇرپاقتارىن وقىتقاندا، قازىرگىدەي قارۋ كەزەنىپ، تايتالاسقان تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان، جالىندى جاستاردى، سونداي-اق، قارۋلى   جاساقتاردى كەزدەستىرۋ مۇمكىنبولماس ەدى. بۇل، سەربتارابىنان جىبەرگەن ساياسي اعاتتىعى بولدى، -  دەلىنەدى. مەملەكەتتى ءبىرتۇتاس قىلىپ ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن، ونىڭ ىشىندەگى ۇلت وكىلدەرىنە ءتىپتى، كونەدەن ءوز اتامەكەنىندە وتىرسا دا، ولارعا انا تىلىندە تۇتاس مەكتەپتەر اشىپ بەرۋ، الداعى ۇلكەن جانجالدىڭكىلتى دەۋگە بولادى. ەگەر، سول كوسوۆالىق الباندار سەرب تىلىندەگى مەكتەپتەردە وقىپ، ءبىلىم السا، سلاۆيانداردىڭ ءتىلىن، مادەنيەتىن، ادەبيەتىن كىسىلىك قالپىن بويلارىنا ءسىڭىرىپ وسىرەر ەدى. سەربتەرگە مۇمكىن ءبىرشاماسى ءسىڭىپ تە كەتەر ەدى، - دەگەن ماقالاداعى پىكىرلە ويىمدا اپ-انىق قالىپتى. مەنىڭ ۇققانىم، ءبىز رەسەيلىكتەر ءوز ىشىمىزدەگى وزگە ۇلتتاردى قالاي ۇستاۋدامىز، ال، سەندەر (سەربتەرگە ايتادى), بارماقتاي كوسوۆاعا شامالارىڭ كەلمەي، تاۋەلسىزدىگىن بەرىپ قويدىڭدار، - دەگەندەي ماعىنانى بىلدىرەدى. توقساناۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى - كوسوۆالىق البانداردىڭ انا ءتىلىن باياعىدا-اق جوعالتۋ كەرەك ەدى، - دەگەنى عوي.

شىندىعىندا، الەم تاريحىنا قاراساق، ءار ۇلتتى نەمەسە ۇلت وكىلدەرىن (ەتنوس) بوداندىقتا ۇستاۋدىڭ العىشارتى، انا تىلىنەن ايىرۋ. تىلىنەن ايىرىلعان قاي ۇلت بولماسىن، ۇلتتىق ءداستۇرىن، تاريحىن، كەلە-كەلە ءوزىنىڭ ءدىني سەنىمىن جوعالتىپ، توبىرعا اينالادى. اسسيميلياتسياعا تۇسەدى. ۇلت رەتىندە جويىلادى. ەڭ قاۋىپتىسى وسى.

كەزىندەگى بۇحارا حاندىعىن الايىق. تالاي عاسىرلىق، ءتىپتى، بىرنەشە مىڭ جىلدىق تاريحى بار ورتا ازياداعى كونە دە ۇلى شاحاردىڭ تۇرعىندارى كەزىندە كىم ەدى؟ مىڭداعان جىلدار اعىمىندا، قولونەرى مەن ساۋلەتى، ەگىن ەگۋ، ماقتا جيناۋ جانە ءتۇرلى جەمىسكە تولى باقشا ءوسىرۋ داعدىسى اسا جوعارى دامىعان، سونداي-اق، اينالاسىنداعى ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق جۇمىسىن ايتارلىقتاي جاقسى جولعا قويا بىلگەن، بۇحارا ولكەسى سوناۋ كونە زاماننان يران تەكتەس سوگديا تۇرعىندارى بولاتىن. وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ، بۇحارا اۋماعى جاڭادان قۇرىلعان وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا كىردى. سول ءبىر تۇستا، بىرنەشە ميلليونعا جۋىق سول ءوڭىردىڭ ەجەلگى تاجىك بولىپ كەلگەن تۇرعىندارى، وزبەك بولىپ جازىلادى. ارينە، وزبەك بيلىگى تارابىنان، سول اراداعى قالىڭ قاۋىمدى الداپ، ارباپ، كۇشتەپ ايتەۋىر وزبەك قىلىپ جىبەردى. جانە، تەك قانا وزبەك تىلىندە عانا مەكتەپتەر اشىپ، وسى تىلدە ءبىلىم الۋعا، ساۋاتىن جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك بەردى. ەكى ۇرپاق اۋىسقان سوڭ، بۇل اراداعى كونەدەن كەلە جاتقان كەزىندەگى تاجىكتەر، جاڭا ۇلت وزبەك بولىپ قالىپتاستى. ولاردىڭ اتا-باباسىنىڭ التىن تاريحى وزبەك ەلىنىڭ ەنشىسىنە ءوتتى. سونىمەن، ءبىر كەزدەگى ءتىل مەن ءداستۇر جاعىنان پارسىلارعا جاقىن سوگديالىقتار وزدەرىن جوعالتىپ، كورشى اعايىن وزبەك جۇرتىنا جۇتىلىپ كەتتى. ءتىپتى، سونداعى قازاقتىڭ ءبىرازى دا، ءار زاماننىڭ ىڭعايىنا قاراي، وسى كۇنگى وزبەككە اينالدى. بۇل شىندىق! مەملەكەتتەگى ءبىر قوعام، ءبىر تىلدىلىكتىڭ قۇدىرەتى دەگەن وسى!

ال، ءبىزدىڭ ەلدە ەكى قوعام بار. قازاق ءتىلدى جانە ورىس ءتىلدى. بۇل قوعامدار ۇنەمى تەبىسى كۇن كورەدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، بۇل مەملەكەتتىڭ كەلەشەگى ءۇشىن ۇلكەن قاۋىپ! بيلىك ءاردايىم نازار اۋدارىپ، بايقاپ وتىرماسا، الداعى كەزدەسەتىن ءتۇرلى وقيعالار، ەلدى جارىپ جىبەرۋىمۇمكىن جانە بۇل كوپ قيىندىق تۋدىرمايدى. سوندىقتان، مەملەكەت قازاقتىكى بولىپ سانالعان سوڭ، سونىمەن قاتار، ەلدەگى قازاقتاردىڭ سانى جەتپىس پايىزدان اسقاندىقتان جانە كوپشىلىگى مۇسىلمان جۇرتى بولىپ تابىلاتىندىقتان، قازىردەن باستاپ مۇمكىندىكتى مەملەكەتتىك تىلگە، قازاق تىلىنە تولىق بەرمەسە جانە وسى ءتىلدى ەلدەگى ءار سالا بويىنشا جوعارى قارقىنمەن دامىتپاسا، ماڭگىلىك قازاق ەلى بولىپ قالۋ ەكى تالاي دۇنيە.

ەگەر، اينالاداعى ءوسىپ-وركەندەگەن ەلدەرگە قاراساڭىز، مىسالى: قۇرامىندا كوپتەگەن اۆتونومدى رەسپۋبليكالارى بار رەسەيدە دە، بىرنەشە عاسىر بويى تالاي ۇلتتى جۇتىپ، ءبىر ۇلتقا اينالدىرعان   قىتايدا دا، اعايىن ەل تۇركيادا دا (بۇل ەلدە 18-25 ميلليوننىڭ ارالىعىندا كۇرد تۇرعىندارى بار) جانە يراندا دا ء(بىرازى ازەربايجاندار), ءبىر قوعام، ءبىر ءتىل.  سول سەكىلدى، وزبەكستاندا، ءبىر مەملەكەتتىك وزبەك تىلىمەن وزگەلەردى وزبەككە اينالدىردى جانە تەمىردەي مىقتى مەملەكەت قالىپتاستىردى. ال، بىزدە شە؟! كرىلوۆتىڭ مىسالىنداعى: اققۋ، شايان جانە شورتاننىڭ ءىسى سيپاتتى. مىنە، وسىلاردى كورىپ ءجۇرىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزگ وتىز جىلدان استى، ءالى كۇنگە دەيىن ەشبىر شارا قولدانبادىق. بۇل، السىزدىگىمىزدى، سونداي-اق، تىم جاسقانشاقتىعىمىزدى كورسەتەدى.

ازەربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆ پەن وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيوەۆ تا، ورىس تىلىندەگى مەكتەپتەردى بىتىرگەن جانە جوعارعى وقۋ ورىندارىندا دا ورىسشا وقىعان ەكەن. دەگەنمەن، جەتەكشىلىك ەتىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتەرىندە، ءىستى ءوز انا تىلدەرىندە جۇرگىزەدى عوي. ال، نەگە بىزگە سولاي ەتپەسكە؟!

قايران، اباي اتامىز ايتقانداي: «باياعى جارتاس، سول جارتاس، قاڭق  ەتەر، تۇكتى بايقاماس».

بەيسەنعازى ۇلىقبەك

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz