Qambar Atabaev, әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiyteti әlem tarihy, tarihnama jәne derektanu kafedrasynyng professory, tarih ghylymdarynyng doktory, derektanushy

- Qambar Mahambetúly!  Býgingi kýni qazaq qoghamyn kóp tolghandyryp jýrgen mәselelerding biri – memlekettik dengeydegi jýieli últtyq iydeologiya mәselesi. Ol turaly «Aqiqat» júrnalynyng osy jylghy ýshinshi sanynda jariyalanghan «Últtyq iydeologiya jәne rushyldyq» atty maqalanyzda óziniz de birshama aittynyz. Sonymen qatar Siz ondaghan jyldar boyy últ tarihy, dәlirek aitqanda qazaq tarihy  turaly aityp, mәsele kóterip jýrsiz. Osy eki mәsele bir birimen qanshalyqty baylanysty?

Qambar Atabaev, әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiyteti әlem tarihy, tarihnama jәne derektanu kafedrasynyng professory, tarih ghylymdarynyng doktory, derektanushy

- Qambar Mahambetúly!  Býgingi kýni qazaq qoghamyn kóp tolghandyryp jýrgen mәselelerding biri – memlekettik dengeydegi jýieli últtyq iydeologiya mәselesi. Ol turaly «Aqiqat» júrnalynyng osy jylghy ýshinshi sanynda jariyalanghan «Últtyq iydeologiya jәne rushyldyq» atty maqalanyzda óziniz de birshama aittynyz. Sonymen qatar Siz ondaghan jyldar boyy últ tarihy, dәlirek aitqanda qazaq tarihy  turaly aityp, mәsele kóterip jýrsiz. Osy eki mәsele bir birimen qanshalyqty baylanysty?

 - Óte oryndy da, manyzdy súraq. Ashyghyraq aitqanda, búl eki mәselening qazaq qoghamy ýshin de,  últ taghdyry ýshin de, jalpy tәuelsizdigimiz taghdyry ýshin de manyzy asa ýlken. Olay deytinimiz, Qazaqstan Respublikasy dep atalatyn memleketti qúrushy birden-bir últ retinde qazaqtardyng últ bolyp úiysyp, ózderining mýmkindiginshe últtyq bitim-bolmysyna jaqyndauy jәne aiqyn últtyq bet-beynesin saqtap, últtyq sanasyn qalyptastyruy  tәuelsizdigimizdi bayandy etuding eng basty faktory.  Oghan tek últtyq iydeologiya arqyly ghana qol jetkizuge bolady. Ghylymy negizdelgen jýieli últtyq iydeologiyasyz últtyq tәrbie de, últtyq dәstýr de, últtyq bolmys  ta, últtyq sana da, týptep kelgende últtyng ózi de joq. Al, sol últtyq iydelogiyanyng negizin de, ózegin de qúraytyn últtyng tarihy. Tarih – últtyng jady. Jady aiqyn últtyng bolashaghy da aiqyn. Jady kómeski últtyng bolashaghy da kómeski. Tabighat ana silaghan adamdardyng erekshe qasiyeti – onyng ótkenin, býgingisin jәne bolashaqqa degen jospary men ýmitin birlikte ústap otyrugha mýmkindik beretin jadynyng boluy. Adam ómiri belgili bir uaqyt aralghynda ótetini ralidy shyndyq bolghanymen, onyng jer betindegi bolmysy atalghan ýsh uaqyt ólshemining bireuimen ghana shektelmeydi. Ol, sol ólshemderdin, yaghny «ótken – býgin – keleshek» siyaqty úghymdardyng birligimen aiqyndalady.  Jadtyng qarama-qarsy týsinigi – jadsyzdyq nemese essizdik. Barlyq uaqytta da adamdardy, tipten tútas bir halyqtardy esinen aiyru, sanasyzdandyru әreketi bolghan, bolady da. Múnday әreketten qazaqtardyng da tys qalmaghandary  belgili.  Demek,  últtyq iydeologiyany últtyng jady tarihpen baylanyssyz qarastyru mýmkin emes.

- Últ taghdyrynda da, memleket taghdyrynda da sheshushi ról atqaratyn búl eki faktordyng býgingi qazaq qoghamyndaghy orny qanday? Olar ózderine tiyisti funksiyalaryn qanshalyqty atqaryp otyr?

- Aldymen últtyq iydeologiya turaly aitar bolsamtәuelsizdikting alghashqy kýnderinen bastap, memlekt sayasatynyng basym baghyttarynyng biri retinde  últtyq iydeologiyanyng aiqyndalyp,  jýieli týrde jýrgizilmeui bizding eng basty strategiyalyq qateligimiz boldy der edim.  Ony ómirding ózi tolyghymen dәleldep otyr. Tútas bir buyn ghylymy negizdelgen jýieli últtyq tәlim-tәrbiyesiz, yaghny últtyq iydeologiyasyz ósip, ómirge aralasa bastady. Olardyng iydeologiyasy – aqsha. Qanday jolmen bolsa da bay. Býgingi qazaq qoghamynda oryn alyp otyrghan san aluan kelensizdikter sonyng tikeley saldary.Oghan esh qiyndyqsyz ondaghan, jýzdegen mysaldar keltiruge bolady. Biraq, búl tek bastamasy ghana. Múnyng saldary әli alda. Eger últ ózin últ retinde saqtap qalghysy kelse, onda búl mәselege memlekettik dengeyde erekshe kónil bólinui kerek. Óitkeni, búl últtyq kólemdegi asa auqymdy da, asa kýrdeli mәsele. Sondyqtan da ol kóp bolyp, jan-jaqty oilastyryluy jәne iske asyryluy qajet.

Al,eger  tarih turaly aitar bolsam,  men tarihshy retinde, sol últtyq iydeologiyanyng negizin qalap, ózegin qúraytyn últ tarihynyn, atap aitqanda jýieli qazaq tarihynyng jazylmaghandyghy turaly jәne ony uaqyt talabyna say qalay jazu kerektigi turaly  20 jyldan beri aityp ta, jazyp ta kelemin. Dәlirek aitsam, osy taqyrypqa arnalghan alghashqy maqalam  «Tarihy joq halyq joq»  degen atpen 1993 jyldyng 17 aqpanynda  «Egemen Qazaqstan» gazetinde jariyalandy. Odan beri jýzdegen maqalalar jazyp, kitaptar shyghardym. Biraq, odan eshnәrse ózgerip jatqan joq. Bayaghy jartas, sol bir tas. Degenmen, últtyng jady tarihsyz últtyng jarqyn bolashaghynyng bolmaytyndyghy zandylyq. Qanday da bolmasyn últ mýddesine qatysty mәseleni últ tarihymen baylanyssyz sheshu mýmkin emes. Onyng aiqyn dәleli qazaq tilining mәselesi.

 Mysaly, tәuelsizdik jyldary til turaly, qazaq tilinin  memlekettik til retinde ózine tiyisti zandy ornyn ala almay otyrghandyghy turaly az aitylyp, az jazylyp jýrgen joq. Nege qabyldanghan zangha, milliondap bólingen qarjygha, tógilgen terge qaramastan kýni býginge deyin qazaq tili qazaq jerinde ekinshi qatardaghy til retinde qalyp otyr? Múnyng eng basty sebebi - últtyng ózining tuma tól  tarihynan aiyryluy. Últ sanasynyng qaynar kózi – últtyng tól tuma tarihy. Al, til bolsa, sol últ jadynyn, últ sanasynyng syrtqy kórinisi. Yaghni, últtyng tarihy jady, últtyng últtyq sanasy qanday bolsa, onyng is-әreketi de, sóilegen sózi de, yaghny tili de sonday bolmaq. Aldymen patsha ókimeti, keyinnen kenes ókimeti qazaqty bәrinen búryn dәl sol tarihy jadynan, yaghny últtyq sanasynan aiyrugha baryn saldy. Nәtiyjesinde últtyng tarihy jady zaqymdanyp, kómeski tartty. Tәuelsizdik jyldary ondaghan, jýzdegen tarih ghylymdarynyng kandidattary men doktorlary payda boldy. Biraq, ghylymy jazba tariyh  últtyng birtútas shynayy tarihy jadyn qayta qalyptastyrudy qamtamasyz ete almady. Últtyng tarihy jady da, sanasy da  sol zaqymdanghan, kómeskelengen kýiinde qalyp qoydy. Birin biri týsinuden qalghan birneshe әleumettik toptargha bólingen   últtyng býgingi jaghdayy, onyng shúbarlanghan, qoyyrtpaqtanghan tili sonyng aiqyn dәleli.

Til qoghamynyn  ainasy. Onda qanday da bolmasyn qoghamynyng bar bet-beynesi men bitim-bolmysy aiqyn kórinis tabady. Demek, til últ tarihynyn, qogham tarihynyng eng basty da, eng manyzdy derek kózi. Eger, últtyng býgingi ruhany qasiretterining qaynar kózi últtyng tarihy jadynyng zaqymdanuy ekendigi anyq bolsa, onda aldymen últtyng tarihy jadyn emdeu, qalpyna keltiru kerek ekendigi de anyq. Onyng birden bir joly ghylymy negizdelgen obektivti de shynayy qazaq tarihynyng jazyluy.

- Olay bolsa, sol ghylymy negizdelgen obektivti de, shynayy qazaq tarihy kýni býginge deyin nege jazylmaghan?

- Onyng eng basty sebebi, birinshiden, Qazaqstan Respublikasy dep atalatyn memleketti qúrushy  últ – qazaqtyn  tanymdy da jýieli tarihyn jazugha qazirgi   biylikting beyil tanytpauy, ekinshiden, resmy tarih ghylymynyng da, tarihshy ghalymdardyng  oghan dayyn bolmay shyghuy. Bizdegi negizi kenestik kezende qalanghan tarih ghylymynyng da, kәsipqoy qazaq tarihshylarynyng da ózderining tikeley mindeti bolyp tabylatyn obektivti qazaq tarihyn jazu isinde tolyq qabletsizdik tanytuy. Mysaly, 2008 jyly bizdegi resmy tarih ghylymynyng jaghdayy turaly  marqúm Aqseleu Seydimbek: «Qazaqstanda tarih ghylymy toqyraugha úshyraghan, týrkologiyalyq zerde qalyptaspaghan nemese ghalym-zertteushilerding sanasyn nemkettilik jaylap alghan» dese  (Seydimbek A. «Úly qaghanat» turaly. // Egemen Qazaqstan, 2008 jyl 13 jeltoqsan), 2009 jyly belgili memleket jәne qogham qayratkeri,  qazaq tarihynyng janashyry Ómirbek Baygeldi aghamyz: «Búl kýnde tarih ghylymynan qorghalyp jatqan kandidattyq, doktorlyq dissertasiyalar qisapsyz...Biraq, tarih ghylymy odan ósken joq. Últtyq tarihymyz jýielenbey jatyr... últtyq  shyn tarihymyzdy jýielep qayta jazatyn uaqyt jetti» dep, bizdegi býgingi tarih ghylymynda qalyptasqan jaghdaydy dәl kórsete bilgen  (Baygeldi Ó. Degdar. // Egemen Qazaqstan, 2009 jyl 14 sәuir)

Múnday mysaldardy kóptep keltiruge bolady. Biraq, osylardyng ózi de Qazaqstan tarih ghylymyn  reformalandyru arqyly týbegeyli qayta qúru qajettigin tolyghymen dәleldeydi dep oilaymyz. Birinshiden, Qazaqstan tarih ghylymyn reformalau arqyly qayta qúrudyng obektivti alghysharttary bizde tolyq pisip jetildi. Olar: elimizding tәuelsizdik aluy, últtyq sananyng oyanuy, últtyng ózin-ózi tanugha degen úmtylysy, shynayy tariyhqa degen últtyq súranystyng artuy. Osy jәne basqa da obektivti faktorlardyng erte me, kesh pe, negizi kenestik kezende qalyptasqan, Qazaqstan tarih ghylymyn qayta qúrugha alyp keleri anyq. Al, onyng birden-bir joly -  reformalandyru.

Ekinshiden, kez-kelgen ghylymiy-tanymdyq prosess negizgi ýsh komponentten túrady. Olar: tanym obektisi, tanym subekti jәne tanym metody. Ghylymiy-zertteu júmysynda búl ýsh komponent te sheshushi ról atqarady. Ókinishke oray, bizdegi resmy tarih ghylymynda búl ýsh komponentting ýsheui  de aiqyn emes. Al, olardy anyqtap almay Qazaqstan tarih ghylymynyng dúrys baghytta damyp, qajetti nәtiyje berui mýmkin emes. Demek, qazirgi Qazaqstan tarih ghylymynyng teoriyalyq-metodologiyalyq problemalary da, onyng keleshekte qay baghytta damyp,  qanday nәtiyje bereri de negizinen, osy komponentterding tarih ghylymyndaghy orny men manyzyn jete týsinip, dәl anyqtay bilumen tikeley baylanysty.

- Sonda, ol qanday komponentter?  Sol turaly anyghyraq aitsanyz.

- Eger, jalpy Qazaqstan tarih ghylymynyng býginde últtyq dengeydegi jýrgizip otyrghan zertteu júmystaryn   makro, yaghny keng kólemdegi ghylymiy-tanymdyq prosess dep alsaq, onda qazirgi Qazaqstan tarih ghylymynyng eng basty metodologiyalyq problemasy, ol ózining keng kólemdegi basty zertteu obektisin anyqtap aluy dep aitugha bolady. Bizding oiymyzsha Qazaqstan tarih ghylymynyng últtyq dengeydegi basty zertteu obektisi qazirgidey Otan tarihy - (Qazaqstan Respublikasynyng tarihy) emes, Qazaq tarihy boluy tiyis. Búl jay ghana terminderdi auystyru emes. Búl Qazaqstan tarih ghylymynyng baghyt-baghdaryn týbegeyli ózgertu degen sóz.  Kez kelgen ghylymnyng ózining naqty úghymdary men terminderin anyqtaudan bastalatyndyghyn eskersek, onda búl ekeuining eki basqa úghymdar ekendigin moyyndauymyz kerek. Sondyqtan ekeui eki baghyttaghy, eki basqa zertteu obektileri bolyp tabylady. Demek, Qazaqstan tarih ghylymynyng keleshek damu baghyttary da,  osy eki obekting qaysysyn tandaumen tikeley baylanysty. Tarih ghylymynyng basty teoriyalyq-metodologiyalyq  makro problemalarynyng biri retinde, zertteu obektisin dúrys tanday bilu ghylymnyng da, sol ghylymmen ainalysatyn ghalymdardyng da aldyna shynayy, tabighy problemalar qoyyp, sol problemalardy sheshu joldaryn izdestiruge mýmkindik berse, obekti dúrys tanday almau jalghan, oidan shygharylghan problemalar qoyyp, solardy sheshumen ainalysugha mәjbýr etedi.

- Býginde Sh.Sh. Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya institutynyng jetekshiligimen «Qazaqstan tarihy» degen atpen 20 kitaptan túratyn 10 tomdyghynyng dayyndalyp jatqandyghy kópshilikke belgili. Degenmen kóptomdyqtyng qalay atalu kerektigi turaly tarihshylar әli bir toqtamgha kelmegen siyaqty. Mysaly, Siz «Qazaq tarihy» dep atau kerek deysiz. Al, basqa tarihshylar basqasha ataudy úsynady. Siz búghan ne aitasyz?

- IYә, onynyz ras. Mysaly, jaqynda «Bilim» arnasynda ótkizilgen «Ghylymy keneste» belgili tarihshy M. Qoygeldi: «Qazaqstan tarihy» dep atala ma?, «Qazaq tarihy» dep atala ma? Onda túrghan eshnәrse joq. Ony sóz qyla baruding de qajeti joq» dese, óziniz ataghan inistitut diyrektory H. Ábjanov: «Maghan «Otan tarihy» degen at únaydy, sondyqtan «Otan tarihy» degenimiz dúrys» dedi. Al, Z. Qiyanatúly aghamyz: «Elbasy óz joldauynda keleshekte «Qazaq memleketi» dep atalamyz dedi ghoy. Sol kezde «Qazaq tarihy» dep atarmyz, әzirge «Qazaqstan tarihy» dey bereyik» dedi. Ony millondaghan telekórermender kórdi de, estidi de.

Áriyne, әrkimning óz pikirining bolghany jaqsy. Biraq, bar mәsele sol pikirding qanshalyqty shyndyqqa say keluinde jәne onyng qanshalyqty ghylymy negizdeluinde.  Eger, óz pikirim turaly aitar bolsam, birinshiden, Qazaqstan tarih ghylymynyng zertteu obektisin – "Qazaqstan tarihy" dep alu, bizding últtyq  mýddemizge de, tarihy taghdyrymyzgha da say kelmeydi. Óitkeni, ol últtyng tarihyn emes, memleketting tarihyn zertteu bolyp shyghady. Birinshiden, «Qazaqstan Respublikasy» dep atalatyn memleketting 1991 jyly dýniyege kelgendigi tarihy fakty. Demek,  «Qazaqstan tarihy» dep atau tarihty 1991 jyldan bastau degen sóz. Ekinshiden,    qazaqtardy qúrghan memleketter emes, memleketterdi qúrghan qazaqtar. Qazaqstandaghy memleket qúrushy birden-bir últ -  qazaq últy. Al, ózgeleri  basqa últtardyng ókilderi, yaghny bizdegi diasporalar. Olardyng últ retindegi tarihy ózderining tarihy otandarynda jan-jaqty zerttelude. Sondyqtan,qazaq tarihy memleketter tarihynyng tininde (konteksinde) emes, memleketter tarihy qazaq tarihynyng tininde (konteksinde) zerttelui tiyis.

Ekinshiden, "Otan tarihy" dep alu syrttaghy 5 milliongha juyq qazaqtardy tughan tarihynan óz qolymyzben aiyru degen sóz. Mysaly, taghdyrdyng tәlkegimen Qytayda ómir sýrip jatqan 2 milliongha juyq qandastarymyzdyng Otany - QHR. Óitkeni olardyng kóbi sonda dýniyege kelip, sonda ósti. Sol siyaqty basqalarynyng da óz Otandary bar. Al, «Qazaq tarihy» - dýniyening qay týpkirinde jýrmesin ózin qazaqpyn dep sanaytyn azamattardyng bәrining de ortaq tarihy. Demek, ol qazaq tilisiyaqty dýniyejýzi qazaqtarynyng basyn biriktirip túratyn manyzdy faktorlardyng biri boluy tiyis.

Ýshinshiden, Qazaqstan tarih ghylymynyng aldynda túrghan basty teoriyalyq-metodologiyalyq problemalar men negizgi mindetterdi túnghysh Preziydentimiz N. Á. Nazarbaev ózinin  "Tarih tolqynynda" atty enbeginde tarihtyng últtyq iydeyany qalyptastyrudaghy sheshushi róli turaly: "Últtyq iydeyanyng qalyptasuy ózimizding tól tarihymyzdy janasha úghynu negizinde ghana mýmkin bolady...últtyq tarihty jiyrma birinshi ghasyrdyng ólshemderi shenberinde úghynu últtyq iydeyany tújyrymdaudyng alghashqy qadamy bolyp tabylady"- deydi. /Tarih tolqynynda. 40 b./. Demek, kóptomdyqtyng atyn «Qazaq tarihy» dep alyp, atyna say mazmúnyn tolyqtyru Preziydent sayasatyn iske asyru degen sóz. Al, ol tarihshylardyng tikeley mindeti bolyp tabylady.

Tórtinshiden,Mәskeuding de, KOKP-nyng da qúldyghynan qútylghanymyzben «Qazaqstan tarihyn» zertteuden aiyrylmauymyzdyng da óz obektivti jәne subektivti sebepteri bar. Ol patsha ýkimeti bastap, kenes ókimeti asa belsendilikpen jýrgizgen otarlau sayasaty saldarynda elimizde qalyptasqan realidy jaghdaymen jәne qoghamymyzda ómir sýrip jatqan әleumettik toptar men sol әleumettik toptardyng mýddesin kózdegen zertteushi-subektermen, qazaq tarihshylarynyng psihologiyasymen, olardyng kәsiby dayyndyghymen, yaghny әleumettik-subektivtilik faktorlarmen baylanysty.

Birinshiden, tarihshy jerlesterimizding imperiyalyq pighyldan aiyryla qoymaghan belgili bir toby ózderinin  qazaq jerinde ómir sýrip jatqandyqtaryn, sol halyqtyng tilin, tarihyn biluleri kerektigin moyyndaghylary kelmeydi. Sondyqtan, sol toptan shyqqan tarihshylar  ýshin bet-beynesi belgisiz, bәrine de ortaq, qanday derekterge sýienip jazsang da, qay tilde jazsang da bola beretin «Qazaqstan tarihy» turaly jazghan tiyimdi. Ekinshiden, belgili bir әleumettik toptyng ókili bolyp tabylatyn, qazaq tarihshylarynyng bir bóligi óz tilinde oqy da, jaza da bilmeydi. Demek, tuma tól derekterimizdi derek kózderi retinde paydalana da almaydy. Sondyqtan, olar da «Qazaqstan tarihy» turaly orys tilinde payda bolghan derekter negizinde, sol tilde enbekter jazyp, ghylymy ataq-dәrejelerge ie boldy jәne ie boluda. Olardyng týsiniginde ghylym tek orys tilinde ghana damuy mýmkin. Ýshinshiden, óz tilderinde jaza da, oqy da alatyn qazaq tarihshylyrynyng ózderi de «Qazaq tarihyn» emes, «Qazaqstan tarihyn» zertteuge dayyndalghan jәne dayyndaluda. Sondyqtan olar da týbegeyli psihologiyalyq jәne kәsibiy  ózgeristerdi qajet etedi.

Osynday, jәne basqa da sebepterge baylanysty biz әli tughan tarihymyzgha, atap aitqanda, «Qazaq tarihyna» bet búra almay kelemiz. Áriyne, qoghamdaghy әr týrli әleumettik toptardyng mýddelerin eskergen jaqsy, biraq ol nege qazaqtardyng últyq mýddesining esebinen jýrgizilui tiyis?  "Qazaqstan -  últtar dostyghynyng labarotoriyasy" dep dauryghyp jýrip, ózimizding bet-beynemizden, tilimizden, dinimizden, tarihymyzdan t. t. aiyrylyp qala jazdaghanymyz bizge nege sabaq bolmaydy? Dostyq dostyqpen, biraq qazaqtar da óz tarihyn biluge qúqyly. Oghan bizdegi basqa últtardyng ókilderi de týsinistikpen qaraulary kerek.

Besinshiden,Qazaqstan, yaghny memleket tarihyn zertteu isimen arnayy ainalysyp otyrghan bizde  ghylymiy-zertteu instituty da bar. Ol Astana qalasynda ashylghan «Memleket tarihy instituty». «Qazaqstan tarihyn» jazu solardyng mindeti. Al, Sh. Sh. Uәlihanov atyndaghy tarih jәne etnologiya instituty azamat tarihymen, atap aitqanda qazaq tarihyn zertteu isimen ainalysuy tiyis. Ol sonda ghana óz ornyn aqtay alady. Eger, ol da Qazaqstan tarihyn zertteytin bolsa, onda birin biri qaytalaytyn eki birdey instituttyng ne qajettigi bar?  

Altynshydan, tarih – tarihshylar qalay ataghy kelse solay ataytyn tarihshylardyng menshigi emes. Tarihshylar qaydan qúlaq shygharghysy kelse sodan qúlaq shygharatyn tariyh  qazan emes. Tarih – últtyng altyn qazynasy. Tarih – últtyng ghasyrlar boyy tirnektep jinaghan baylyghy. Tarih – últtyng jady. Al, tarihshylardyng mindeti sol baylyqty últqa qaytaru, әr týrli sebepterge baylanysty kómeskelengen  últ jadynyng qalpyna keluine kómektesu. Últymyz bizderden, yaghny kәsipqoy tarihshylardan 20 jyl boyy ózining ghylymy negizde jazylghan jýieli de, shynayy tarihyn kýtti. Al, biz, taghy da, sol búrynghyday, kóne dәuirden býginge deyingi «Qazaqstan tarihyn», yaghny últtyng emes, kóne dәuirde de, orta ghasyrlarda da bolmaghan memleketting tarihyn  jazsaq  júrshylyq, әsirese keler úrpaq, bizge ne der eken? Men óz әriptesterimnen osyny úmytpaularyn ótinemin.

Jetinshiden, kóptomdyqtyng qalay atalyp, qay baghytta, qanday mazmúnda jazylary tek tarihshylargha ghana qatysty tar kólemdegi mәsele emes. Ol últtyq kólemdegi  auqymdy mәsele. Sondyqtan júrtshylyq ta tek syrttay baqylaushy ghana bolyp qalmay, kóptomdyqtyng osy bastan dúrys atalyp, dúrys baghytta dayyndaluyna jәne últtyq mazmúnda jazyluyn talap etuleri tiyis.

Segizinshiden, qanday da bolmasyn nәrse belgili bir uaqyt pen kenistikte bolady. Uaqyt pen kenistikten tys esh nәrse de bolmaydy. Uaqyt pen kenistikten shyghu jalpy ghylymy zertteuding eng basty ústanymy (prinsiypi). Búl tariyhqa  da tәn ústanym. Qazaqstan tarih ghylymynyng zertteu obektisin – "Qazaq tarihy" dep alu, osy ústanymgha tolyq say keledi. Ol, birinshiden, uaqyt jaghynan qazaq tarihyn onyng shyqqan tegi saq, ýisin, týrik dәuirlerinen bastaugha mýmkindik berse, ekinshiden, kenistik jaghynan taghdyrdyng tәlkegimen býginde әr týrli memleketterding aumaghynda qalyp qoyghan bayryghy qazaq jerin tolyq qamtugha mýmkindik beredi.

Shynayy qazaq tarihyn jazu ýshin, jogharyda aitqanymyzday, tanym obektisin anyqtaumen qatar, tanym subekti jәne tanym metody siyaqty komponentterding de boluy da shart. Bir-birimen tyghyz baylanysty búl eki komponentting de Qazaqstan tarih ghylymynda alar oryndaryn aiqyndap aludyng manyzy, zertteu obektisin aiqyndap aludan kem emes. Mysaly, Qazaqstan tarih ghylymyndaghy tanym subekti degenimiz, sol qazaq  tarihyn zertteu júmystarymen ainalysatyn kәsipqoy tarihshy-zertteushi mamandar bolsa, tanym metody degenimiz, sol mamandar mengeruge tiyis - derektanu ghylymy. Derektanu - sol maman tarihshy- zertteushilerge qazaq tarihyn tuma tól derekterding negizinde tereng de jan-jaqty zerttep, jaza biluge mýmkindik beretin zertteu әdisteri men tәsilderi, yaghny ghylymiy-zertteu tehnologiyasy.Tarihty tarihy derekterdi syny taldaudan ótkizu, yaghny derektanu ghylymy arqyly jazu,  Qazaqstannyng tarih ghylymyn qúbylystyng tek syrtqy kórinisterin suretteuge baghyttalghan qazirgi empirikalyq dengeyden, qúbylystyng ishki mәn-maghynasy men mazmúnyn ashugha mýmkindik beretin teoriyalyq dengeyge kóteruge mýmkindik beredi.

 Mine, osy komponentterding Qazaqstan tarih ghylymyndaghy oryndaryn tolyq  anyqtap,    olardy bir-birimen tyghyz baylanysta damyta bilgende  ghana shynayy Qazaq tarihynyng  jazyluy mýmkin. Ol ýshin eng aldymen bizdegi kenestik kezennen qalghan maman tarihshylar dayarlau jýiesin de reformalandyru arqyly týbegeyli qayta qúru qajet. Sonda ghana HHI ghasyr talabyna say ghylymy negizdelgen jýieli de tanymdy tarih jazugha qabletti, qúldyq psihologiyadan arylghan, anau ne der eken, mynau ne derek dep eshkimge jaltaqtamaytyn tarihshylardyng jana buyn ókilderin dayyndap,, tarihy zertteu metottaryn jetildiruge jәne tarih ghylymyn qazirgi empirikalyq dengeyden teoriyalyq dengeyge kóteruge bolady. Al, ol, óz kezeginde, últtyq iydeologiyany tarihy tanym negizinde jýrgizip, últtyng tarihy jadyn janghyrtugha mýmkindik beredi.

Súhbattasqan -  Aman Áytim

«Aqiqat» jurnaly Shilde, 2013 jyl