Taqyrypqa shyqqan osy sózdi estigen kezde әrkim әrqanday sezimde bolatyn shyghar: bireu dereu qaghazdaryn jinastyryp, tapsyrmasyn tiyanaqtar, bireuding jýregi su ete týser, tipti birining shekesi tyrysyp, tyjyrynyp sala berer de. Áyteuir eshkimning quana qoymaytyny aidan anyq (bastyqtyng bas jeuge shaqyrmaytyny beseneden belgili ghoy...). Al eger әigili «Qyzmettester hikayasy» filimindegi Novoselisev qúsap «siz kabiynetinizge shaqyrghanda, tura merekege bara jatqanday quanyp kelemiz!» deytin bolsanyz, onda ekining biri: siz ne jaghympazsyz, ne... sol Novoselisevting ózisiz!

Mynaday anekdotty estigen bolarsyz: ata-anasy jas sәbiyding qylyqtaryna qarap, onyng bolashaqta kim bolatynyn boljaugha tyrysady. Anasy: «Balamyz óskende әnshi bolady, qarashy, tip-tittey bop alyp, sharyldaghan dausy qanday!» – dese, әkesi: «Joq, úlym ataqty futbolshy bolady, kórding be, ayaqtaryn tynbay sermey beredi!» – dep mәz bolady. Sonda әjesi: «Onyng ekeui de emes, nemerem óskende ýlken bastyq bolady, qarandarshy, óz bylyghyna ózi bylghanyp jatyr, biraq sonda da týk bolmaghanday basyn tik ústaydy!» – degen eken.

Ángimemizding әlqissasyn әzilmen bastaghanymyzben, qozghar mәselemiz – barynsha bayypty-aq: adam basshy bolugha nege qyzyghady, onyng kisi qyzygharlyqtay ne syry bar jәne elge únaytyn jetekshi bolu ýshin ne istegen jón?

Taqyrypqa shyqqan osy sózdi estigen kezde әrkim әrqanday sezimde bolatyn shyghar: bireu dereu qaghazdaryn jinastyryp, tapsyrmasyn tiyanaqtar, bireuding jýregi su ete týser, tipti birining shekesi tyrysyp, tyjyrynyp sala berer de. Áyteuir eshkimning quana qoymaytyny aidan anyq (bastyqtyng bas jeuge shaqyrmaytyny beseneden belgili ghoy...). Al eger әigili «Qyzmettester hikayasy» filimindegi Novoselisev qúsap «siz kabiynetinizge shaqyrghanda, tura merekege bara jatqanday quanyp kelemiz!» deytin bolsanyz, onda ekining biri: siz ne jaghympazsyz, ne... sol Novoselisevting ózisiz!

Mynaday anekdotty estigen bolarsyz: ata-anasy jas sәbiyding qylyqtaryna qarap, onyng bolashaqta kim bolatynyn boljaugha tyrysady. Anasy: «Balamyz óskende әnshi bolady, qarashy, tip-tittey bop alyp, sharyldaghan dausy qanday!» – dese, әkesi: «Joq, úlym ataqty futbolshy bolady, kórding be, ayaqtaryn tynbay sermey beredi!» – dep mәz bolady. Sonda әjesi: «Onyng ekeui de emes, nemerem óskende ýlken bastyq bolady, qarandarshy, óz bylyghyna ózi bylghanyp jatyr, biraq sonda da týk bolmaghanday basyn tik ústaydy!» – degen eken.

Ángimemizding әlqissasyn әzilmen bastaghanymyzben, qozghar mәselemiz – barynsha bayypty-aq: adam basshy bolugha nege qyzyghady, onyng kisi qyzygharlyqtay ne syry bar jәne elge únaytyn jetekshi bolu ýshin ne istegen jón?

Jauapkershilikten jan tynyshtyghy jaqsy

Bәrimiz de júmys babyna baylanysty, ýlkeni bar, kishisi bar, talay basshynyng aldyn kórdik. Mәsele búl jerde mamandyqta túrghan joq: bastyq zauyt pen fabrikada da, kompaniya men firmada da, mektep pen balabaqshada da, redaksiya men baspada da, emhana men polisiyada da bar. Yaghni, bastyq qay jerde de – bastyq. Tipti Afrikada da... Turasyn aitqanda, basshy degen bú kýnde itting basynan... keshirinizder... iyen daladaghy kódeden de kóp. Al siz ben biz – jalpy alghanda sol «kódelerden» birneshe ese kóp baghynyshtylar qatarynanbyz. Demek, «ózi estip qoyar» dep qauiptenbesten osynday onashada olardy emin-erkin sóz etuimizge bolady.

Shynynyzdy aitynyzshy, jaqsy aralasyp jýrgen әldebir tanysynyzdyng qyzmettik dәrejege qoly jete salysymen kýrt ózgergenin bayqap pa ediniz? «Talay ret» deymisiz... Búl neden bolady? «Áp-әjeptәuir adam edi, lauazymy ósken son, pyrt boldy da qaldy...» nemese «Múnyng osynday ekenin búryn qalay angharmaghanbyz? Kisi bop ketipti ghoy ózi...» degen siyaqty әngimelerding astarynda ne jatyr? Shynymen-aq joghary lauazym, biylik adamdy búza ma?

Áueli mynaghan kelisip alayyq: basshy bolugha elding bәri úmtyla bermeydi. Bir top adamdy (meyli, ol on bolsyn nemese jýz bolsyn) basqaru – onay sharua emes. Búghan qosa jauapkershilikting әldeneshe ese artatynyn qayda qoyasyz? Óz isinizdi oidaghyday atqaryp qana jýrgen tiyimdi me, әlde býkil mekemening júmysyn uayymdap, barlyghyna jauapty bolghan dúrys pa? «Ash pәleden qash pәle...». Ambisiya ataulydan ada qarapayym júrttyng kóbi osylay oilaydy da, basshy boludan qashqaqtaydy. Áriyne, jan tynyshtyghy jaqsy...

Oryntaqqa kimder әues?

Psihologtardyng pikirinshe, biylik tizginine negizinen adamdardyng ýsh tiypi qúmar bolady eken. Olargha men shartty týrde mynaday ataular bergendi jón kórdim.

1. «Derttiler». Ómirding ózge salalarynda ózin kórsete almaghan, sondyqtan da ózine-ózi kónili tolmay jýrgen adamdar. Basshylyq dәrejege qol jetkizu arqyly búlar «mine, men de «bolys» boldym, yaghni, eshkimnen kem emespin» degen qanaghattanu sezimine bólenedi... Adamzat tarihyndaghy atyshuly diktatorlardyng kóbining alasa boyly bop keletini bekerden-beker me? Onyng ýstine, olardyng kóbi otbasyda da sýiikti hәm sýikimdi bala bolmaghan... Múnday adamdarda ózderining sorly emestigin qalayda kózge týrtip kórsetu, ashyq aiqyndau sezimi airyqsha damidy. Sol sebepti de basshylyqqa qyzyghady, oghan qol jetkizgen song da bәrinen joghary ekenin odan beter dәleldeu ýshin barynsha qatang bola bastaydy.

2. Ekinshi top – «Senimsizder». Búlardyng biylikke úmtylatyn sebebi – ózderin kórsetuge basqa amaldary joq: óitkeni, darynsyz, qabiletsiz... Júmysyn tiyanaqty oryndap, óz tarapynan iydeya aityp, bastama kóteruge, sóitip, mekeme isin odan sayyn jaqsarta týsip, abyroygha keneluge iskerligi jetpeydi. Yaghni, basshylyq dәrejege sharuasyn mýltiksiz atqaryp, kózge týsu arqyly qol jetkize almaydy, talanttan júrday. Alayda biyik lauazymgha ie bolghysy keledi-aq. Sol sebepti de, armanyna jetu ýshin bәrin jasaydy: týk tyndyrmasa da, júmys tәrtibine adal bolady, erte kelip, kesh ketedi, esesine, keshikkender men qatelik jibergenderdi dereu basshygha jetkizu mindetin «abyroymen atqarady», jalpy qalayda mekeme jetekshisine jaqyn jýrip, jaghympazdyqtyng «jarqyn ýlgisin» tanytady... Lauazymgha qol jetkizgennen keyin de ózgergenning kókesin osylardan kóresiz: keshegi qatarlastaryn kózge ilmeydi, bәrinen artyq ekenin anghartu ýshin ózinen basqa eshkimdi tyndamaydy, aqyldaspaydy, sheshimdi tek ózi qabyldaydy, barynsha qatal bolady...

3. Ýshinshisi – «Iskerler». Búlar – jogharyda atalghandargha mýlde qarama-qarsy top. Álgi «júmysyn tiyanaqty oryndap, óz tarapynan iydeya aityp, bastama kóteruge, sóitip, mekeme isin odan sayyn jaqsarta týsip, abyroygha keneluge» iskerligi jetetinder. Ras, basshylyq dәrejege búlar da qyzyghady, degenmen ony «berse qolynan, bermese jolynan» dep tartyp alugha tyryspaydy, oghan sharuasyn mýltiksiz atqaratyn tyndyrymdylyghy arqyly qol jetkizedi. Búlar óte jauapty hәm jaqsy jetekshi bolady: óitkeni, ózgelerge júmys istetip qana qoymaydy, ózi de qarbalas tirlikting juan ortasyna qoyyp ketedi, qiyndyqtyng qamytyn újymymen birge kóteredi, tabysty da qyzmetkerlerimen qatar bólisedi.

Qatqyl bolmasqa da laj joq

Alayda basshylyq qyzmetti atqaru ýshin oghan qyzyghyp nemese úmtylyp qana qoy jetkiliksiz. Kez kelgen isti oryndaugha belgili bir iykemning qajet ekeni mәlim. Mәselen, kompiuter jóndeuge de, kiyim tiguge de, qyl ayaghy qysh qalaugha da ep kerek. Sol siyaqty basshy bolu ýshin de qajetti qabiletter jeterlik.

Birinshiden, bastyq bolghysy keletin adamnyng jýike jýiesi myqty boluy kerek. Úsaq-týiekke bola qyzmetkerlerimen kýnde qyrylysyp jatatyn adam ornynda úzaq otyra almaydy.

Ekinshiden, jýregi nәzik jannyng da oryntaqta úzaq kidirui neghaybyl. Múnday adamdar qyzmetkerlerining kóniline qaraghysh, jaghdayyn týsingish, qateligin keshirgish bop keledi. Áriyne, múnyng bәrin ol «júmysshylaryma dúrys bolsyn» dep jasaydy, alayda, ashy bolsa da, aqiqatyn aitu kerek, aqkónil basshynyng týbine aqyry sol qyzmetkerleri jetip tynady. Yaghni, oryntaqqa otyrghan son, sәl qatqyldau bolmasqa da laj joq.

Ýshinshiden, tәulikting kez kelgen uaqytynda, yaghni, kýndiz-týni júmysty oilaugha dayyn bolghan jón. Júmysty tiyip-qashyp qana istegen basshy da alysqa barmaydy. Áriyne, jogharyda... tireui bolmasa...

Qos «pulittin» qorlyghy

Endi «biylik adamdy shynymen búza ma?» degen mәselege keleyik. Jogharyda kózimizding jetkenindey, әp-әjeptәuir adamnyng basshylyq dәrejege ie bolghan son-aq kóp úzamay ózgerip (ókinishke qaray, jaqsy jaghyna emes) shygha kelgenine bәrimiz de talay ret kuә bolyppyz. Múnyng sebebi nede?

Sebebi, biylik tizgininde basqarudyng basqa adamdardyng qolyna týspeytin eki «puliti» bar: birinshisi – búiyru qúqyghy, ekinshisi – jazalau qúqyghy. Teoriyalyq túrghydan alghanda bәri dúrys: bastyq atalghan qúqyqtardy tek asa qiyn jaghdaylarda, yaghni, ózgelermen aqyldasyp, baghynyshtylardyng pikirin súrap jatudy uaqyt kótermeytin qysyltayang sәtterde ghana qoldanuy qajet. Al bylayghy kezderde basshy óz qaramaghyndaghylargha yqpal etuding ózge joldaryn – mәselen, ótinu («myna tapsyrmany erteng tanertenge deyin bitirseng jaqsy bolar edi...») nemese jaymashuaq dostyq rәuishtegi syn-eskertpe («búl júmysty búdan da jaqsy oryndau sening qolynnan keletinin bilemin, nege selqos qaradyn?») sekildi tәsilderdi paydalanghany jón. Alayda is jýzinde basshynyng bәri búlay oilay hәm búlay jasay bermeydi. Óitkeni, qolynda qos «pulit» túr ghoy! Júmysshymen әngimelesip әure bop qaytedi: búiyra sal! Oryndamasa, jazalay sal! Rahat!

Ras, әri-beriden song basshy adamnyng búiyrghanynda, onysy uaqytynda oryndalmaghan jaghdayda jazalauynda túrghan eshtene joq. Búl – onyng qúqyghy. Eng ókinishtisi, osy qos qúqyq birte-birte basshynyng ózin de ózgerte bastaydy. Kóp úzamay ol ózgelerding jaghdayyn týsinuden, uayymyn sezinuden qalady. Oghan eng onayy – búiyra salu men jazalay salu sekildi bolyp túrady. Tipti búl minezin ol birte-birte otbasyna kóshirip әkelui de ghajap emes. Sosyn bastyq adam júrttyng bәrining ózin siltidey tynyp tyndauyna ýirenip qalady. Yaghni, endi elding bәri ol ne aitsa da, sózin bólmey tynday beruge mindetti siyaqty sezine bastaydy. Ghalymdardyng zertteuinshe, lauazymdy oryngha qyzyghushylyqtyng bir qúpiyasy – ózgelerge óz sózin tyndatugha degen qúshtarlyqta jatsa kerek.

«Senen mynany ótinsem dep edim...»

Sonda jaqsy basshy bolu ýshin ne isteu kerek?

Áueli ózinizding búrynghy basshylarynyzdy eske týsiriniz. Olardyng qanday qyryn únatyp, qay qylyqtaryn jaqtyrmaytyn ediniz? Eng jynynyzgha jaqpaytyn basshynyzgha qalay qyrsyghatyn ediniz? Oghan neni dәleldeuge tyrysatynsyz? Oilanyp kórinizshi: qazir sizding qyzmetkerleriniz de sonday kónil-kýide jýrgen joq pa?

Sodan keyin qaramanyzdaghylargha baghynyshty retinde emes, adam retinde qarap kóriniz. Hatshynyzdyng nege qabaghy ashylmaydy? Onymen bir adam siyaqty sóilespegeninizge qansha bolghanyn bilesiz be? Ánebir bólim mengerushisi jinalys sayyn iydeya aityp, belsene berushi edi, keyingi kezde nege «ýni óshti»? Orynbasarynyzdyng nege «lәbbay» degennen basqa aitary qalmay barady? Búryn ol sizben kәdimgidey pikir talastyryp, keyde ontayly sheshimge sonday talqylaudan keyin kelip jatatyn edinizder ghoy? Búl qalay? Býkil mekeme sizding basynyzben ghana júmys isteytin bop bara jatqan joq pa?

Balalarynyz siz turaly óz dostaryna ne aityp jýr – búghan da mәn berip qoi kerek. Keyde eresekter eleng qylmaghan nәrselerdi balalar tez bayqaghysh keledi. «Ákem it talap jatqanday targhyl-targhyl dausymen baqyryp bergende, qyzmetkerleri tyghylatyn tesik tappay qalady eken!» dep maqtan-e-e-p otyrmasyn...

Qaybir jylghy «Shansharda» «Tuka» aitpaqshy, «basymyzdan ótken son... toyyst... bireuding basynan ótken son», bayqaymyz ghoy: baghynyshtylardyng da bәri birdey bolmaydy. Olardyng keybiri sóz týsinedi, keybiri týsinbeydi. Birinshilerimen sypayy sóilesip, ekinshilerin eptep qysyp almasa da bolmaydy. Birin maqtasan, esirip ketedi de, ekinshisin maqtamasan, ensesi kóterilmey jýredi. Bolmys-bitimine qaray әrqaysysymen әrqalay qarym-qatynas jasaugha tura keledi.

Eng bastysy, basshy adam kýnine bir ret qyzmetkerlerine jyly da jaydary intonasiyamen: «Senen mynany ótinsem dep edim...», – dep sóilesudi әdetke ainaldyrsa, olardyng bastyghyna degen kózqarasy da soghan say bolaryn úmytpaghany jón. Kim biledi, sonda, bәlkim, «Bastyq shaqyryp jatyr» degen sózdi estigende bәri de sizding aldynyzgha «...tura merekege bara jatqanday quanyp...» keletin bolar?..

Abai.kz