Ashtyqtyng saldarynan adamnyng ishki dýniyesi, kisilik salttary, býkil moralidyq túlghasy onalmas, týbegeyli ózgeristerge úshyraydy. Úzaqqa sozylghan ashtyq adamnyng ruhany kelbetin azdyrady. Birtútas «men» bir-birine kereghar birneshe «men»-ge ydyraydy.

«Ashtyq kóp jaghdayda «ashtyqtyng sandyraghy» dep atalatyn psihikalyq kýizeliske әkelip soghady. Áriyne, ashyghu belgili bir dәrejege deyin psihikalyq simptomsyz-aq óristey berui mýmkin, alayda organizmdegi nәrding ýziletin shaghynda sana kýizele bastaydy.

SANANYNG KÝIZELISI

Sananyng tejegish kýshi әlsiregendikten oilar, iydeyalar bir-birimen baylanyssyz tez-tez almasa bastaydy. Estu men kóru qabileti gallusinasiyagha úshyraydy, adam sanasyn aqylgha syimaytyn naqúrys iydeyalar biyley bastaydy. Alayda búl iydeyalar da sanagha túraqtamay, bir-birin jii almastyrady. Adam óz-ózimen kýbirlep, jynmen sóileskendey kýy keshedi» /Rozenbah P.Ya. «O vliyaniy goloda ne nervnye sentry». SPb, 1883 j/.

Ashtyqtyng saldarynan adamnyng ishki dýniyesi, kisilik salttary, býkil moralidyq túlghasy onalmas, týbegeyli ózgeristerge úshyraydy. Úzaqqa sozylghan ashtyq adamnyng ruhany kelbetin azdyrady. Birtútas «men» bir-birine kereghar birneshe «men»-ge ydyraydy.

«Ashtyq kóp jaghdayda «ashtyqtyng sandyraghy» dep atalatyn psihikalyq kýizeliske әkelip soghady. Áriyne, ashyghu belgili bir dәrejege deyin psihikalyq simptomsyz-aq óristey berui mýmkin, alayda organizmdegi nәrding ýziletin shaghynda sana kýizele bastaydy.

SANANYNG KÝIZELISI

Sananyng tejegish kýshi әlsiregendikten oilar, iydeyalar bir-birimen baylanyssyz tez-tez almasa bastaydy. Estu men kóru qabileti gallusinasiyagha úshyraydy, adam sanasyn aqylgha syimaytyn naqúrys iydeyalar biyley bastaydy. Alayda búl iydeyalar da sanagha túraqtamay, bir-birin jii almastyrady. Adam óz-ózimen kýbirlep, jynmen sóileskendey kýy keshedi» /Rozenbah P.Ya. «O vliyaniy goloda ne nervnye sentry». SPb, 1883 j/.

Osynyng nәtiyjesinde adam sanasynda әldebir «bos kenistik» payda bolady. Búnday «bos kenistiktin» kezinde adam qansha tyryssa da oiyn jinaqtay almay әurelenedi. Atalmysh kýy Knut Gamsunnyng «Ashtyq» әngimesinde surettelgen. Keyipker qansha arpalyssa da ótken ómirin, ózining kim ekenin esine týsire almaydy, tipti oilay almaydy. Yaghny ashtyqtyng saldarynan oy aghysynyng ózi tejelip, toqtaydy.

Birqatar ghalymdar revolusiya men azamat soghysynan keyingi jyldary eresek adamdardyng oilau qabiletinin, oqushylardyng ýlgerimining tómendep ketkenin atap ótedi.

Aqyrynda, ashtyqtyng eng súmdyq zardaby - esten adasu, jyndanu bolyp tabylady. Rossiyadan shyghatyn «Krasnaya gazetanyn» 1922 jylghy 31 yanvari kýngi nomerinen mynany oqimyz: «Jyndanyp ketken adamdar kóp. Birde týn ishinde shirkeuding qonyrauy soghyldy. Qonyraudy qútyryna soghyp jatqan shashy dudyraghan krestiyanin /sharua/ edi. Soqqan sayyn biylep qoyady. Jәne qoldan kelgenshe qattyraq soghugha tyrysady. Esi dúrys bir adamy joq derevnyalar kóptep kezdesedi».

Ishki baylanystary ýzilgen, kýizeliske týsken my dúrystap júmys istey almaydy. Álbette, uaqytsha biyik psihikalyq serpilisterding mәnin joqqa shygharugha bolmaydy. Ghylymda «insayt» degen úghym bar /ayannyng ghylymy aty/. Osynday insayttardyng kezinde sandyraq, absurd shygharmalarmen qatar keyde shyn mәnisinde asqaq tuyndylar jaratyluy mýmkin. Alayda joqshylyqtan bolghan ashtyq pen taza askettik maqsattarda ashyghu ekeuining arasyn ajyrata bilu kerek. Tútas halyqtardy jer betinen jalmaghan, biologiyalyq apat týrindegi ashtyqtyng emi bolmaydy. Búnday ashtyq kezindegi insayt - ol ashyqqan midyng sandyraghynan tughan mahshar kýnning insayty.

Al askettik maqsattaghy ashyghu - búl qadaghalaudaghy laboratoriyalyq ashyghu. Kez kelgen sәtte toqtatugha bolatyn ashyghu. Alayda jartylay sandyraqqa qúrylatyn búnday shygharmashylyq midyng qalypty jýieden shyghyp ketkendigining belgisi bolyp tabylady.

Pitirim Sorokin búl jayynda bylay deydi: «Atalghan shygharmalardyng keybireuining osynday asqaq dәrejege jetuining sebebi әli kýnge deyin dauly bolyp keledi. Ashtyqtan ba, әlde ashtyqtyng әserin joqqa shygharghan basqa faktorlardan ba? Adam jәne onyng ómiri bir ghana ashtyqtyng emes, kóptegen determinatorlardyng funksiyasy. Olardyng keybireui bir-birimen astasa kele basqa faktorlardyng әserin /onyng ishinde ashtyq ta bar/ jokqa shyghara alady.

Aysa men Múhamed payghambarlar. Budda, Ignatiy Loyola jәne elitanyng basqa ókilderine, tәnning tilegin tejep, dúghamen ghana kónil demdegen basqa asketterge ashtyqpen qatar basqa da shetin jaghdaylar óser etkeni sózsiz. Olardyng intellektualdyq qabiletterining osynsha shetin bolyp kelui osydan».

TREFOTAKSIS ÚGhYMY

Biologiya ghylymynda trefotropizm nemese trefotaksis úghymy bar. Búl úghym ashyqqan tirshilik iyesining tamaqqa janasuyn belgileydi /adamnyng basqa tirshilik iyesinen aiyrmasy ol tamaqqa ghana emes, sol tamaqqa qol jetkizetin azyq-týlikting ekvivalenti - aqshagha da janasady, kúmar bolady/. Ashyqqan adamnyng qanday da bolmasyn qúlqy trefotaksistik minez-qúlyq bolyp tabylady. Jer betindegi tiri jәndikting /onyng ishinde biyik tirshilik iyeleri de bar/ býkil tirshiligi trefotaksistik әreket bolyp tabylady. Adamnyng basqa tirshilik iyelerinen aiyrmasy, ol tarihy ghúmyrynyng barysynda ózining trefotaksistik minez-qúlqyn óte kýrdelendirip jiberdi.

Ash mysyqqa bir kesek et nemese bir kese sýtti kórsetiniz, ol birden osy azyq-týlik obiektisine tartyla, júghysa bastaydy. Atalghan tamaqty jasyryp qoysanyz, ol ony qaytken kýnde de, bar aqylyn júmsap jýrip tauyp alugha tyrysady. Qústardyn, andardyng basqa jaqqa auyp ketui, shegirtkening kóshui - osynyng barlyghy trefotaksistik qúlyqtyng mysaly bola alady. Tura sonday, biraq asa kýrdelengen kúlyqty biz adam tabighatynan da tabamyz. Adamdardyng ashtyq jaylaghan ólkelerden azyghy mol basqa jerlerge qonys audaruy /mysaly, «Halyqtardyng úly kóshkini», ashtyq jaylaghan orys guberniyalary krestiyandarynyng Qazaqstangha kóship kelui/ - osynyng bәri trefotaksistik kórinisteri. Ashtyq stimuldary men toyynu reaksiyalary eng qarapayym aghza men adamgha deyingi aralyqtaghy barlyq tirshilik iyelerine ortaq. Alayda qarapayym jәndikterding adamnan aiyrmasy - olarda tarih joq. Olardyng tirshiligi - tirshilik pen ólimning tausylyp bitpeytin tizbegi. Adam tarihy ómir sýrdi, órkeniyet tudyrdy. Ol óz tirshiligin adam aitqysyz dәrejede kýrdelendirdi. Tiyisinshe onyng trefotaksistik minez-qúlqy da kýrdelengen. Tamaq kóz aldynda túrghanda adam ony jey salady. Al tamaq nemese onyng ekvivalenti - aqsha joq kezde adamnyng trefotaksistik kúlqy keyde bir-birine baylanyssyz bolyp kórinetin әreketterding kýrdeli tizbegine ainalady. Kóptegen trefotaksis aktileri bir qaraghanda tamaqqa, tamaqtanugha eshqanday qatysy joq bolyp kórinedi. Alayda búl syrtqy kórinis, trefotaksistik qúlyqtyng kýrdelenuinen tuyndaghan әser ghana. Tamaqqa qatysty qoghamnyng ómiri, qisapsyz kirer-shyghar esigi bar yghy-jyghy labirintke úqsas. Esten tandyrar júmbaq ta, kýtpegen nәubet te sonda. Mәdeniyetti adamnyng ómiri men jabayy adamnyng nemese «ýshinshi dýniye» /«tretiy miyr»/ adamynyng tirshiligi arasynda ne aiyrma bar? Bar aiyrma - trefotaksisting kýrdeliliginde. Ilki nemese jabayy adam ang aulaydy, balyq sýzedi, jeuge bolatyn tamyr, týrli jemis-jiydek jinaydy, basqa taypalargha shabuyl jasap, olardyng azyq-týlik qoryn tartyp alady. Kýrdeli zamanda ómir sýrip otyrghan adamnyng trefotaksistik minez-qúlqy tiyisinshe kýrdelengen. Bir qaraghanda kómir týsiru, sahnada әn salu nemese kompiuterde júmys isteudi trefotaksistik әreket dep qarau aqylgha syimaytyn siyaqty. Alayda býgingi ómirde atalghannyng barlyghy trefotaksistik әreketten basqa týk te emes. Adamdy búralang jolmen jýrgizetin, jolshybay órkeniyetti bayytatyn trefotaksistik әreket. «Tamaq ishu kerek» - adam tiyisinshe kómir týsiredi. «Tamaq ishu kerek» - adam sahnada әn aitady. - «Tamaq ishu kerek» - adam kompiuterde kýrdeli esepteuler jasaydy.

Órkeniyet mәdeniyetpen qatar jaratylghan. Býginde búl - dau tudyrmaytyn aqiqat. Jabayy, әlmisaqtyng adamy andy ústap jeuge bir kýni men bir týnin júmsaugha mәjbýr bolatyn. Keyinnen qughynnyng ornyn sadaq basty. Kóne adamda kól-kósir bos uaqyt payda boldy. Osylaysha órkeniyet payda boldy. Mine, búl - trefotaksistik arqasynda jetken jetistik. Alayda tarih eshqashanda týzu syzyqpen óristemeydi. Kóp jaghdayda qaytarylmaly-ilgerilemeli damudyng ýlgisi etek alyp otyrady. Keyde órkeniyet ondaghan ghasyr keri qaray shegerilui mýmkin. Adam ómiri primitivizasiyagha úshyrap, qarabayyrlanady. Yuriy Rytheuding bir romanynda amerikandyq sauda kemesi Soltýstik Múzdy múhittyng jaghasyndaghy faktoriyagha búratana halyqtarmen sauda jasaugha keledi. Kemedegi Djon Maklennan esimdi bir adam dinamit jarylysy kezinde qolynan aiyrylady, auyr jaraqat aqyrynda gangrenagha ainalady. Amerikandyqtar Maklennandy jergilikti chukchalar taypasyna amanattap, ózderi elderine qaytyp ketedi. Chukchalar Maklennandy emdep shygharady. Kelesi jyly keme kelmey qalady. Odan keyingi jyldary da kelmeydi. Odan keyin Oktyabri revolusiyasy bastalyp, Sovet memleketi ornaydy. Sonymen Maklennan chukchalarmen qalady, ýirenisedi, bayyrghylanady. Kóp jyl ótkennen keyin Maklennannyng artynan sheshesi izdep keledi. Ekeui úzaq sóilesedi. Biraq týsinise almaydy. Sheshesi Maklennannyng hristian ekenin esine salady, «myna jabayy adamdarmen ne ortaghyng bar, eline qayt» deydi. Biraq tabighat ayasyndaghy pәk, izgi ómirge bauyr basqan Maklennan sheshesining aitqanyna kónbeydi.  Sheshesi balasyna qarghys aityp Amerikagha qaytady. Roman ózining iydeyalyq mazmúny jaghynan zamanynda Batys ónerinde ýlken janghyryq tudyrghan Poli Gogenning Taity sujetterine salghan suretterimen ýndesip jatyr. Gogen Taity halqynyng әlmisaqtyq ómirin beyneleymin dep maqsat qoymaghan /keybir suret synshylary oylaghanday/. Chukot jazushysy da, fransuz suretshisi de adamdy, biraq әlmisaqtyng adamy emes, kerisinshe órkeniyetting qasang jamylghysynan ada, taza adamdy beyneleuge úmtylghan. Gogenning suretindegi Taity qyzdary qanday kórikti bolsa, amerikandyq Maklennandy panalatqan chukot taypasynyng erleri men әielderining de boyynan adamnyng shyryshy búzylmaghan túlghasy tepsinip kórinip túr.

Jogharyda aitqanymyzday, býgingi zamannyng adamy qadym zaman adamynan trefotaksistik kúlqynynyng kýrdeliligimen ghana erekshelenedi. Jabayy taypalardyng nemese әlmisaq adamnyng býgingi analogtary ózderining dәuleti túrghysynan býgingi mәdeniyetti adamnan ólsheusiz tómen túr. Jabayy taypa adamynyng barlyq uaqyty tek azyq izdeuge ghana júmsalady. «Tamaq qajeti - adam qajetterining biri ghana, biraq o basta adamdy әreketke iytermeleytin jalghyz ghana qajeti edi» /Buher K. «Vozniknovenie narodnogo hozyaystva» SPb, 1907, 16-bet/. Úqsas sebep úqsas saldargha jeteleydi. Jabayy adamnyng ahualyn keshken mәdeny adamnyng әreketinen de biz sol saryndardy úshyratamyz. Azyq-týlik tabu asa qiyn ólkelerde bolyp qaytqan sayahatshylardyng kýndelikteri men memuarlaryn oqysanyz, olardyng da bar uaqytyn tek azyq izdeuge júmsaytynyn kóresiz. «Búrynghy Rossiya imperiyasynyng territoriyasynda 1917-1949 jyldar aralyghynda, yaghny otyz eki jyl boyy tarihy eksperiyment jýrgizildi. Osy eksperiyment barysynda jogharyda aitylghannyng barlyghy da rastaldy. Endi sovet halqyna ainalghan qoghamnyng azyq izdeuge júmsaghan uaqytynyng kólemi adam aitqysyz ósip, azyq-týlik kartochkasyn tabu, olardyng baghasyn ósirip satu, týkke túrmaytyn úsaq-týiekke bola úzyndyghy birneshe shaqyrymdyq kezekke túru, azyq-týlik izdep bazarlargha baru, «qara bazardy» aralau, tamaq ýshin neshe týrli júmystargha jaldanu t.t. Tiyisinshe, basqa ermekke arnalghan uaqyt kólemi mýldem azaydy /mysaly, teatrgha baru, kórme, kitaphanagha, tanystargha baru, seruenge shyghu toqtady/. Adam ómirining mәni tek «qaryn toyghyzugha ghana ainaldy», - dep jazady P.Sorokiyn. Biraq búl jerde ol defisittik ashtyq jayynda emes, sovet basshylyghy ýlken kýshpen toqtatqan jappay ashtyqtan keyin bolghan salystyrmaly ashtyq jayynda ghana aityp otyr.

Al sovet tarihynyng kóp kezeninde el ishin defisittik dep atalatyn shyn ashtyq jaylaghany ayan.

Adam ómiri qauip-qaterge toly. Jәne adamnyng intellekti ósken sayyn onyng jolyndaghy qauip-qater de kýrdelene týsedi. Filogenetikalyq jәne individtik damu barysynda adam boyynda qauip pen qaterge qarsy birqatar reaksiyalar qalyptasty. Ashtyq kezindegi adamnyng minez-qúlqynan, ashtyq pen onyng refleksteri adam boyyndaghy ózin-ózi aqtau instinkterimen konfliktige týsetinin bayqaugha bolady. Adam ashtyqqa shydamay basyn bәigege tigip, ólim jolyna týsedi. Ózin-ózi qorghau refleksteri men ashtyqtan tuyndaghan reflekster konfliktige keledi. Jәne barlyq uaqytta derlik ashtyq refleksteri osy jekpe-jekte jenip shyghady. Ashtyq ózin-ózi saqtau instinktin eki amalmen: tikeley shabuylmen nemese úzaq qorshaugha alyp sharshatyp, saudyratyp baryp jenedi. Adamzat tarihynda talay qalalardyng qorghaushylary barlyq azyq pen sudy tauysyp bolghannan keyin jaudyng addynda tize býgip nemese qorshaudy búzyp ótemiz dep jankeshti shabuylgha shyghyp qyrylghan kezderi bolghan.

Ashtyq bolmasa adamnyng ózin-ózi saqtau týisigi býtin bolar edi, ol týisik adamdy ajaldy joldan saqtap túrar edi. Atalmysh oqighalardy tizbelep keregi joq. Ashtyqsyz soghys joq, qarny toq adam kózsiz әreketke barmaydy. Tipti revolusiyalyq búlghaq etek alghan 1917-1922 jyldardyng ózinde ChON-nyng әskeri kýzetip túrghan /ChON - qalmaq jәne Birinshi dýniyejýzilik soghys kezinde tútqyngha týsken nemis soldattarynan kúrastyrylghan arnayy әskery kúramalar/ azyq-týlik qoymalary tonalatyn bolghan. Shabuylshylardy pulemetpen qyrghan. Biraq ashtyqtan esi auysqan adamdar eshtenege qaramay algha úmtylady eken. Banditter men dezertirlerding óz erkimen berilui, petrogradtyqtardyng obany júqtyryp alamyn dep qoryqpay derevnyagha azyq izdep baruy, adam etin jeu, qystyng qarsanynda bir japyraq nan ýshin jyly kiyimderdi satu, taghy basqa tolyp jatqan mysaldar - ashtyq refleksteri men ózin-ózi saqtau instinktining arasyndaghy tartystyng jәne songhysynyng qashan da bolsyn jeniletindigining aighaghy. Eng sonynda ashtyqtyng aqyrghy deregi - adamnyng óz-ózine qol saluy. Frederik Perlz suisidti adam tabighatyndaghy gomisidting ekinshi jaghy, qarsy kórinisi dep esepteydi.

Odan ary baratyn bolsaq, endi adamnyng jeke basynyng qorghanu instinkterining jeniletindigi siyaqty, toptyng qorghanu instinkterining de /instinkty gruppovoy samozashity/ ashtyq refleksteri men tartysqa týsip jeniletindigin kóremiz. Adam bir sәtte jeke túlgha bolyp ta, әleumettik túlgha bolyp ta ómir sýredi. Áleumettenuding /sosializasiya/ formalary kóp. Adam - mindetti týrde әldebir әulettin, taypanyn, partiyanyng mýshesi, belgili bir dinnin, konfessiyanyng ókili. Jeke basqa tәn qorghanu refleksteri men toptyq qorghanu refleksterining arasy jer men kóktey. Olar keyde bir-birimen jarasady, keyde bitispes jaulyqqa   barady.   Keyde   jeke   basyn   saqtau   ýshin   adam   óz tobynyng mýddesine núqsan keltiredi nemese kerisinshe toptyng /әulettin, shirkeudin, partiyanyn, memlekettin, últtyn/ mýddesi jeke adamnan qúrbandyqqa baruyn talap etedi.

Toptyq qorghanu refleksteri әsirese hayuanattarda jaqsy damyghan. Hayuanattar әleminde «ýiirlik» jәne «ata-analyq» reflekster basym týsedi jәne onyng bәri jeke bastyng emes, ýiirding aman qaluyn kózdeydi.

Adamnyng boyyndaghy toptyq qorghanu refleksteri hayuanattar әlemindegi refleksterding meylinshe kýrdelengen týri bolyp tabylady. Búl - kezektesip, keyde taza biologiyalyq, keyde shartty reflekster basym týsip otyratyn kýrdeli kompleks. Otan ýshin, din mýddesi ýshin kúrban bolu osy qatargha jatady. Ashtyq refleksteri toptyq qorghanu refleksterimen bitispes antagonizmde bolady, ekeui eshqashan da bir-birimen jaraspaydy. Jәne barlyq rette, osy teketireste ashtyq jenip shyghyp otyrady. Trefotaksis kúbylystary ózining qarsylasyn әlsiretip, adam boyyndaghy, onyng sanasyndaghy toptyq qorghanu refleksterining eng tereng úyalaghan qasiyetterin joqqa shygharyp joyady. Toptyq qorghanu refleksterining depressiyasyn ýsh topqa bóluge bolady.

Endokannibalizm /óz tobynyng mýshelerin qorek etu/. Endokannibalizm - ashtyqtyng adam psihikasyndaghy toptyq qorghanudyng eng berik formasy, tipti jabayy ang barmaytyn qylyq - óz jaqyndarynyng etin jeuden tartynu refleksin jene alghandyghynyng kórinisi, mysaly bolyp tabylady. Kannibalizm - adam etin jeu, әsirese jabayy, әlmisaq adam taypalarynyng arasynda kóp taraghan. Mysaly, amerikandyq ýndister, eskimostar, t.b. halyqtardyng arasynda kannibalizm keng etek alghan. Birqatar Batys ghalymdary kannibalizm әlmisaq adam taypalaryna jәne olardyng býgingi analogtaryna tәn basty sipat dep esepteydi.  Gollandiyalyq ghalym Rudolif Shteynmes bylay deydi: «Álmisaq adamy kәnigi kannibal edi, yaghny onyng boyynda adam etin jeuden tartynu әdeti joq edi, sebebi onyng etke degen qúmarlyghy adam tәnining aldyndaghy estetikalyq ýreymen de, ólgen adam keyin kek alady degen nanymmen de, adamnyng óleksesine degen fantastikalyq qúrmetpen de shektelmegen».

Búl - júmsaqtap aitatyn bolsaq, nandyrmaytyn uәj. Jyrtqyshtarda din de, morali da joq, alayda olardyng kóbi óz nәsildesining etin jemeydi. Búl jerde biz ashtyqtyng toptyq qorghanu instinkterin depressiyagha úshyratyp jenuine kuә bolyp otyrmyz. Alayda kannibalizm - adam etin jeu, tek qana jabayy taypalarda kezdesedi desek qatelesken bolar edik. Úqsas sebep, úqsas saldargha, úqsas nәtiyjege aparyp soghady. Japoniya, Qytay, Mysyr, Riym, Gresiya, ortaghasyrlyq Europada kannibalizm faktileri kóptep kezdesedi. Bir jylnamada Fransiyada 1030-1032 jyldary ashtyq kezinde 48 adamdy soyyp jegen bir adamnyng sottalyp, ólim jazasyna kesilgendigi aityldy. Al Vengriyada bir adam ghibadat kezinde 30 bala men 8 eresek adamdy soyyp jegenin moynyna alghany aitylady.

897 jyly Germaniyadaghy ashtyq kezinde adamdar jas qabirlerdi qazyp, jana jerlengen adamdardyng etin jegen. Burgundiyada 1031-1033 jyldary adam etin bazarda satyp, balalardy ormangha aldap aparyp óltirip, etin jegen.

Rossiyada ashtyq kezinde adamnyng etin bazargha shygharyp satu әdepki is edi. «Ata men ana balalaryn jedi, balalar ata men anasyn jedi, ýy iyeleri qonaqtaryn jedi, adamnyng eti bazarda siyr eti dep satyldy, jýrginshiler meymanhanalargha toqtaugha qoryqty /Soloviev S.M. «Istoriya Rossiiy», 2-tom, 740-742-better/. /«1601-1602 jyldardaghy ashtyq kezinde adamdar aiuannan jaman boldy, bir ýzim nan ýshin adamdy tonady, óltirdi, óltirip qana qoyghan joq, bir-birining etin jedi»/ /Karamzin N.M. «Istoriya gosudarstva Rossiyskogo, 11-tom/. Jylnamashy «adamdar aitudyng ózi haram nәrselerdi jedi» dep jazdy /Ensiklopedicheskiy slovari Brokgauza y Efrona. 9-tom, 102-104-better/. Sovet tarihy Leningrad blokadasy kezinde adamdardyng kisi etin jegenin jasyryp keldi.

Osynyng ózi jetkilikti shyghar deymiz. Keltirilgen derekter tarihtyng nebir keremet oqighalarynyng negizinde kәdimgi trefotaksis jatqanyn kórsetedi.

Ashtyq, toptyq qorghanudyng endi bir týrin joyady. Ol - jaqyn adamdardy óltiru /ata men ana, bala, joldasyn t.b./. Jylnamashylar gottentottardyng kóp jaghdayda qartayghan ata-analaryn tastap ketetinin aitady. Búl jerdegi jalghyz sebep - azyq-týlikting jetkiliksizdigi, jabayy taypalarda balany óltiru daghdysy da osy ashtyqtan bolghan /mysalgha, islam dinin qabyldaghangha deyin arabtar da balalaryn, әsirese qyz balany kóp óltirgen/. «Kóptegen tómen nәsilderde balany óltiru daghdysynyng tirshilik, túrmys qiyndyghynan ekendigine kýmәn joq. Bala anasyna er-azamattyng sonynan ilesip otyruyna kedergi keltiredi. Ýnemi ashtyq ýstinde jýretin jabayylar qolgha baylau bolghan bala men qaryn toyghyzudyng eki arasyn tandaugha mәjbýr bolady. Olar kóp jaghdayda óz ómirin saqtau ýshin balasyn óltiredi, al endi keybir taypalar balany óltirip qana qoymaydy, ony jeydi de", - dep jazady Batystyng bir ghalymy. «Prussiyada ashtyq kezinde ata-ana balasyn jedi, balalar ata-anasyn jedi» /Sitovich. «Goloda v Rossiy y Zapadnoy Evrope», 2-bet/.

Toptyq qorghanu instinkterin depressiyalaudyng endi bir formasy - satqyndyq. Bir japyraq nangha bola óz tobyn satyp jaugha ótu, dini, partiyalyq nemese basqa satqyndyqtyng týrleri.

Ashtyq dini, qúqyqtyq, moralidyq, estetikalyq, barlyq әleumettik qúlyqtyng týrlerin azdyrady. Amal ne? Biz qajettilik zanyna ghana baghynatyn fәny dýniyede ómir sýrip otyrmyz. Evropanyng kanondyq qúqyghynda «Qajettilik eshbir zangha baghynbaydy, ol óz zanyn ózi tudyrady» delingen. Adamnyng ashtyq kezindegi istegen isteri osy qúqyqqa sәikes keshiriletin bolghan. Ashtyqtyng saldarynan adam diny rәsimderge salghyrt qaray bastaydy, oghan tipti uaqyty joq. Ashtyqtyng kesirinen adam qaraqshygha, jendetke ainalady. Ziyaly, mәdeniyetti degen zamandardyng ózinde adamzat ashtyqtyng saldarynan moralidyq, dini, estetikalyq nigilizmning eng songhy shegine jetti. Dinnin, zannyn, býkil nizamnyng qaghidalary ayaqasty boldy.

XX ghasyr gumanizmning kýiregen ghasyry bolyp sanalady. Qiyanat, zorlyq pen zombylyq jalpygha birdey nizamgha ainaldy. Ashtyq adamnyng bet-perdesin, ýstindegi «mәdeniyet» dep atalatyn kiyimin ayausyz sydyryp alyp, onyng shyn keypin, jalanash jerding betindegi jalanash aiuan ekenin kórsetti. Nisshe aitqanday, «Mәdeniyet - lapyldaghan ottyng ýstindegi almanyng qabyghynday ghana júqa qabyrshaq».

TOTALITARIZM

Ózimiz jogharyda aitqanday, defisittik ashtyqtyng saldarynan adam tamaqqa nemese onyng ekvivalentterine /mysaly, aqshagha/ úmtylady. Bir adamgha qatysty aqiqat býkil qoghamgha da qatysty. Ashtyq kezinde qogham da jeke adam siyaqty azady. Qaryn toyghyzugha kedergi bolyp túrghan barlyq dini, qúqyqtyq, moralidyq, etikalyq reflekster әlsireydi.

Ashtyqqa úshyraghan qogham tómendegidey amaldarmen qaryn toyghyzugha tyrysady. Olar: 1/ búrynghy azyq-týlik óndiruding amaldaryn jetildiru nemese janasyn oilap shygharu; 2/ basqa memleketten nemese basqa әleumettik toptardan azyq-týlikti beybit jolmen satyp alu; 3/ «basy artyq» halyqty ashtyqi jaylaghan jerden molshylyqty ólkelerge kóshiru /beybit emigrasiya nemese basqa elding jerin tartyp alu/; 4/ soghys arqyly basqa elding azyq-týligin tartyp alu; 5/ atalmysh qoghamnyng óz ishindegi azyq-týlik qoryn nemese onyng ekvivalentterin qayyra bóliske salu; 6/ jәne eng sonynda osy atalghan amaldardy iske asyru mýmkin bolmaghan jaghdayda nәpsini tyydyng eng senimdi joly - ólim bar.

Tarihtyng bolmysyna zer sala qaraghanda barlyq derlik kataklizmning sebebi ashtyqta jatqanyn bayqau qiyn emes. Barlyq adamzat tragediyasy osy alty amaldyng ayasyna syiyp túr. Barlyq derlik tarihy ssenariylerding negizinde ashtyq pen týrlishe kýrdelengen trefotaksis jatyr.

Jeke adam óz maqsatyna jetu jolynda qúqyqtan attap kisi óltirse, terrordyng jolyna týsse, búl qylmys dep atalady. Al, endi býkil halyq bolyp, qogham bolyp osy jolgha týsse, nizamdy taptau, biylikpen kýres jalpylyq sipat alsa, búl kóterilis nemese revolusiya dep atalady. Barlyq әleumettik tolqular biyik iydealdar jolynda bastalady degen jalpygha ortaq jansaq pikir bar. IYdeologiya, biyik úrandar /«Erkindik, tendik, bauyrlastyq», «Jer men bostandyq»/ - búnyng barlyghy búlghaqtyng kosmetikasy ghana. Ippolit Ten bylay dep jazady:

«Revolusiya ózin-ózi «Erkindik, tendik, bauyrlastyq» dep qanshama әshekeylegenimen, týptep kelgende, ol menshikti qayta bólisu bolyp tabylady; atalmysh belgisi - onyng basty qasiyeti, kozghaushy kýshi, tarihy maghynasy. Alayda kóne zamandarda da qaryzdy keshiru, dәulettilerding mýlkin tәrkileu, jer bólisu bolghan, biraq búl prosester qalanyng kóleminde ghana bolatyn, shaghyn aimaqtan aspaytyn. Fransuz revolusiyasy adamzat tarihynda birinshi ret ýlken memleket dengeyinde iske asty».

Adam basqa bireudi qaraptan-qarap óltirmeydi. Ol mindetti týrde óz әreketine, óz isine әldebir iydeologiyalyq negiz izdep tabady. Tipti deseniz, kәnigi qylmyskerding ózinde әldebir iydeologiya bolady. Atalmysh belgining iri әleumettik qozghalystar men revolusiyalargha da qatysy bar. Qanday da bolmasyn revolusiyada iydeologiya jetilip-artylady. Qadym zamanyndaghy barlyq revolusiyalar biyik múrattar jolynda iske asqan, alayda sol uәdelerding birde-bireui oryndalghan joq. Býginge deyin jalghasyn tauyp jatqan hristian revolusiyasy da qolyna tendiktin, bauyrlastyq pen kommunizmning tuyn ústap keledi. Álbette, búl úrannyng birde-bireui iske asqan joq. Úly fransuz revolusiyasy da úly gumanistik úrandardyng ayasynda bastaldy. Aqyrynda Konventpen, giliotinamen, imperiyamen ayaqtaldy. Úly orys revolusiyasynyng da erekshelenip ketken eshtenesi joq. «Halyqtar týrmesin» qiratu odan da ýlken, jer betindegi qúrlyqtyng altydan birin qamtyghan jana abaqtynyng salynuymen ayaqtaldy.

Totalitarizm qalay payda bolady? Onyng sebepteri ne, tamyry qayda? Ol, júrt oilaghanday, tarihtyng qiyanaty ma, adamnan bólek nәrse me nemese bizding psihikamyzdyn, býkil tabighatymyzdyn, konstitusiyamyzdyng jalghasy ma?

Qadym zamanghy taypalardyng әdepki ómiri ashtyqtyng ótinde bolghan. Adamzat túzdy tauyp, ol arqyly azyq-týlik konservileudi ýirengenshe, anshylyqpen, balyqshylyqpen jemis-jiydek terumen kýn kóretin taypalar azyq saqtay almaytyn. Almaghayyp anshylyqqa tәueldi bolghan kóne adam tamaqty qarny jarylghansha jeytin nemese ash jýretin. Taypadan ashtyqtyng ýreyi arylmaytyn. Sondyqtan búnday, qarapayym tútynushylyq kommunizm etek alghan kóne taypalardaghy azyq-týlik tek taypanyng ghana ortaq menshigi bolatyn. Andy aulaghan, qolgha týsirgen anshy oljany iyemdene almaydy. Barlyghy da taypanyng biyliginde. Kóne taypalardaghy jabayy kommunizm, bolashaq memleketterdin, sayasy jәne qúqyqtyq jýielerding negizi bolghan etatizmning tamyry bolyp tabylady.

Orta ghasyrgha kóshkende de jabayy kommunizmning bar bolghany jetilgen týrin kóremiz. Ziyaly korolider kezindegi Fransiya men I Petrding kezindegi Rossiya adam qúqyghy túrghysynan alghanda E.Teylor, Liuis Morgan jazghan qadym zamany taypalarynan pәlendey aiyrmasy joq ekenin kóremiz. Bar aiyrma - jan-jaqty tiyanaqtalghan memlekettik jәne salyq jýiesinde.

Kóne Mysyr, Assiriya men Babyl, Parsy, kóne Ýndiden de osyny kóremiz. Knyazidikter men patshalyqtardyng arasyndaghy eshqashan bitip bolmaytyn soghys jәne soghysqa ilese jýretin ashtyq. Úshy-qiyry joq ashtyq, bitpeytin soghys. Individ týk emes. Adam ómiri tauyqtyng qúnynday. Bәri de memleketting qolynda.

Jappay ashtyq pen soghys barlyq uaqytta qoghamnyng әleumettik jýiesin ózgertip otyrady. Eng әueli búl ózgerister azyq-týlikpen qamtamasyz etu jýiesinde óristeydi, artynsha qogham ómirining basqa salalaryna da tamyr jayady. Kýshpen memlekettendiru iske asady. Ýkimet ekonomikadaghy barlyq qatynasty qadaghalap otyrudy endi óz qolyna alady. Ol endi qalauynsha qoghamdyq jәne jekemenshik mýlikti tәrkiley bastaydy /óz paydasyna/. Ashtyq pen soghys, ashtyq pen әleumettik tolqular, revolusiyalar - mәngi qúbylystar. Sol sebepti ashtyqtyng ótinde túrghan qanday da bolmasyn qogham erte me, kesh pe, memlekettenedi, etatizasiyalanady. Búl - búltarmas, búltartpas aqiqat. Al etatizm men totalitarizmning arasy bir-aq qadam. Adamzat tarihynda biylikting búl әzәzilin jengen eshkim joq.

ÚLY QYTAY QABYRGhASY JAYYNDAGhY MIYF

Úly Qytay qabyrghasynyng qúrylysyn «sary imperator» Sini-Shy Huandy bastap, ýsh jýz jyldyq Min dinastiyasynyng negizin qalaghan Chju Yuanichjan ayaqtady. Qabyrgha, býgingi tarihshylar dәleldep jýrgendey, qorghanys ýshin salynbaghan edi. Ol dýniyeni ishki jәne syrtqy Qytay etip ekige bóldi. Qabyrghanyng ishindegi Qytay - Aspanasty imperiyasynyng ortalyghy, al qabyrghanyng syrtyndaghylar - baghynghany bar, әzirge baghynbasa da keyinnen baghyndyrylatyn qúldar, búratana júrttar. Býginde qabyrghanyng tastan qalanbaghany belgili bolyp otyr. Ol kәdimgi shiyki kirpishten qiystyrylghan. Jauynnan ezilgen qabyrgha pәlenbay shaqyrymdyq balshyq ýiindisine ainalyp otyrghan. Qabyrghanyng tas fragmentteri keyinnen turister ýshin salynghan.

Kóne Qytay qanday qogham edi? Búl barynsha ortalyqtanghan, adamdardyng әrbir basqan qadamy, әrbir demi memleketting qadaghalauyndaghy qogham bolatyn. Memleketting biyligi sheksiz, azamattardyng qúqyghy joqqa tәn edi. Búnday ortalyqtanu qalaysha mýmkin boldy? Barlyq uaqyttaghyday, barlyq jerdegidey, Qytaydyng da osynsha dәrejede ortalyqtanuy men memlekettenuining syry ashtyq pen soghysta jatyr. Qytaydyng eng ýlken problemasy - halqynyng kóptiginde. Indet, ashtyq, soghys, revolusiyanyng saldarynan adam qisapsyz kóp qyrylyp, Qytay jerinde biylik adam aitqysyz kýsheyip, qogham eriksiz etatizasiyagha úshyrap otyrdy.

Zorlyqshyl-etatistik qoghamnyng qarsy ýlgisi individualidyq-anarhistik qogham bolyp tabylady. Búnday qoghamda biylikting kompetensiyasy óte tómen dengeyde nemese mýldem joq deuge bolady. Memleket adamdardyng arasyndaghy qatynastardy qadaghalamaydy, azamat - erikti túlgha. Áriyne, tarihta búnday ýlgili qogham ózining «taza» kýiinde eshqashan bolghan emes. Zertteulerge qaraghanda damudyng eng tómengi satysynda túrghan primitiv qoghamdardyng ózinde, tipti ýngirde túratyn jabayylarda biylikting júrnaghy, primitivtik bolsa da ortalyqtanudyng formalary bar. Adamzat tarihy osy etatistik jәne anarhistik qogham ýlgileri arasynda ýnemi tolqumen ótedi.

Qytay iydeologiyasy túrghysynan kelgende sahara osy anarhistik qoghamnyn, anarhistik mәdeniyetting ýlgisi bolyp tabylady. Dәlirek aitqanda, Qytay ýshin sahara qashanda mәdeny kenistikten, oikumenadan tys ólke bolyp sanalatyn. Qytay adamy ýshin ortalyqtanghan joghary biylikting boluy әlmisaqtan kele jatqan kiyeli zan... Qytay azamaty tughannan osynday iydeologiya ayasynda tәrbiyelenedi.

Kóshpendi ýshin «joghary biylik» degen sózding maghynasynyng ózi týsiniksiz. Saharanyng adamy bir-birine teng prezumpsiyalardy ghana biledi. Ol pariytetti ghana moyyndaydy. Dalalyq әskery demokratiya ruaralyq pariytetter men kelisimderge ghana negizdeledi. Handy halyq saylaydy. Al shyndyghyna kelgende hannyng qolynda eshqanday biylik joq dese de bolghanday. Soghys, týrli nәubet kezinde ghana hangha ýlken ókilettik beriledi. Han әdiletti bolghanda ghana kýshti bola alady. Ol moraldik kariera jasap baryp qana әleumet aldynda salmaqqa ie bola alady. Alayda dalanyng zandaryn búzghan, әdiletsizdikke barghan hannyng ýii men mýlkin talapaygha salyp, jalghyz ózin aidalagha tastap ketetin bolghan. Tipti Altyn Orda kýiregen orta ghasyrdyng ózinde Batys júrtyn baghyndyryp biyleuding tәjiriybesine jetilgen, ózderi de zang men nizamgha baghynyp ýirengen kóshpendiler bәribir anarhister edi. Álbette, jaqsy maghynasyndaghy anarhister, yaghny erikti adamdar edi. Qazaq-noghaydyng úly jyrauy Shalkiyiz ózining әmirshisi By Temir qajygha jýreyin dep jatqanda kelip, qamshysyn bilep túryp aitqany bar:

... Edilden shyqqan syzashyq,

Biz kórgende,

Tebingige jeter-jetpes su edi,

Telegeydey shayqaltyp,

Teniz etse - Tәniri etti,

Jaghasyna qyrshyn

bitken tal edi.

Japyraghyn jayqaltyp

Terek etse - Tәniri etti.

Tebingining astynan

Ala balta suyrysyp,

Tepsinisip kelgende

Teng atanyng úly edin,

Dәrejendi artyq etse

- Tәniri etti.

Kóshpendining býkil bolmysy, býkil tarihy taghdyry osy qúdiretti óleng joldarynan kórinedi. Álbette, Qytay sanasy ýshin tendikting múnday dәrejesi týsiniksiz edi. Sol sebepti sahara Qytay ýshin qauipti edi. Erkindikting mysaly retinde qauipti. Mine, Qytay qabyrghasynyng bar qúpiyasy osynda jatyr. Qytay azamaty búnday erkindikti kórmeui kerek. Qytay sanasy búnday bostandyqty armandamau kerek, búnday erkindikti kórip tolqymau kerek. Qabyrgha jogharyda aitqanymyzday, qorghanys ýshin salynbaghan edi. Sebebi, Qytaydyng bir tarihshysy aitqanday, ol kezde týrik kavaleriyasynyng shabuylyna qarsy túratyn kýsh býkil әlemde joq bolatyn. Tipti deseniz ezilip, qirap jatqan qabyrghany shabuyldap ne kerek, sebebi arasynan ótetin birneshe shaqyrymdyq ashyq jerleri bar eken. Egerde Qytay әmirshileri qabyrghagha әsker qoyatyn bolsa, ol ýshin jaqsy qarulanghan 5 million jauynger qajet bolady. Al onday armiyany asyrau ýshin 10 million sharua, eginshi, dihan erteden keshke deyin bel jazbay enbek etui kerek. Jәne osynyng bәri oidan shygharylghan qauipten tuyp otyr.

Qabyrgha kóshpendilerden qorghanu ýshin salynghan joq. Qabyrgha qytaylardyng syrtqy dýniyege shyqpauyn qadaghalap otyru, kýzetip otyru ýshin salynghan. Basqa kez kelgen sana siyaqty Qytay sanasy da mifologiyalanghan sana. Qabyrghanyng qalynynan әli kýnge deyin qyshtan jasalghan bes qaruyn asynghan jauyngerlerding beynesi tabylady /keyde ol qabyrghagha sylap jibergen shyn adam boluy da mýmkin/. Ol jauyngerler Aspanasty imperiyasyn «Soltýstik perileri» - saqtar men sarmattardan, ghúndardan, sodan song týrikterden qorghap túrdy. Qytay sanasy ýshin qabyrghanyng arghy jaghy - shyghugha tyiym salynghan dýnie /kórip otyrghanymyzday, jerdi tikenek symmen, qabyrghamen qorshaudy Stalin oilap shygharmaghan eken. Óz elin qamap ústap otyratyn alyp qora salu Qytay geopolitikasynyng klassikteri Siyn-Shy Huandy men Chju-yanichjaninan qalghan «dәstýr» eken/.

Aleksandr Dugin siyaqty býgingi orys tradisionalisteri /dәstýrshilder/ Rossiyanyng dәstýrli Qytay órkeniyetimen odaqtastyryp atlantisterge qarsy kýresuding iydeyasyn uaghyzdap jýr. Qytay órkeniyetining dәstýrliligi jayyndaghy iydeyanyng ózi jansaq /dәstýrdi A.Dugin jәne orys qayratkerleri qanday paradigma ayasynda týsinetinin eskersek/. Qytay eshqashan dәstýrge jatpaghan, dәstýrde bolmaghan. Orys dәstýrshilderi búl jerde dәstýr men әdepki sabaqtastyqty shatastyryp otyr. Áriyne, Qytay órkeniyeti - sabaqtasty órkeniyet, biraq dәstýrli órkeniyet emes. Sebebi, dәstýrge múnday tabighat jat. Mynjyldyqtar boyy manayyndaghy júrttargha qarsy soyqyrghyny /genosiyd/ sayasatyn týbegeyli, jýieli jýrgizip kelgen, ózine jer bosatudy ghana kózdeytin jәne sodan basqa maqsaty joq qogham dәstýrli qogham bolyp eseptelmeydi. Dәstýr kisilik, izgilik zandaryna bas iyedi, moralidyq imperativke baghynady. Dәstýr ekologiyalyq konstitusiyagha baghynady. Qytay sanasy, Qytay әleumeti, barlyq modernistik sana modernistik әleumet siyaqty, tek qajettilik zanyna ghana baghynady.

Qytay men saharanyng arasyndaghy myndaghan jyldargha sozylghan kýres Qytaydyng jenisimen ayaqtaldy. Modernizm dәstýrdi jendi. Týrik sanasyna aiyqpas jara týsti. Sanadaghy osy jara mezgilimen týrli mentalidik aurular týrinde syrtqa shyghyp otyrady. Qazaq foliklorynyng kóptegen salalarynan, aforistik poeziyasynyng kóptegen týrlerinen, «Zamanaqyr bolghanda qara qytay «qaptaydy», «qytay qaptaghansha topan suy japsyn» dep bastalatyn, alyp ajdahamen eki aradaghy talay úrpaqty jalmaghan nәtiyjesiz kýresting belgisi bolyp tabylatyn qorlyq mәtinder eles berip otyrady.

Kadry iz filima "Kochevniyk" /Nomad/ (2005)

JALGhASY BAR...