اشتىقتىڭ سالدارىنان ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسى، كىسىلىك سالتتارى، بۇكىل مورالدىق تۇلعاسى وڭالماس، تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى. ۇزاققا سوزىلعان اشتىق ادامنىڭ رۋحاني كەلبەتىن ازدىرادى. ءبىرتۇتاس «مەن» ءبىر-بىرىنە كەرەعار بىرنەشە «مەن»-گە ىدىرايدى.

«اشتىق كوپ جاعدايدا «اشتىقتىڭ ساندىراعى» دەپ اتالاتىن پسيحيكالىق كۇيزەلىسكە اكەلىپ سوعادى. ارينە، اشىعۋ بەلگىلى ءبىر دارەجەگە دەيىن پسيحيكالىق سيمپتومسىز-اق ورىستەي بەرۋى مۇمكىن، الايدا ورگانيزمدەگى ءناردىڭ ۇزىلەتىن شاعىندا سانا كۇيزەلە باستايدى.

سانانىڭ كۇيزەلىسى

سانانىڭ تەجەگىش كۇشى السىرەگەندىكتەن ويلار، يدەيالار ءبىر-بىرىمەن بايلانىسسىز تەز-تەز الماسا باستايدى. ەستۋ مەن كورۋ قابىلەتى گالليۋتسيناتسياعا ۇشىرايدى، ادام ساناسىن اقىلعا سىيمايتىن ناقۇرىس يدەيالار بيلەي باستايدى. الايدا بۇل يدەيالار دا ساناعا تۇراقتاماي، ءبىر-ءبىرىن ءجيى الماستىرادى. ادام ءوز-وزىمەن كۇبىرلەپ، جىنمەن سويلەسكەندەي كۇي كەشەدى» /روزەنباح پ.يا. «و ۆلياني گولودا نە نەرۆنىە تسەنترى». سپب، 1883 ج/.

اشتىقتىڭ سالدارىنان ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسى، كىسىلىك سالتتارى، بۇكىل مورالدىق تۇلعاسى وڭالماس، تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى. ۇزاققا سوزىلعان اشتىق ادامنىڭ رۋحاني كەلبەتىن ازدىرادى. ءبىرتۇتاس «مەن» ءبىر-بىرىنە كەرەعار بىرنەشە «مەن»-گە ىدىرايدى.

«اشتىق كوپ جاعدايدا «اشتىقتىڭ ساندىراعى» دەپ اتالاتىن پسيحيكالىق كۇيزەلىسكە اكەلىپ سوعادى. ارينە، اشىعۋ بەلگىلى ءبىر دارەجەگە دەيىن پسيحيكالىق سيمپتومسىز-اق ورىستەي بەرۋى مۇمكىن، الايدا ورگانيزمدەگى ءناردىڭ ۇزىلەتىن شاعىندا سانا كۇيزەلە باستايدى.

سانانىڭ كۇيزەلىسى

سانانىڭ تەجەگىش كۇشى السىرەگەندىكتەن ويلار، يدەيالار ءبىر-بىرىمەن بايلانىسسىز تەز-تەز الماسا باستايدى. ەستۋ مەن كورۋ قابىلەتى گالليۋتسيناتسياعا ۇشىرايدى، ادام ساناسىن اقىلعا سىيمايتىن ناقۇرىس يدەيالار بيلەي باستايدى. الايدا بۇل يدەيالار دا ساناعا تۇراقتاماي، ءبىر-ءبىرىن ءجيى الماستىرادى. ادام ءوز-وزىمەن كۇبىرلەپ، جىنمەن سويلەسكەندەي كۇي كەشەدى» /روزەنباح پ.يا. «و ۆلياني گولودا نە نەرۆنىە تسەنترى». سپب، 1883 ج/.

وسىنىڭ ناتيجەسىندە ادام ساناسىندا الدەبىر «بوس كەڭىستىك» پايدا بولادى. بۇنداي «بوس كەڭىستىكتىڭ» كەزىندە ادام قانشا تىرىسسا دا ويىن جيناقتاي الماي اۋرەلەنەدى. اتالمىش كۇي كنۋت گامسۋننىڭ «اشتىق» اڭگىمەسىندە سۋرەتتەلگەن. كەيىپكەر قانشا ارپالىسسا دا وتكەن ءومىرىن، ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ەسىنە تۇسىرە المايدى، ءتىپتى ويلاي المايدى. ياعني اشتىقتىڭ سالدارىنان وي اعىسىنىڭ ءوزى تەجەلىپ، توقتايدى.

بىرقاتار عالىمدار رەۆوليۋتسيا مەن ازامات سوعىسىنان كەيىنگى جىلدارى ەرەسەك ادامداردىڭ ويلاۋ قابىلەتىنىڭ، وقۋشىلاردىڭ ۇلگەرىمىنىڭ تومەندەپ كەتكەنىن اتاپ وتەدى.

اقىرىندا، اشتىقتىڭ ەڭ سۇمدىق زاردابى - ەستەن اداسۋ، جىندانۋ بولىپ تابىلادى. روسسيادان شىعاتىن «كراسنايا گازەتانىڭ» 1922 جىلعى 31 يانۆار كۇنگى نومەرىنەن مىنانى وقيمىز: «جىندانىپ كەتكەن ادامدار كوپ. بىردە ءتۇن ىشىندە شىركەۋدىڭ قوڭىراۋى سوعىلدى. قوڭىراۋدى قۇتىرىنا سوعىپ جاتقان شاشى دۋدىراعان كرەستيانين /شارۋا/ ەدى. سوققان سايىن بيلەپ قويادى. جانە قولدان كەلگەنشە قاتتىراق سوعۋعا تىرىسادى. ەسى دۇرىس ءبىر ادامى جوق دەرەۆنيالار كوپتەپ كەزدەسەدى».

ىشكى بايلانىستارى ۇزىلگەن، كۇيزەلىسكە تۇسكەن مي دۇرىستاپ جۇمىس ىستەي المايدى. البەتتە، ۋاقىتشا بيىك پسيحيكالىق سەرپىلىستەردىڭ ءمانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. عىلىمدا «ينسايت» دەگەن ۇعىم بار /اياننىڭ عىلىمي اتى/. وسىنداي ينسايتتاردىڭ كەزىندە ساندىراق، ابسۋرد شىعارمالارمەن قاتار كەيدە شىن مانىسىندە اسقاق تۋىندىلار جاراتىلۋى مۇمكىن. الايدا جوقشىلىقتان بولعان اشتىق پەن تازا اسكەتتىك ماقساتتاردا اشىعۋ ەكەۋىنىڭ اراسىن اجىراتا ءبىلۋ كەرەك. تۇتاس حالىقتاردى جەر بەتىنەن جالماعان، بيولوگيالىق اپات تۇرىندەگى اشتىقتىڭ ەمى بولمايدى. بۇنداي اشتىق كەزىندەگى ينسايت - ول اشىققان ميدىڭ ساندىراعىنان تۋعان ماحشار كۇننىڭ ينسايتى.

ال اسكەتتىك ماقساتتاعى اشىعۋ - بۇل قاداعالاۋداعى لابوراتوريالىق اشىعۋ. كەز كەلگەن ساتتە توقتاتۋعا بولاتىن اشىعۋ. الايدا جارتىلاي ساندىراققا قۇرىلاتىن بۇنداي شىعارماشىلىق ميدىڭ قالىپتى جۇيەدەن شىعىپ كەتكەندىگىنىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى.

پيتيريم سوروكين بۇل جايىندا بىلاي دەيدى: «اتالعان شىعارمالاردىڭ كەيبىرەۋىنىڭ وسىنداي اسقاق دارەجەگە جەتۋىنىڭ سەبەبى ءالى كۇنگە دەيىن داۋلى بولىپ كەلەدى. اشتىقتان با، الدە اشتىقتىڭ اسەرىن جوققا شىعارعان باسقا فاكتورلاردان با؟ ادام جانە ونىڭ ءومىرى ءبىر عانا اشتىقتىڭ ەمەس، كوپتەگەن دەتەرميناتورلاردىڭ فۋنكتسياسى. ولاردىڭ كەيبىرەۋى ءبىر-بىرىمەن استاسا كەلە باسقا فاكتورلاردىڭ اسەرىن /ونىڭ ىشىندە اشتىق تا بار/ جوكقا شىعارا الادى.

ايسا مەن مۇحامەد پايعامبارلار. بۋددا، يگناتي لويولا جانە ەليتانىڭ باسقا وكىلدەرىنە، ءتاننىڭ تىلەگىن تەجەپ، دۇعامەن عانا كوڭىل دەمدەگەن باسقا اسكەتتەرگە اشتىقپەن قاتار باسقا دا شەتىن جاعدايلار وسەر ەتكەنى ءسوزسىز. ولاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق قابىلەتتەرىنىڭ وسىنشا شەتىن بولىپ كەلۋى وسىدان».

ترەفوتاكسيس ۇعىمى

بيولوگيا عىلىمىندا ترەفوتروپيزم نەمەسە ترەفوتاكسيس ۇعىمى بار. بۇل ۇعىم اشىققان تىرشىلىك يەسىنىڭ تاماققا جاناسۋىن بەلگىلەيدى /ادامنىڭ باسقا تىرشىلىك يەسىنەن ايىرماسى ول تاماققا عانا ەمەس، سول تاماققا قول جەتكىزەتىن ازىق-تۇلىكتىڭ ەكۆيۆالەنتى - اقشاعا دا جاناسادى، كۇمار بولادى/. اشىققان ادامنىڭ قانداي دا بولماسىن قۇلقى ترەفوتاكسيستىك مىنەز-قۇلىق بولىپ تابىلادى. جەر بەتىندەگى ءتىرى جاندىكتىڭ /ونىڭ ىشىندە بيىك تىرشىلىك يەلەرى دە بار/ بۇكىل تىرشىلىگى ترەفوتاكسيستىك ارەكەت بولىپ تابىلادى. ادامنىڭ باسقا تىرشىلىك يەلەرىنەن ايىرماسى، ول تاريحي عۇمىرىنىڭ بارىسىندا ءوزىنىڭ ترەفوتاكسيستىك مىنەز-قۇلقىن وتە كۇردەلەندىرىپ جىبەردى.

اش مىسىققا ءبىر كەسەك ەت نەمەسە ءبىر كەسە ءسۇتتى كورسەتىڭىز، ول بىردەن وسى ازىق-تۇلىك وبەكتىسىنە تارتىلا، جۇعىسا باستايدى. اتالعان تاماقتى جاسىرىپ قويساڭىز، ول ونى قايتكەن كۇندە دە، بار اقىلىن جۇمساپ ءجۇرىپ تاۋىپ الۋعا تىرىسادى. قۇستاردىڭ، اڭداردىڭ باسقا جاققا اۋىپ كەتۋى، شەگىرتكەنىڭ كوشۋى - وسىنىڭ بارلىعى ترەفوتاكسيستىك قۇلىقتىڭ مىسالى بولا الادى. تۋرا سونداي، بىراق اسا كۇردەلەنگەن كۇلىقتى ءبىز ادام تابيعاتىنان دا تابامىز. ادامداردىڭ اشتىق جايلاعان ولكەلەردەن ازىعى مول باسقا جەرلەرگە قونىس اۋدارۋى /مىسالى، «حالىقتاردىڭ ۇلى كوشكىنى»، اشتىق جايلاعان ورىس گۋبەرنيالارى كرەستياندارىنىڭ قازاقستانعا كوشىپ كەلۋى/ - وسىنىڭ ءبارى ترەفوتاكسيستىك كورىنىستەرى. اشتىق ستيمۋلدارى مەن تويىنۋ رەاكتسيالارى ەڭ قاراپايىم اعزا مەن ادامعا دەيىنگى ارالىقتاعى بارلىق تىرشىلىك يەلەرىنە ورتاق. الايدا قاراپايىم جاندىكتەردىڭ ادامنان ايىرماسى - ولاردا تاريح جوق. ولاردىڭ تىرشىلىگى - تىرشىلىك پەن ءولىمنىڭ تاۋسىلىپ بىتپەيتىن تىزبەگى. ادام تاريحي ءومىر ءسۇردى، وركەنيەت تۋدىردى. ول ءوز تىرشىلىگىن ادام ايتقىسىز دارەجەدە كۇردەلەندىردى. تيىسىنشە ونىڭ ترەفوتاكسيستىك مىنەز-قۇلقى دا كۇردەلەنگەن. تاماق كوز الدىندا تۇرعاندا ادام ونى جەي سالادى. ال تاماق نەمەسە ونىڭ ەكۆيۆالەنتى - اقشا جوق كەزدە ادامنىڭ ترەفوتاكسيستىك كۇلقى كەيدە ءبىر-بىرىنە بايلانىسسىز بولىپ كورىنەتىن ارەكەتتەردىڭ كۇردەلى تىزبەگىنە اينالادى. كوپتەگەن ترەفوتاكسيس اكتىلەرى ءبىر قاراعاندا تاماققا، تاماقتانۋعا ەشقانداي قاتىسى جوق بولىپ كورىنەدى. الايدا بۇل سىرتقى كورىنىس، ترەفوتاكسيستىك قۇلىقتىڭ كۇردەلەنۋىنەن تۋىنداعان اسەر عانا. تاماققا قاتىستى قوعامنىڭ ءومىرى، قيساپسىز كىرەر-شىعار ەسىگى بار ىعى-جىعى لابيرينتكە ۇقساس. ەستەن تاندىرار جۇمباق تا، كۇتپەگەن ناۋبەت تە سوندا. مادەنيەتتى ادامنىڭ ءومىرى مەن جابايى ادامنىڭ نەمەسە «ءۇشىنشى دۇنيە» /«ترەتي مير»/ ادامىنىڭ تىرشىلىگى اراسىندا نە ايىرما بار؟ بار ايىرما - ترەفوتاكسيستىڭ كۇردەلىلىگىندە. ىلكى نەمەسە جابايى ادام اڭ اۋلايدى، بالىق سۇزەدى، جەۋگە بولاتىن تامىر، ءتۇرلى جەمىس-جيدەك جينايدى، باسقا تايپالارعا شابۋىل جاساپ، ولاردىڭ ازىق-تۇلىك قورىن تارتىپ الادى. كۇردەلى زاماندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ادامنىڭ ترەفوتاكسيستىك مىنەز-قۇلقى تيىسىنشە كۇردەلەنگەن. ءبىر قاراعاندا كومىر ءتۇسىرۋ، ساحنادا ءان سالۋ نەمەسە كومپيۋتەردە جۇمىس ىستەۋدى ترەفوتاكسيستىك ارەكەت دەپ قاراۋ اقىلعا سىيمايتىن سياقتى. الايدا بۇگىنگى ومىردە اتالعاننىڭ بارلىعى ترەفوتاكسيستىك ارەكەتتەن باسقا تۇك تە ەمەس. ادامدى بۇرالاڭ جولمەن جۇرگىزەتىن، جولشىباي وركەنيەتتى بايىتاتىن ترەفوتاكسيستىك ارەكەت. «تاماق ءىشۋ كەرەك» - ادام تيىسىنشە كومىر تۇسىرەدى. «تاماق ءىشۋ كەرەك» - ادام ساحنادا ءان ايتادى. - «تاماق ءىشۋ كەرەك» - ادام كومپيۋتەردە كۇردەلى ەسەپتەۋلەر جاسايدى.

وركەنيەت مادەنيەتپەن قاتار جاراتىلعان. بۇگىندە بۇل - داۋ تۋدىرمايتىن اقيقات. جابايى، الميساقتىڭ ادامى اندى ۇستاپ جەۋگە ءبىر كۇنى مەن ءبىر ءتۇنىن جۇمساۋعا ءماجبۇر بولاتىن. كەيىننەن قۋعىننىڭ ورنىن ساداق باستى. كونە ادامدا كول-كوسىر بوس ۋاقىت پايدا بولدى. وسىلايشا وركەنيەت پايدا بولدى. مىنە، بۇل - ترەفوتاكسيستىك ارقاسىندا جەتكەن جەتىستىك. الايدا تاريح ەشقاشاندا ءتۇزۋ سىزىقپەن ورىستەمەيدى. كوپ جاعدايدا قايتارىلمالى-ىلگەرىلەمەلى دامۋدىڭ ۇلگىسى ەتەك الىپ وتىرادى. كەيدە وركەنيەت ونداعان عاسىر كەرى قاراي شەگەرىلۋى مۇمكىن. ادام ءومىرى پريميتيۆيزاتسياعا ۇشىراپ، قارابايىرلانادى. يۋري رىتحەۋدىڭ ءبىر رومانىندا امەريكاندىق ساۋدا كەمەسى سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتتىڭ جاعاسىنداعى فاكتورياعا بۇراتانا حالىقتارمەن ساۋدا جاساۋعا كەلەدى. كەمەدەگى دجون ماكلەننان ەسىمدى ءبىر ادام ديناميت جارىلىسى كەزىندە قولىنان ايىرىلادى، اۋىر جاراقات اقىرىندا گانگرەناعا اينالادى. امەريكاندىقتار ماكلەنناندى جەرگىلىكتى چۋكچالار تايپاسىنا اماناتتاپ، وزدەرى ەلدەرىنە قايتىپ كەتەدى. چۋكچالار ماكلەنناندى ەمدەپ شىعارادى. كەلەسى جىلى كەمە كەلمەي قالادى. ودان كەيىنگى جىلدارى دا كەلمەيدى. ودان كەيىن وكتيابر رەۆوليۋتسياسى باستالىپ، سوۆەت مەملەكەتى ورنايدى. سونىمەن ماكلەننان چۋكچالارمەن قالادى، ۇيرەنىسەدى، بايىرعىلانادى. كوپ جىل وتكەننەن كەيىن ماكلەنناننىڭ ارتىنان شەشەسى ىزدەپ كەلەدى. ەكەۋى ۇزاق سويلەسەدى. بىراق تۇسىنىسە المايدى. شەشەسى ماكلەنناننىڭ حريستيان ەكەنىن ەسىنە سالادى، «مىنا جابايى ادامدارمەن نە ورتاعىڭ بار، ەلىڭە قايت» دەيدى. بىراق تابيعات اياسىنداعى پاك، ىزگى ومىرگە باۋىر باسقان ماكلەننان شەشەسىنىڭ ايتقانىنا كونبەيدى.  شەشەسى بالاسىنا قارعىس ايتىپ امەريكاعا قايتادى. رومان ءوزىنىڭ يدەيالىق مازمۇنى جاعىنان زامانىندا باتىس ونەرىندە ۇلكەن جاڭعىرىق تۋدىرعان پول گوگەننىڭ تايتي سيۋجەتتەرىنە سالعان سۋرەتتەرىمەن ۇندەسىپ جاتىر. گوگەن تايتي حالقىنىڭ الميساقتىق ءومىرىن بەينەلەيمىن دەپ ماقسات قويماعان /كەيبىر سۋرەت سىنشىلارى ويلاعانداي/. چۋكوت جازۋشىسى دا، فرانتسۋز سۋرەتشىسى دە ادامدى، بىراق الميساقتىڭ ادامى ەمەس، كەرىسىنشە وركەنيەتتىڭ قاساڭ جامىلعىسىنان ادا، تازا ادامدى بەينەلەۋگە ۇمتىلعان. گوگەننىڭ سۋرەتىندەگى تايتي قىزدارى قانداي كورىكتى بولسا، امەريكاندىق ماكلەنناندى پانالاتقان چۋكوت تايپاسىنىڭ ەرلەرى مەن ايەلدەرىنىڭ دە بويىنان ادامنىڭ شىرىشى بۇزىلماعان تۇلعاسى تەپسىنىپ كورىنىپ تۇر.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۇگىنگى زاماننىڭ ادامى قادىم زامان ادامىنان ترەفوتاكسيستىك كۇلقىنىنىڭ كۇردەلىلىگىمەن عانا ەرەكشەلەنەدى. جابايى تايپالاردىڭ نەمەسە الميساق ادامنىڭ بۇگىنگى انالوگتارى وزدەرىنىڭ داۋلەتى تۇرعىسىنان بۇگىنگى مادەنيەتتى ادامنان ولشەۋسىز تومەن تۇر. جابايى تايپا ادامىنىڭ بارلىق ۋاقىتى تەك ازىق ىزدەۋگە عانا جۇمسالادى. «تاماق قاجەتى - ادام قاجەتتەرىنىڭ ءبىرى عانا، بىراق و باستا ادامدى ارەكەتكە يتەرمەلەيتىن جالعىز عانا قاجەتى ەدى» /بيۋحەر ك. «ۆوزنيكنوۆەنيە نارودنوگو حوزيايستۆا» سپب، 1907, 16-بەت/. ۇقساس سەبەپ ۇقساس سالدارعا جەتەلەيدى. جابايى ادامنىڭ احۋالىن كەشكەن مادەني ادامنىڭ ارەكەتىنەن دە ءبىز سول سارىنداردى ۇشىراتامىز. ازىق-تۇلىك تابۋ اسا قيىن ولكەلەردە بولىپ قايتقان ساياحاتشىلاردىڭ كۇندەلىكتەرى مەن مەمۋارلارىن وقىساڭىز، ولاردىڭ دا بار ۋاقىتىن تەك ازىق ىزدەۋگە جۇمسايتىنىن كورەسىز. «بۇرىنعى روسسيا يمپەرياسىنىڭ تەرريتورياسىندا 1917-1949 جىلدار ارالىعىندا، ياعني وتىز ەكى جىل بويى تاريحي ەكسپەريمەنت جۇرگىزىلدى. وسى ەكسپەريمەنت بارىسىندا جوعارىدا ايتىلعاننىڭ بارلىعى دا راستالدى. ەندى سوۆەت حالقىنا اينالعان قوعامنىڭ ازىق ىزدەۋگە جۇمساعان ۋاقىتىنىڭ كولەمى ادام ايتقىسىز ءوسىپ، ازىق-تۇلىك كارتوچكاسىن تابۋ، ولاردىڭ باعاسىن ءوسىرىپ ساتۋ، تۇككە تۇرمايتىن ۇساق-تۇيەككە بولا ۇزىندىعى بىرنەشە شاقىرىمدىق كەزەككە تۇرۋ، ازىق-تۇلىك ىزدەپ بازارلارعا بارۋ، «قارا بازاردى» ارالاۋ، تاماق ءۇشىن نەشە ءتۇرلى جۇمىستارعا جالدانۋ ت.ت. تيىسىنشە، باسقا ەرمەككە ارنالعان ۋاقىت كولەمى مۇلدەم ازايدى /مىسالى، تەاترعا بارۋ، كورمە، كىتاپحاناعا، تانىستارعا بارۋ، سەرۋەنگە شىعۋ توقتادى/. ادام ءومىرىنىڭ ءمانى تەك «قارىن تويعىزۋعا عانا اينالدى»، - دەپ جازادى پ.سوروكين. بىراق بۇل جەردە ول دەفيتسيتتىك اشتىق جايىندا ەمەس، سوۆەت باسشىلىعى ۇلكەن كۇشپەن توقتاتقان جاپپاي اشتىقتان كەيىن بولعان سالىستىرمالى اشتىق جايىندا عانا ايتىپ وتىر.

ال سوۆەت تاريحىنىڭ كوپ كەزەڭىندە ەل ءىشىن دەفيتسيتتىك دەپ اتالاتىن شىن اشتىق جايلاعانى ايان.

ادام ءومىرى قاۋىپ-قاتەرگە تولى. جانە ادامنىڭ ينتەللەكتى وسكەن سايىن ونىڭ جولىنداعى قاۋىپ-قاتەر دە كۇردەلەنە تۇسەدى. فيلوگەنەتيكالىق جانە ينديۆيدتىك دامۋ بارىسىندا ادام بويىندا قاۋىپ پەن قاتەرگە قارسى بىرقاتار رەاكتسيالار قالىپتاستى. اشتىق كەزىندەگى ادامنىڭ مىنەز-قۇلقىنان، اشتىق پەن ونىڭ رەفلەكستەرى ادام بويىنداعى ءوزىن-ءوزى اقتاۋ ينستينكتەرىمەن كونفليكتىگە تۇسەتىنىن بايقاۋعا بولادى. ادام اشتىققا شىداماي باسىن بايگەگە تىگىپ، ءولىم جولىنا تۇسەدى. ءوزىن-ءوزى قورعاۋ رەفلەكستەرى مەن اشتىقتان تۋىنداعان رەفلەكستەر كونفليكتىگە كەلەدى. جانە بارلىق ۋاقىتتا دەرلىك اشتىق رەفلەكستەرى وسى جەكپە-جەكتە جەڭىپ شىعادى. اشتىق ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ينستينكتىن ەكى امالمەن: تىكەلەي شابۋىلمەن نەمەسە ۇزاق قورشاۋعا الىپ شارشاتىپ، ساۋدىراتىپ بارىپ جەڭەدى. ادامزات تاريحىندا تالاي قالالاردىڭ قورعاۋشىلارى بارلىق ازىق پەن سۋدى تاۋىسىپ بولعاننان كەيىن جاۋدىڭ اددىندا تىزە بۇگىپ نەمەسە قورشاۋدى بۇزىپ وتەمىز دەپ جانكەشتى شابۋىلعا شىعىپ قىرىلعان كەزدەرى بولعان.

اشتىق بولماسا ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ تۇيسىگى ءبۇتىن بولار ەدى، ول تۇيسىك ادامدى اجالدى جولدان ساقتاپ تۇرار ەدى. اتالمىش وقيعالاردى تىزبەلەپ كەرەگى جوق. اشتىقسىز سوعىس جوق، قارنى توق ادام كوزسىز ارەكەتكە بارمايدى. ءتىپتى رەۆوليۋتسيالىق بۇلعاق ەتەك العان 1917-1922 جىلداردىڭ وزىندە چون-نىڭ اسكەرى كۇزەتىپ تۇرعان /چون - قالماق جانە ءبىرىنشى دءۇنيەجءۇزىلىك سوعىس كەزىندە تۇتقىنعا تءۇسكەن نەمىس سولداتتارىنان كۇراستىرىلعان ارنايى اسكەري كۇرامالار/ ازىق-تۇلىك قويمالارى تونالاتىن بولعان. شابۋىلشىلاردى پۋلەمەتپەن قىرعان. بىراق اشتىقتان ەسى اۋىسقان ادامدار ەشتەڭەگە قاراماي العا ۇمتىلادى ەكەن. بانديتتەر مەن دەزەرتيرلەردىڭ ءوز ەركىمەن بەرىلۋى، پەتروگرادتىقتاردىڭ وبانى جۇقتىرىپ الامىن دەپ قورىقپاي دەرەۆنياعا ازىق ىزدەپ بارۋى، ادام ەتىن جەۋ، قىستىڭ قارساڭىندا ءبىر جاپىراق نان ءۇشىن جىلى كيىمدەردى ساتۋ، تاعى باسقا تولىپ جاتقان مىسالدار - اشتىق رەفلەكستەرى مەن ءوزىن-ءوزى ساقتاۋ ينستينكتىنىڭ اراسىنداعى تارتىستىڭ جانە سوڭعىسىنىڭ قاشان دا بولسىن جەڭىلەتىندىگىنىڭ ايعاعى. ەڭ سوڭىندا اشتىقتىڭ اقىرعى دەرەگى - ادامنىڭ ءوز-وزىنە قول سالۋى. فرەدەريك پەرلز ءسۋيتسيدتى ادام تابيعاتىنداعى گوميتسيدتىڭ ەكىنشى جاعى، قارسى كورىنىسى دەپ ەسەپتەيدى.

ودان ارى باراتىن بولساق، ەندى ادامنىڭ جەكە باسىنىڭ قورعانۋ ينستينكتەرىنىڭ جەڭىلەتىندىگى سياقتى، توپتىڭ قورعانۋ ينستينكتەرىنىڭ دە /ينستينكتى گرۋپپوۆوي ساموزاششيتى/ اشتىق رەفلەكستەرى مەن تارتىسقا ءتۇسىپ جەڭىلەتىندىگىن كورەمىز. ادام ءبىر ساتتە جەكە تۇلعا بولىپ تا، الەۋمەتتىك تۇلعا بولىپ تا ءومىر سۇرەدى. الەۋمەتتەنۋدىڭ /سوتسياليزاتسيا/ فورمالارى كوپ. ادام - مىندەتتى تۇردە الدەبىر اۋلەتتىڭ، تايپانىڭ، پارتيانىڭ مۇشەسى، بەلگىلى ءبىر ءدىننىڭ، كونفەسسيانىڭ وكىلى. جەكە باسقا ءتان قورعانۋ رەفلەكستەرى مەن توپتىق قورعانۋ رەفلەكستەرىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. ولار كەيدە ءبىر-بىرىمەن جاراسادى، كەيدە بىتىسپەس جاۋلىققا   بارادى.   كەيدە   جەكە   باسىن   ساقتاۋ   ءۇشىن   ادام   ءوز توبىنىڭ مۇددەسىنە نۇقسان كەلتىرەدى نەمەسە كەرىسىنشە توپتىڭ /اۋلەتتىڭ، شىركەۋدىڭ، پارتيانىڭ، مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ/ مۇددەسى جەكە ادامنان قۇرباندىققا بارۋىن تالاپ ەتەدى.

توپتىق قورعانۋ رەفلەكستەرى اسىرەسە حايۋاناتتاردا جاقسى دامىعان. حايۋاناتتار الەمىندە «ۇيىرلىك» جانە «اتا-انالىق» رەفلەكستەر باسىم تۇسەدى جانە ونىڭ ءبارى جەكە باستىڭ ەمەس، ءۇيىردىڭ امان قالۋىن كوزدەيدى.

ادامنىڭ بويىنداعى توپتىق قورعانۋ رەفلەكستەرى حايۋاناتتار الەمىندەگى رەفلەكستەردىڭ مەيلىنشە كۇردەلەنگەن ءتۇرى بولىپ تابىلادى. بۇل - كەزەكتەسىپ، كەيدە تازا بيولوگيالىق، كەيدە شارتتى رەفلەكستەر باسىم ءتۇسىپ وتىراتىن كۇردەلى كومپلەكس. وتان ءۇشىن، ءدىن مۇددەسى ءۇشىن كۇربان بولۋ وسى قاتارعا جاتادى. اشتىق رەفلەكستەرى توپتىق قورعانۋ رەفلەكستەرىمەن بىتىسپەس انتاگونيزمدە بولادى، ەكەۋى ەشقاشان دا ءبىر-بىرىمەن جاراسپايدى. جانە بارلىق رەتتە، وسى تەكەتىرەستە اشتىق جەڭىپ شىعىپ وتىرادى. ترەفوتاكسيس كۇبىلىستارى ءوزىنىڭ قارسىلاسىن السىرەتىپ، ادام بويىنداعى، ونىڭ ساناسىنداعى توپتىق قورعانۋ رەفلەكستەرىنىڭ ەڭ تەرەڭ ۇيالاعان قاسيەتتەرىن جوققا شىعارىپ جويادى. توپتىق قورعانۋ رەفلەكستەرىنىڭ دەپرەسسياسىن ءۇش توپقا بولۋگە بولادى.

ەندوكاننيباليزم ء/وز توبىنىڭ مءۇشەلەرىن قورەك ەتۋ/. ەندوكاننيباليزم - اشتىقتىڭ ادام پسيحيكاسىنداعى توپتىق قورعانۋدىڭ ەڭ بەرىك فورماسى، ءتىپتى جابايى اڭ بارمايتىن قىلىق - ءوز جاقىندارىنىڭ ەتىن جەۋدەن تارتىنۋ رەفلەكسىن جەڭە العاندىعىنىڭ كورىنىسى، مىسالى بولىپ تابىلادى. كاننيباليزم - ادام ەتىن جەۋ، اسىرەسە جابايى، الميساق ادام تايپالارىنىڭ اراسىندا كوپ تاراعان. مىسالى، امەريكاندىق ۇندىستەر، ەسكيموستار، ت.ب. حالىقتاردىڭ اراسىندا كاننيباليزم كەڭ ەتەك العان. بىرقاتار باتىس عالىمدارى كاننيباليزم الميساق ادام تايپالارىنا جانە ولاردىڭ بۇگىنگى انالوگتارىنا ءتان باستى سيپات دەپ ەسەپتەيدى.  گوللانديالىق عالىم رۋدولف شتەينمەتس بىلاي دەيدى: «الميساق ادامى كانىگى كاننيبال ەدى، ياعني ونىڭ بويىندا ادام ەتىن جەۋدەن تارتىنۋ ادەتى جوق ەدى، سەبەبى ونىڭ ەتكە دەگەن قۇمارلىعى ادام ءتانىنىڭ الدىنداعى ەستەتيكالىق ۇرەيمەن دە، ولگەن ادام كەيىن كەك الادى دەگەن نانىممەن دە، ادامنىڭ ولەكسەسىنە دەگەن فانتاستيكالىق قۇرمەتپەن دە شەكتەلمەگەن».

بۇل - جۇمساقتاپ ايتاتىن بولساق، ناندىرمايتىن ءۋاج. جىرتقىشتاردا ءدىن دە، مورال دا جوق، الايدا ولاردىڭ كوبى ءوز ناسىلدەسىنىڭ ەتىن جەمەيدى. بۇل جەردە ءبىز اشتىقتىڭ توپتىق قورعانۋ ينستينكتەرىن دەپرەسسياعا ۇشىراتىپ جەڭۋىنە كۋا بولىپ وتىرمىز. الايدا كاننيباليزم - ادام ەتىن جەۋ، تەك قانا جابايى تايپالاردا كەزدەسەدى دەسەك قاتەلەسكەن بولار ەدىك. ۇقساس سەبەپ، ۇقساس سالدارعا، ۇقساس ناتيجەگە اپارىپ سوعادى. جاپونيا، قىتاي، مىسىر، ريم، گرەتسيا، ورتاعاسىرلىق ەۋروپادا كاننيباليزم فاكتىلەرى كوپتەپ كەزدەسەدى. ءبىر جىلنامادا فرانتسيادا 1030-1032 جىلدارى اشتىق كەزىندە 48 ادامدى سويىپ جەگەن ءبىر ادامنىڭ سوتتالىپ، ءولىم جازاسىنا كەسىلگەندىگى ايتىلدى. ال ۆەنگريادا ءبىر ادام عيبادات كەزىندە 30 بالا مەن 8 ەرەسەك ادامدى سويىپ جەگەنىن موينىنا العانى ايتىلادى.

897 جىلى گەرمانياداعى اشتىق كەزىندە ادامدار جاس قابىرلەردى قازىپ، جاڭا جەرلەنگەن ادامداردىڭ ەتىن جەگەن. بۋرگۋنديادا 1031-1033 جىلدارى ادام ەتىن بازاردا ساتىپ، بالالاردى ورمانعا الداپ اپارىپ ءولتىرىپ، ەتىن جەگەن.

روسسيادا اشتىق كەزىندە ادامنىڭ ەتىن بازارعا شىعارىپ ساتۋ ادەپكى ءىس ەدى. «اتا مەن انا بالالارىن جەدى، بالالار اتا مەن اناسىن جەدى، ءۇي يەلەرى قوناقتارىن جەدى، ادامنىڭ ەتى بازاردا سيىر ەتى دەپ ساتىلدى، جۇرگىنشىلەر مەيمانحانالارعا توقتاۋعا قورىقتى /سولوۆەۆ س.م. «يستوريا روسسي», 2-توم، 740-742-بەتتەر/. /«1601-1602 جىلدارداعى اشتىق كەزىندە ادامدار ايۋاننان جامان بولدى، ءبىر ءۇزىم نان ءۇشىن ادامدى تونادى، ءولتىردى، ءولتىرىپ قانا قويعان جوق، ءبىر-ءبىرىنىڭ ەتىن جەدى»/ /كارامزين ن.م. «يستوريا گوسۋدارستۆا روسسيسكوگو، 11-توم/. جىلناماشى «ادامدار ايتۋدىڭ ءوزى حارام نارسەلەردى جەدى» دەپ جازدى /ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار بروكگاۋزا ي ەفرونا. 9-توم، 102-104-بەتتەر/. سوۆەت تاريحى لەنينگراد بلوكاداسى كەزىندە ادامداردىڭ كىسى ەتىن جەگەنىن جاسىرىپ كەلدى.

وسىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى شىعار دەيمىز. كەلتىرىلگەن دەرەكتەر تاريحتىڭ نەبىر كەرەمەت وقيعالارىنىڭ نەگىزىندە كادىمگى ترەفوتاكسيس جاتقانىن كورسەتەدى.

اشتىق، توپتىق قورعانۋدىڭ ەندى ءبىر ءتۇرىن جويادى. ول - جاقىن ادامداردى ءولتىرۋ /اتا مەن انا، بالا، جولداسىن ت.ب./. جىلناماشىلار گوتتەنتوتتاردىڭ كوپ جاعدايدا قارتايعان اتا-انالارىن تاستاپ كەتەتىنىن ايتادى. بۇل جەردەگى جالعىز سەبەپ - ازىق-تۇلىكتىڭ جەتكىلىكسىزدىگى، جابايى تايپالاردا بالانى ءولتىرۋ داعدىسى دا وسى اشتىقتان بولعان /مىسالعا، يسلام ءدىنىن قابىلداعانعا دەيىن ارابتار دا بالالارىن، اسىرەسە قىز بالانى كوپ ولتىرگەن/. «كوپتەگەن تومەن ناسىلدەردە بالانى ءولتىرۋ داعدىسىنىڭ تىرشىلىك، تۇرمىس قيىندىعىنان ەكەندىگىنە كۇمان جوق. بالا اناسىنا ەر-ازاماتتىڭ سوڭىنان ىلەسىپ وتىرۋىنا كەدەرگى كەلتىرەدى. ۇنەمى اشتىق ۇستىندە جۇرەتىن جابايىلار قولعا بايلاۋ بولعان بالا مەن قارىن تويعىزۋدىڭ ەكى اراسىن تاڭداۋعا ءماجبۇر بولادى. ولار كوپ جاعدايدا ءوز ءومىرىن ساقتاۋ ءۇشىن بالاسىن ولتىرەدى، ال ەندى كەيبىر تايپالار بالانى ءولتىرىپ قانا قويمايدى، ونى جەيدى دە", - دەپ جازادى باتىستىڭ ءبىر عالىمى. «پرۋسسيادا اشتىق كەزىندە اتا-انا بالاسىن جەدى، بالالار اتا-اناسىن جەدى» /تسيتوۆيچ. «گولودا ۆ روسسي ي زاپادنوي ەۆروپە», 2-بەت/.

توپتىق قورعانۋ ينستينكتەرىن دەپرەسسيالاۋدىڭ ەندى ءبىر فورماسى - ساتقىندىق. ءبىر جاپىراق نانعا بولا ءوز توبىن ساتىپ جاۋعا ءوتۋ، ءدىني، پارتيالىق نەمەسە باسقا ساتقىندىقتىڭ تۇرلەرى.

اشتىق ءدىني، قۇقىقتىق، مورالدىق، ەستەتيكالىق، بارلىق الەۋمەتتىك قۇلىقتىڭ تۇرلەرىن ازدىرادى. امال نە؟ ءبىز قاجەتتىلىك زاڭىنا عانا باعىناتىن ءفاني دۇنيەدە ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. ەۆروپانىڭ كانوندىق قۇقىعىڭدا «قاجەتتىلىك ەشبىر زاڭعا باعىنبايدى، ول ءوز زاڭىن ءوزى تۋدىرادى» دەلىنگەن. ادامنىڭ اشتىق كەزىندەگى ىستەگەن ىستەرى وسى قۇقىققا سايكەس كەشىرىلەتىن بولعان. اشتىقتىڭ سالدارىنان ادام ءدىني راسىمدەرگە سالعىرت قاراي باستايدى، وعان ءتىپتى ۋاقىتى جوق. اشتىقتىڭ كەسىرىنەن ادام قاراقشىعا، جەندەتكە اينالادى. زيالى، مادەنيەتتى دەگەن زامانداردىڭ وزىندە ادامزات اشتىقتىڭ سالدارىنان مورالدىق، ءدىني، ەستەتيكالىق نيگيليزمنىڭ ەڭ سوڭعى شەگىنە جەتتى. ءدىننىڭ، زاڭنىڭ، بۇكىل نيزامنىڭ قاعيدالارى اياقاستى بولدى.

XX عاسىر گۋمانيزمنىڭ كۇيرەگەن عاسىرى بولىپ سانالادى. قيانات، زورلىق پەن زومبىلىق جالپىعا بىردەي نيزامعا اينالدى. اشتىق ادامنىڭ بەت-پەردەسىن، ۇستىندەگى «مادەنيەت» دەپ اتالاتىن كيىمىن اياۋسىز سىدىرىپ الىپ، ونىڭ شىن كەيپىن، جالاڭاش جەردىڭ بەتىندەگى جالاڭاش ايۋان ەكەنىن كورسەتتى. نيتسشە ايتقانداي، «مادەنيەت - لاپىلداعان وتتىڭ ءۇستىندەگى المانىڭ قابىعىنداي عانا جۇقا قابىرشاق».

توتاليتاريزم

ءوزىمىز جوعارىدا ايتقانداي، دەفيتسيتتىك اشتىقتىڭ سالدارىنان ادام تاماققا نەمەسە ونىڭ ەكۆيۆالەنتتەرىنە /مىسالى، اقشاعا/ ۇمتىلادى. ءبىر ادامعا قاتىستى اقيقات بۇكىل قوعامعا دا قاتىستى. اشتىق كەزىندە قوعام دا جەكە ادام سياقتى ازادى. قارىن تويعىزۋعا كەدەرگى بولىپ تۇرعان بارلىق ءدىني، قۇقىقتىق، مورالدىق، ەتيكالىق رەفلەكستەر السىرەيدى.

اشتىققا ۇشىراعان قوعام تومەندەگىدەي امالدارمەن قارىن تويعىزۋعا تىرىسادى. ولار: 1/ بۇرىنعى ازىق-تۇلىك ءوندىرۋدىڭ امالدارىن جەتىلدىرۋ نەمەسە جاڭاسىن ويلاپ شىعارۋ; 2/ باسقا مەملەكەتتەن نەمەسە باسقا الەۋمەتتىك توپتاردان ازىق-تۇلىكتى بەيبىت جولمەن ساتىپ الۋ; 3/ «باسى ارتىق» حالىقتى اشتىق جايلاعان جەردەن مولشىلىقتى ولكەلەرگە كوشىرۋ /بەيبىت ەميگراتسيا نەمەسە باسقا ەلدىڭ جەرىن تارتىپ الۋ/; 4/ سوعىس ارقىلى باسقا ەلدىڭ ازىق-تۇلىگىن تارتىپ الۋ; 5/ اتالمىش قوعامنىڭ ءوز ىشىندەگى ازىق-تۇلىك قورىن نەمەسە ونىڭ ەكۆيۆالەنتتەرىن قايىرا بولىسكە سالۋ; 6/ جانە ەڭ سوڭىندا وسى اتالعان امالداردى ىسكە اسىرۋ مۇمكىن بولماعان جاعدايدا ءناپسىنى تىيۋدىڭ ەڭ سەنىمدى جولى - ءولىم بار.

تاريحتىڭ بولمىسىنا زەر سالا قاراعاندا بارلىق دەرلىك كاتاكليزمنىڭ سەبەبى اشتىقتا جاتقانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. بارلىق ادامزات تراگەدياسى وسى التى امالدىڭ اياسىنا سىيىپ تۇر. بارلىق دەرلىك تاريحي ستسەناريلەردىڭ نەگىزىندە اشتىق پەن تۇرلىشە كۇردەلەنگەن ترەفوتاكسيس جاتىر.

جەكە ادام ءوز ماقساتىنا جەتۋ جولىندا قۇقىقتان اتتاپ كىسى ولتىرسە، تەرروردىڭ جولىنا تۇسسە، بۇل قىلمىس دەپ اتالادى. ال، ەندى بۇكىل حالىق بولىپ، قوعام بولىپ وسى جولعا تۇسسە، نيزامدى تاپتاۋ، بيلىكپەن كۇرەس جالپىلىق سيپات السا، بۇل كوتەرىلىس نەمەسە رەۆوليۋتسيا دەپ اتالادى. بارلىق الەۋمەتتىك تولقۋلار بيىك يدەالدار جولىندا باستالادى دەگەن جالپىعا ورتاق جاڭساق پىكىر بار. يدەولوگيا، بيىك ۇراندار /«ەركىندىك، تەڭدىك، باۋىرلاستىق»، «جەر مەن بوستاندىق»/ - بۇنىڭ بارلىعى بۇلعاقتىڭ كوسمەتيكاسى عانا. يپپوليت تەن بىلاي دەپ جازادى:

«رەۆوليۋتسيا ءوزىن-ءوزى «ەركىندىك، تەڭدىك، باۋىرلاستىق» دەپ قانشاما اشەكەيلەگەنىمەن، تۇپتەپ كەلگەندە، ول مەنشىكتى قايتا ءبولىسۋ بولىپ تابىلادى; اتالمىش بەلگىسى - ونىڭ باستى قاسيەتى، كوزعاۋشى كۇشى، تاريحي ماعىناسى. الايدا كونە زامانداردا دا قارىزدى كەشىرۋ، داۋلەتتىلەردىڭ مۇلكىن تاركىلەۋ، جەر ءبولىسۋ بولعان، بىراق بۇل پروتسەستەر قالانىڭ كولەمىندە عانا بولاتىن، شاعىن ايماقتان اسپايتىن. فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى ادامزات تاريحىندا ءبىرىنشى رەت ۇلكەن مەملەكەت دەڭگەيىندە ىسكە استى».

ادام باسقا بىرەۋدى قاراپتان-قاراپ ولتىرمەيدى. ول مىندەتتى تۇردە ءوز ارەكەتىنە، ءوز ىسىنە الدەبىر يدەولوگيالىق نەگىز ىزدەپ تابادى. ءتىپتى دەسەڭىز، كانىگى قىلمىسكەردىڭ وزىندە الدەبىر يدەولوگيا بولادى. اتالمىش بەلگىنىڭ ءىرى الەۋمەتتىك قوزعالىستار مەن رەۆوليۋتسيالارعا دا قاتىسى بار. قانداي دا بولماسىن رەۆوليۋتسيادا يدەولوگيا جەتىلىپ-ارتىلادى. قادىم زامانىنداعى بارلىق رەۆوليۋتسيالار بيىك مۇراتتار جولىندا ىسكە اسقان، الايدا سول ۋادەلەردىڭ بىردە-بىرەۋى ورىندالعان جوق. بۇگىنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ جاتقان حريستيان رەۆوليۋتسياسى دا قولىنا تەڭدىكتىڭ، باۋىرلاستىق پەن كوممۋنيزمنىڭ تۋىن ۇستاپ كەلەدى. البەتتە، بۇل ۇراننىڭ بىردە-بىرەۋى ىسكە اسقان جوق. ۇلى فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى دا ۇلى گۋمانيستىك ۇرانداردىڭ اياسىندا باستالدى. اقىرىندا كونۆەنتپەن، گيلوتينامەن، يمپەريامەن اياقتالدى. ۇلى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ دا ەرەكشەلەنىپ كەتكەن ەشتەڭەسى جوق. «حالىقتار تۇرمەسىن» قيراتۋ ودان دا ۇلكەن، جەر بەتىندەگى قۇرلىقتىڭ التىدان ءبىرىن قامتىعان جاڭا اباقتىنىڭ سالىنۋىمەن اياقتالدى.

توتاليتاريزم قالاي پايدا بولادى؟ ونىڭ سەبەپتەرى نە، تامىرى قايدا؟ ول، جۇرت ويلاعانداي، تاريحتىڭ قياناتى ما، ادامنان بولەك نارسە مە نەمەسە ءبىزدىڭ پسيحيكامىزدىڭ، بۇكىل تابيعاتىمىزدىڭ، كونستيتۋتسيامىزدىڭ جالعاسى ما؟

قادىم زامانعى تايپالاردىڭ ادەپكى ءومىرى اشتىقتىڭ وتىندە بولعان. ادامزات تۇزدى تاۋىپ، ول ارقىلى ازىق-تۇلىك كونسەرۆىلەۋدى ۇيرەنگەنشە، اڭشىلىقپەن، بالىقشىلىقپەن جەمىس-جيدەك تەرۋمەن كۇن كورەتىن تايپالار ازىق ساقتاي المايتىن. الماعايىپ اڭشىلىققا تاۋەلدى بولعان كونە ادام تاماقتى قارنى جارىلعانشا جەيتىن نەمەسە اش جۇرەتىن. تايپادان اشتىقتىڭ ۇرەيى ارىلمايتىن. سوندىقتان بۇنداي، قاراپايىم تۇتىنۋشىلىق كوممۋنيزم ەتەك العان كونە تايپالارداعى ازىق-تۇلىك تەك تايپانىڭ عانا ورتاق مەنشىگى بولاتىن. اڭدى اۋلاعان، قولعا تۇسىرگەن اڭشى ولجانى يەمدەنە المايدى. بارلىعى دا تايپانىڭ بيلىگىندە. كونە تايپالارداعى جابايى كوممۋنيزم، بولاشاق مەملەكەتتەردىڭ، ساياسي جانە قۇقىقتىق جۇيەلەردىڭ نەگىزى بولعان ەتاتيزمنىڭ تامىرى بولىپ تابىلادى.

ورتا عاسىرعا كوشكەندە دە جابايى كوممۋنيزمنىڭ بار بولعانى جەتىلگەن ءتۇرىن كورەمىز. زيالى كورولدەر كەزىندەگى فرانتسيا مەن I پەتردىڭ كەزىندەگى روسسيا ادام قۇقىعى تۇرعىسىنان العاندا ە.تەيلور، ليۋيس مورگان جازعان قادىم زامانى تايپالارىنان پالەندەي ايىرماسى جوق ەكەنىن كورەمىز. بار ايىرما - جان-جاقتى تياناقتالعان مەملەكەتتىك جانە سالىق جۇيەسىندە.

كونە مىسىر، اسسيريا مەن بابىل، پارسى، كونە ۇندىدەن دە وسىنى كورەمىز. كنيازدىكتەر مەن پاتشالىقتاردىڭ اراسىنداعى ەشقاشان ءبىتىپ بولمايتىن سوعىس جانە سوعىسقا ىلەسە جۇرەتىن اشتىق. ۇشى-قيىرى جوق اشتىق، بىتپەيتىن سوعىس. ينديۆيد تۇك ەمەس. ادام ءومىرى تاۋىقتىڭ قۇنىنداي. ءبارى دە مەملەكەتتىڭ قولىندا.

جاپپاي اشتىق پەن سوعىس بارلىق ۋاقىتتا قوعامنىڭ الەۋمەتتىك جۇيەسىن وزگەرتىپ وتىرادى. ەڭ اۋەلى بۇل وزگەرىستەر ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسىندە ورىستەيدى، ارتىنشا قوعام ءومىرىنىڭ باسقا سالالارىنا دا تامىر جايادى. كۇشپەن مەملەكەتتەندىرۋ ىسكە اسادى. ۇكىمەت ەكونوميكاداعى بارلىق قاتىناستى قاداعالاپ وتىرۋدى ەندى ءوز قولىنا الادى. ول ەندى قالاۋىنشا قوعامدىق جانە جەكەمەنشىك مۇلىكتى تاركىلەي باستايدى ء/وز پايداسىنا/. اشتىق پەن سوعىس، اشتىق پەن الەۋمەتتىك تولقۋلار، رەۆوليۋتسيالار - ماڭگى قۇبىلىستار. سول سەبەپتى اشتىقتىڭ وتىندە تۇرعان قانداي دا بولماسىن قوعام ەرتە مە، كەش پە، مەملەكەتتەنەدى، ەتاتيزاتسيالانادى. بۇل - بۇلتارماس، بۇلتارتپاس اقيقات. ال ەتاتيزم مەن ءتوتاليتاريزمنىڭ اراسى ءبىر-اق قادام. ادامزات تاريحىندا بيلىكتىڭ بۇل ءازازىلىن جەڭگەن ەشكىم جوق.

ۇلى قىتاي قابىرعاسى جايىنداعى ميف

ۇلى قىتاي قابىرعاسىنىڭ قۇرىلىسىن «سارى يمپەراتور» تسين-شي حۋاندي باستاپ، ءۇش ءجۇز جىلدىق مين ديناستياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان چجۋ يۋانچجان اياقتادى. قابىرعا، بۇگىنگى تاريحشىلار دالەلدەپ جۇرگەندەي، قورعانىس ءۇشىن سالىنباعان ەدى. ول دۇنيەنى ىشكى جانە سىرتقى قىتاي ەتىپ ەكىگە ءبولدى. قابىرعانىڭ ىشىندەگى قىتاي - اسپاناستى يمپەرياسىنىڭ ورتالىعى، ال قابىرعانىڭ سىرتىنداعىلار - باعىنعانى بار، ازىرگە باعىنباسا دا كەيىننەن باعىندىرىلاتىن قۇلدار، بۇراتانا جۇرتتار. بۇگىندە قابىرعانىڭ تاستان قالانباعانى بەلگىلى بولىپ وتىر. ول كادىمگى شيكى كىرپىشتەن قيىستىرىلعان. جاۋىننان ەزىلگەن قابىرعا پالەنباي شاقىرىمدىق بالشىق ۇيىندىسىنە اينالىپ وتىرعان. قابىرعانىڭ تاس فراگمەنتتەرى كەيىننەن تۋريستەر ءۇشىن سالىنعان.

كونە قىتاي قانداي قوعام ەدى؟ بۇل بارىنشا ورتالىقتانعان، ادامداردىڭ ءاربىر باسقان قادامى، ءاربىر دەمى مەملەكەتتىڭ قاداعالاۋىنداعى قوعام بولاتىن. مەملەكەتتىڭ بيلىگى شەكسىز، ازاماتتاردىڭ قۇقىعى جوققا ءتان ەدى. بۇنداي ورتالىقتانۋ قالايشا مۇمكىن بولدى؟ بارلىق ۋاقىتتاعىداي، بارلىق جەردەگىدەي، قىتايدىڭ دا وسىنشا دارەجەدە ورتالىقتانۋى مەن مەملەكەتتەنۋىنىڭ سىرى اشتىق پەن سوعىستا جاتىر. قىتايدىڭ ەڭ ۇلكەن پروبلەماسى - حالقىنىڭ كوپتىگىندە. ىندەت، اشتىق، سوعىس، رەۆوليۋتسيانىڭ سالدارىنان ادام قيساپسىز كوپ قىرىلىپ، قىتاي جەرىندە بيلىك ادام ايتقىسىز كۇشەيىپ، قوعام ەرىكسىز ەتاتيزاتسياعا ۇشىراپ وتىردى.

زورلىقشىل-ەتاتيستىك قوعامنىڭ قارسى ۇلگىسى ينديۆيدۋالدىق-انارحيستىك قوعام بولىپ تابىلادى. بۇنداي قوعامدا بيلىكتىڭ كومپەتەنتسياسى وتە تومەن دەڭگەيدە نەمەسە مۇلدەم جوق دەۋگە بولادى. مەملەكەت ادامداردىڭ اراسىنداعى قاتىناستاردى قاداعالامايدى، ازامات - ەرىكتى تۇلعا. ارينە، تاريحتا بۇنداي ۇلگىلى قوعام ءوزىنىڭ «تازا» كۇيىندە ەشقاشان بولعان ەمەس. زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا دامۋدىڭ ەڭ تومەنگى ساتىسىندا تۇرعان پريميتيۆ قوعامداردىڭ وزىندە، ءتىپتى ۇڭگىردە تۇراتىن جابايىلاردا بيلىكتىڭ جۇرناعى، پريميتيۆتىك بولسا دا ورتالىقتانۋدىڭ فورمالارى بار. ادامزات تاريحى وسى ەتاتيستىك جانە انارحيستىك قوعام ۇلگىلەرى اراسىندا ۇنەمى تولقۋمەن وتەدى.

قىتاي يدەولوگياسى تۇرعىسىنان كەلگەندە ساحارا وسى انارحيستىك قوعامنىڭ، انارحيستىك مادەنيەتتىڭ ۇلگىسى بولىپ تابىلادى. دالىرەك ايتقاندا، قىتاي ءۇشىن ساحارا قاشاندا مادەني كەڭىستىكتەن، ويكۋمەنادان تىس ولكە بولىپ سانالاتىن. قىتاي ادامى ءۇشىن ورتالىقتانعان جوعارى بيلىكتىڭ بولۋى الميساقتان كەلە جاتقان كيەلى زاڭ... قىتاي ازاماتى تۋعاننان وسىنداي يدەولوگيا اياسىندا تاربيەلەنەدى.

كوشپەندى ءۇشىن «جوعارى بيلىك» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىنىڭ ءوزى تۇسىنىكسىز. ساحارانىڭ ادامى ءبىر-بىرىنە تەڭ پرەزۋمپتسيالاردى عانا بىلەدى. ول پاريتەتتى عانا مويىندايدى. دالالىق اسكەري دەموكراتيا رۋارالىق پاريتەتتەر مەن كەلىسىمدەرگە عانا نەگىزدەلەدى. حاندى حالىق سايلايدى. ال شىندىعىنا كەلگەندە حاننىڭ قولىندا ەشقانداي بيلىك جوق دەسە دە بولعانداي. سوعىس، ءتۇرلى ناۋبەت كەزىندە عانا حانعا ۇلكەن وكىلەتتىك بەرىلەدى. حان ادىلەتتى بولعاندا عانا كۇشتى بولا الادى. ول مورالدىك كارەرا جاساپ بارىپ قانا الەۋمەت الدىندا سالماققا يە بولا الادى. الايدا دالانىڭ زاندارىن بۇزعان، ادىلەتسىزدىككە بارعان حاننىڭ ءۇيى مەن مۇلكىن تالاپايعا سالىپ، جالعىز ءوزىن ايدالاعا تاستاپ كەتەتىن بولعان. ءتىپتى التىن وردا كۇيرەگەن ورتا عاسىردىڭ وزىندە باتىس جۇرتىن باعىندىرىپ بيلەۋدىڭ تاجىريبەسىنە جەتىلگەن، وزدەرى دە زاڭ مەن نيزامعا باعىنىپ ۇيرەنگەن كوشپەندىلەر ءبارىبىر انارحيستەر ەدى. البەتتە، جاقسى ماعىناسىنداعى انارحيستەر، ياعني ەرىكتى ادامدار ەدى. قازاق-نوعايدىڭ ۇلى جىراۋى شالكيىز ءوزىنىڭ ءامىرشىسى بي تەمىر قاجىعا جۇرەيىن دەپ جاتقاندا كەلىپ، قامشىسىن بىلەپ تۇرىپ ايتقانى بار:

... ەدىلدەن شىققان سىزاشىق،

ءبىز كورگەندە،

تەبىنگىگە جەتەر-جەتپەس سۋ ەدى،

تەلەگەيدەي شايقالتىپ،

تەڭىز ەتسە - ءتاڭىرى ەتتى،

جاعاسىنا قىرشىن

بىتكەن تال ەدى.

جاپىراعىن جايقالتىپ

تەرەك ەتسە - ءتاڭىرى ەتتى.

تەبىنگىنىڭ استىنان

الا بالتا سۋىرىسىپ،

تەپسىنىسىپ كەلگەندە

تەڭ اتانىڭ ۇلى ەدىڭ،

دارەجەڭدى ارتىق ەتسە

- ءتاڭىرى ەتتى.

كوشپەندىنىڭ بۇكىل بولمىسى، بۇكىل تاريحي تاعدىرى وسى قۇدىرەتتى ولەڭ جولدارىنان كورىنەدى. البەتتە، قىتاي ساناسى ءۇشىن تەڭدىكتىڭ مۇنداي دارەجەسى تۇسىنىكسىز ەدى. سول سەبەپتى ساحارا قىتاي ءۇشىن قاۋىپتى ەدى. ەركىندىكتىڭ مىسالى رەتىندە قاۋىپتى. مىنە، قىتاي قابىرعاسىنىڭ بار قۇپياسى وسىندا جاتىر. قىتاي ازاماتى بۇنداي ەركىندىكتى كورمەۋى كەرەك. قىتاي ساناسى بۇنداي بوستاندىقتى ارمانداماۋ كەرەك، بۇنداي ەركىندىكتى كورىپ تولقىماۋ كەرەك. قابىرعا جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قورعانىس ءۇشىن سالىنباعان ەدى. سەبەبى، قىتايدىڭ ءبىر تاريحشىسى ايتقانداي، ول كەزدە تۇرىك كاۆالەرياسىنىڭ شابۋىلىنا قارسى تۇراتىن كۇش بۇكىل الەمدە جوق بولاتىن. ءتىپتى دەسەڭىز ەزىلىپ، قيراپ جاتقان قابىرعانى شابۋىلداپ نە كەرەك، سەبەبى اراسىنان وتەتىن بىرنەشە شاقىرىمدىق اشىق جەرلەرى بار ەكەن. ەگەردە قىتاي امىرشىلەرى قابىرعاعا اسكەر قوياتىن بولسا، ول ءۇشىن جاقسى قارۋلانعان 5 ميلليون جاۋىنگەر قاجەت بولادى. ال ونداي ارميانى اسىراۋ ءۇشىن 10 ميلليون شارۋا، ەگىنشى، ديحان ەرتەدەن كەشكە دەيىن بەل جازباي ەڭبەك ەتۋى كەرەك. جانە وسىنىڭ ءبارى ويدان شىعارىلعان قاۋىپتەن تۋىپ وتىر.

قابىرعا كوشپەندىلەردەن قورعانۋ ءۇشىن سالىنعان جوق. قابىرعا قىتايلاردىڭ سىرتقى دۇنيەگە شىقپاۋىن قاداعالاپ وتىرۋ، كۇزەتىپ وتىرۋ ءۇشىن سالىنعان. باسقا كەز كەلگەن سانا سياقتى قىتاي ساناسى دا ميفولوگيالانعان سانا. قابىرعانىڭ قالىڭىنان ءالى كۇنگە دەيىن قىشتان جاسالعان بەس قارۋىن اسىنعان جاۋىنگەرلەردىڭ بەينەسى تابىلادى /كەيدە ول قابىرعاعا سىلاپ جىبەرگەن شىن ادام بولۋى دا مۇمكىن/. ول جاۋىنگەرلەر اسپاناستى يمپەرياسىن «سولتۇستىك پەرىلەرى» - ساقتار مەن سارماتتاردان، عۇنداردان، سودان سوڭ تۇرىكتەردەن قورعاپ تۇردى. قىتاي ساناسى ءۇشىن قابىرعانىڭ ارعى جاعى - شىعۋعا تىيىم سالىنعان دۇنيە /كورىپ وتىرعانىمىزداي، جەردى تىكەنەك سىممەن، قابىرعامەن قورشاۋدى ستالين ويلاپ شىعارماعان ەكەن. ءوز ەلىن قاماپ ۇستاپ وتىراتىن الىپ قورا سالۋ قىتاي گەوپوليتيكاسىنىڭ كلاسسيكتەرى تسين-شي حۋاندي مەن چجۋ-يۋانچجاننان قالعان «ءداستۇر» ەكەن/.

الەكساندر دۋگين سياقتى بۇگىنگى ورىس تراديتسيوناليستەرى /داستۇرشىلدەر/ روسسيانىڭ ءداستۇرلى قىتاي وركەنيەتىمەن وداقتاستىرىپ اتلانتيستەرگە قارسى كۇرەسۋدىڭ يدەياسىن ۋاعىزداپ ءجۇر. قىتاي وركەنيەتىنىڭ داستۇرلىلىگى جايىنداعى يدەيانىڭ ءوزى جاڭساق ء/داستۇردى ا.دۋگين جانە ورىس قايراتكەرلەرى قانداي پاراديگما اياسىندا تۇسىنەتىنىن ەسكەرسەك/. قىتاي ەشقاشان داستۇرگە جاتپاعان، داستۇردە بولماعان. ورىس داستۇرشىلدەرى بۇل جەردە ءداستۇر مەن ادەپكى ساباقتاستىقتى شاتاستىرىپ وتىر. ارينە، قىتاي وركەنيەتى - ساباقتاستى وركەنيەت، بىراق ءداستۇرلى وركەنيەت ەمەس. سەبەبى، داستۇرگە مۇنداي تابيعات جات. مىڭجىلدىقتار بويى ماڭايىنداعى جۇرتتارعا قارسى سويقىرعىنى /گەنوتسيد/ ساياساتىن تۇبەگەيلى، جۇيەلى جۇرگىزىپ كەلگەن، وزىنە جەر بوساتۋدى عانا كوزدەيتىن جانە سودان باسقا ماقساتى جوق قوعام ءداستۇرلى قوعام بولىپ ەسەپتەلمەيدى. ءداستۇر كىسىلىك، ىزگىلىك زاندارىنا باس يەدى، مورالدىق يمپەراتيۆكە باعىنادى. ءداستۇر ەكولوگيالىق كونستيتۋتسياعا باعىنادى. قىتاي ساناسى، قىتاي الەۋمەتى، بارلىق مودەرنيستىك سانا مودەرنيستىك الەۋمەت سياقتى، تەك قاجەتتىلىك زاڭىنا عانا باعىنادى.

قىتاي مەن ساحارانىڭ اراسىنداعى مىڭداعان جىلدارعا سوزىلعان كۇرەس قىتايدىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى. مودەرنيزم ءداستۇردى جەندى. تۇرىك ساناسىنا ايىقپاس جارا ءتۇستى. ساناداعى وسى جارا مەزگىلىمەن ءتۇرلى مەنتالدىك اۋرۋلار تۇرىندە سىرتقا شىعىپ وتىرادى. قازاق فولكلورىنىڭ كوپتەگەن سالالارىنان، افوريستىك پوەزياسىنىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىنەن، «زاماناقىر بولعاندا قارا قىتاي «قاپتايدى»، «قىتاي قاپتاعانشا توپان سۋى جاپسىن» دەپ باستالاتىن، الىپ اجداھامەن ەكى اراداعى تالاي ۇرپاقتى جالماعان ناتيجەسىز كۇرەستىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلاتىن قورلىق ماتىندەر ەلەس بەرىپ وتىرادى.

كادرى يز فيلما "كوچەۆنيك" /Nomad/ (2005)

جالعاسى بار...