Surette: Sh.Uәlihanov kesindegen Tezek tórening sureti

Tezek tóre - Jetisu tarihynda, qazaq әdebiyetinde óshpes iz qaldyrghan iri túlghalardyng biri. Kishkentayymyzdan ata-әjelerimizden ol kisi turaly, әsirese biz, Altynemel ónirining Kýngey-Teriskeyining adamdary, әngimelerge qanyp óstik. Marqúmdar Tezek tóre turaly eshqanday jamanattar aitpaushy edi.

         Al endi sol ataqty adamnyng kýmbezining qúlap, qarausyz jatqany barlyq elding janyna batushy edi. Búdan jiyrma jylday búryn men «Tezek tórening joqtaushylary bar ma?» degen maqala jazyp, osy ónirding bar ýlkenderi sol ataqty hannyng qarashasy edik deytinderin algha tartyp, elge kýmbezdi týzeu turaly mәsele kóterushilerding biri boldym. «Tezek Tóre» atty arnayy Halyqaralyq qayyrymdylyq qory qúrylyp, basshysyna Úly Abylayhannyng Jetisu-Týrkistan ónirin basqarugha jibergen úly Ádilding úrpaghy, belgili ghalym, professor Aman Shotaev saylandy. Jalpy, búl ónirdegi barlyq Ádilding úrpaqtary jәne basqa Abylay úrpaqtary da, qazir ózderin Tezek tórening úrpaghymyz dep ataydy, al biz siyaqty basqa rulardyng ókilderi, atalarymyz han ataghan Tezek tóreni erekshe qadyr tútatynymyz esh jasyryn emes. 

Surette: Sh.Uәlihanov kesindegen Tezek tórening sureti

Tezek tóre - Jetisu tarihynda, qazaq әdebiyetinde óshpes iz qaldyrghan iri túlghalardyng biri. Kishkentayymyzdan ata-әjelerimizden ol kisi turaly, әsirese biz, Altynemel ónirining Kýngey-Teriskeyining adamdary, әngimelerge qanyp óstik. Marqúmdar Tezek tóre turaly eshqanday jamanattar aitpaushy edi.

         Al endi sol ataqty adamnyng kýmbezining qúlap, qarausyz jatqany barlyq elding janyna batushy edi. Búdan jiyrma jylday búryn men «Tezek tórening joqtaushylary bar ma?» degen maqala jazyp, osy ónirding bar ýlkenderi sol ataqty hannyng qarashasy edik deytinderin algha tartyp, elge kýmbezdi týzeu turaly mәsele kóterushilerding biri boldym. «Tezek Tóre» atty arnayy Halyqaralyq qayyrymdylyq qory qúrylyp, basshysyna Úly Abylayhannyng Jetisu-Týrkistan ónirin basqarugha jibergen úly Ádilding úrpaghy, belgili ghalym, professor Aman Shotaev saylandy. Jalpy, búl ónirdegi barlyq Ádilding úrpaqtary jәne basqa Abylay úrpaqtary da, qazir ózderin Tezek tórening úrpaghymyz dep ataydy, al biz siyaqty basqa rulardyng ókilderi, atalarymyz han ataghan Tezek tóreni erekshe qadyr tútatynymyz esh jasyryn emes. 

         Aqyry, osy mәsele onynan kelip, 2010 jyly Altynemel tauynyng eteginde memlekettik «Mәdeny Múra» baghdarlamasynyng ayasynda, Tezek tóre men Bóltirik sheshenning eldi birlikke shaqyrghan oqighasyna oray eskertkish ashyldy, Tezek tórening úrpaqtary, basqa da kóptegen túrghyndardyng qatysuymen tórening basyna eskertkish qoyylyp, qabiri qorshaldy.

         Osy aituly oqigha kezinde Tezek tórege arnap barlyq derekterdi jinaqtap, tarihy enbek arnau qajettigi kóterilip, aghayyndar maghan qolqa salghanda, ózimning «jastarmen jaghalaspay, aqsaqal retinde aqyl aityp, jón siltegenim dúrys bolar» dep bas tartqan edim. Olay bolghan song búl júmys tórening úrpaghy, ólen-maqalalary az-azdap basylyp jýretin Azamat Aqylbekovke, «ózining ýlken shygharma jazyp kórmegenin» aityp qashqaqtaghanymen, aghalarynyng atynan tapsyrylghan edi.

         Juyrda, Taldyqorghan qalasyndaghy ólketanu múrajayynda Azamat Aqylbekovtyn, búryn júrtshylyq kóp bile bermeytin tarihy derekterge toly, sondyqtan da tanymdyq mәni mol, baghaly kitaptyng túsaukeseri ótti.

         Oqyrmandardyng halyq sharuashylyghyndaghy әdebiyetke, tariyhqa qatysy joq mamandyq iyesinin, qazirgi qatardaghy ghana memlekettik qyzmetkerding jazuda nesi bar dep oilauy mýmkin. Basynda men de sonday pighylda edim, alayda shygharmany oqyp shyqqan song pikiriniz mýlde ózgeredi. Tariyhqa arnalghan enbekterdi, osy taqyrypta jazghan búrynghy-songhy avtorlardyng kóbining shygharmalaryn audaryp-tónkerip oqyghany bayqalyp túrghan, ózining de oilau órisi ken, bilimdi, izdenimpaz, daryndy azamattyng qoltanbasy men múndalaydy.

         Bes bólimnen túratyn kitap, kenestik nasihat ýstem tap ókili, shynjyr balaq shúbar tós, qanaushy qanisher, zorlyqshyl, barymtashy, úrylar ústaghan «elden jylqy qoymaghan kezep tóre» dep qúlaghymyzgha qúighandyqtan keyingi úrpaq qay sózge senerin bilmey, qanday adam, qanday biyleushi bolghanyn anyq ajyrata almay dal bolyp jýrgen Tezek tórening shynayy beynesin ashqan tәrizdi. Tezek tóre ghúmyr sýrgen kezeng Qazaq elinin, onyng ishinde Úly Jýz júrtynyng ómirindegi bir jaghynan Qytay, ekinshi jaghynan Resey, ýshinshi jaghynan Qoqan handyghy antalap, bodany etuge úmtylghan almaghayyp, qiyn-qyspaqty zaman edi. Ásirese, Kishi Jýz ben Orta Jýz jerine ayaq basqan otty qaruy mol, tәrtibi kýshti, túraqty әskeri say Resey basqynshylarynyng tegeurinine qarsy túru mýmkin bolmay qalghan kez edi.  Jetisudy mekendeytin qalyng qazaqtyng da, onyng basqarushylary Abylay hannyng úrpaghy – tórelerding de basyna erkindiginen, tәuelsizdiginen airylu qaupi tónip, odan qútylar mýmkindik qalmay, sharasyzdyq jaylaghan uaqyt jetken.

         Birinshi (tarihi) bólimde otarlaushylardyng Jetisugha túmsyq tyghyp kiruining bastaluy, 1825 jyly alghash ret olardyng әskery otryadynyn, onyng ishinde dәriger Zibbershteyn siyaqty barlaushy-jansyzdarynyng Qaratal, Kóksu, Ile ózenderinen ótip, Alatau qoynaularyn aralap, Ystyqkól manyndaghy Qyrghyzdargha deyin jetip, jer-sulardyn, ózen-ótkelderding jaghdayyn, oghan aparatyn joldar men asulardyng mýmkindigin, rulardyng (Dulat, Jalayyr, Shapyrashty, Suan, Alban t.b.) ornalasu tәrtibin, súltandaryn (Ádil úrpaqtary men Sók Abylayhanov úrpaqtary), Qytaydyng shekaralyq qarauyldarynyng túrghan tústaryn – bәrin tәptishtep jazyp, bastyqtaryna jetkizgen bayandamalary derekti qújattar týrinde keltirilip, avtorlyq týsiniktemeler arqyly berilui oqyrmandar kókeyine nanymdy shyqqan.

A. Aqylbekov orys otryady jýrip ótken keruen jolynyng boyynda kezdesken Yqylas ózenin – qazirgi Múqyry ózeni, al Yqylas tauyn – Shaghan, Qúrymbet dalasy degendi qazirgi Alghabas, Aynabúlaq auyldarynyng many dep topshylaydy. Odan әri dәriger: «Yqylas taulary men Jaman Altyn Emel taularynyng aralyghyn Qúranqay jazyghy alyp jatyr. Osy jazyqqa súltan Ablay (Qúlan) Ádilovke baghynatyn Segiz Sary, Qyzyl Bórik, Ayt, Bozym bolystarynyng qyrghyzdary maldaryn jayyp, semirtuge qonady. Ayt, Bozym bolystary osy jerlerdi týpkilikti mekendeydi»,- dep jazghan. Búl jer, әriyne, avtor aitqanday, Kýrenbel ekeni dausyz. Songhy atalghandardyng bәri Alban taypasynyng rulary.

         Mine, qyzyq, búryn Alban rulary negizinen Ilening sol jaghyna qonystanghan degen úghym bolatyn. Sondyqtan olardyng agha súltany Tezek tóre nege Kýrenbel-Basshy ónirin mekendep jýr degen súraq tuynday beretin. Sóitsek, Albandardyng jartysyna juyghy Kýrenbeldi jaylaghan eken. Múny, «Ystyqkól saparyndaghy kýndelik» enbeginde Shoqan Uәlihanovta rastaydy.

         Avtor osy jazbalarda kezdesetin qazir este qalmaghan jer, su ataularyn qalpyna keltirsek, búl jerlerdi qalmaq kelmey túryp ta óz ata-babalarymyzdyng túrghanyn dәleldeytin edik dep kópshilikke oy tastaydy.

         Ekinshi (tarihi) bólimde Tezek tórening ómiri men qyzmetine, tirshilik-túrmysyna, qazaq rularynyng jaghdayyna baylanysty әrtýrli múraghattardan alynghan kóptegen qújattar eki ghasyrgha juyq uaqytty qamtyp, bizge beytanys mezgil men oqighalardy jaqyndata týsken.

          Jetisudy otarlaugha kirisken orystar búl ónirding túrghyndary arasynda jas bolsa da (otyzgha tolmaghan) Tezek tórening bedeldi ekendigin bayqaghan. Sondyqtan ony ishterine tartyp, shen-shekpen berip, óz maqsattaryna paydalanugha tyrysyp, agha súltandyq dәrejege kótergen. Onyng jeke basynyng erekshe qasiyetteri turaly ghalym-sayahatshy Semenov-Tyanshanskiydin, general-gubernator Gasforttyn, t.b. pikirleri sony bayqatady. Olar Tezekti «aqyldy, alghyr, batyl, ailaker» dep baghalaydy. Al Geyns ony « jarqyldaghan úshqyndy kózdi, qaraghanda ónmeninnen ótkendey, tesile, tinte qaraydy. Betine tike qaray almay, jýzine kóz sala almaysyn» dep suretteydi. Búl, әriyne jay adamda kezdese bermeytin, batyl da zerek adamnyng beynesin kórsetip túr.

         Otarlaushylargha amalsyz baghynghanymen  Tezek tóre olargha bar niyetimen qyzmet etpegen. Babasy Abylay hannyng әdisine salyp, Qytaylarmen de, Orystarmen de iskerlik qarym-qatynasta bolghanymen, týptep kelgende eli men ózining paydasyn kózdegeni aiqyn. Múny «Toyshybek» qamalyna orys әskerlerine at kólikterin bermegendigi, Kolpakovskiy Úzynaghash týbinde qoqandyqtarmen soghysqanda shaqyrghanyna barmay, az adammen úrys bitkende ghana kelui, t.b. kóptegen әreketteri kórsetedi.

         Tezek tórening jәne keybir súltandar men ru basylarynyng múnday niyetin otarshyl ókimet te sezip, bilip otyrghan. Sondyqtan, 1865 jyly býkil Úly Jýzdi baghyndyryp, óz maqsatyna jetken son-aq, alghashqy kezderdegi jymysqy, aldausyratqan sayasatyn qoyyp, dóreki óktemdikke kóship, otarlaushylardyng shyn jyrtqyshtyq keypin tanyta bastaghan.

         Tipti 1871 jyly Tezek tóre bastaghan Úly Jýzding 60 adamyn tútqyngha alyp, Qapal týrmesine jauyp, súraqqa alypty. Múndaghy maqsattary da aiqyn, olargha qysym kórsetip, qorqytyp, mysyn basyp, basynyp, kiriptarlyqta ústaugha tyrysu, kim qojayyn ekenin kórsetip qoy.

         Búl bólimde Tezek tórening jeke basynyn, sayasattaghy Jetisulyq qazaqtardyng - Orys, Qytay, Qyrghyz, Qoqan elderimen qatynastardaghy rolin, biz sekildi agha buyn ókilderining de bile bermeytin mәlimetterdi, avtorlyq payymdaulardy kóptep kezdestirdik.

         Ýshinshi (etnografiyalyq) bólimde  avtor el auzynan jinaghan, Tezek tórening әrtýrli jaghdayda ózine kómek súrap kelgen Jalayyr, Alban, Suan, Qaraqalpaq, Týrikpen, Qanly, Kerey, Jaghalbayly, Arghyn, Nayman t.b. elderine Altynemelden jer berip qonystandyryp, qamqorlyq kórsetken әngimelerin jәne kórshiles qonystanghan key rularynyng arasyndaghy jer daularyn sheship, meje belgilep, tatulastyrghany turaly әngimelerdi, el auzyndaghy sheshendik sózderdi kóptep keltiredi. El әngimelerinen onyng óz halqynyng qamyn oilaghan biylik iyesi ekendigi kórine týsedi.

         Avtordyng búnday el auzynan jinaghan әngime-anyzdardaghy óz atasyna tiyetin kezderin de jasyrmay keltirip otyrghany óte qúptarlyq.

         Tórtinshi (shygharmashylyq) bólimde avtordyng biraz әr kezderde BAQ, internet basylymdarynda jazghan maqala, ólen-jyrlary keltirilgen. Avtor keybir búl jaqqa kelmegen, el tarihynan, әdebiyetinen habarsyz adamdardyng pikirlerine ótkir syndar aitady.

         Besinshi (shejire) bólimde professor Aman Shotaevtyng jinaqtaghan Ádil úrpaqtarynyng shejireleri berilui kitaptyng qúndylyghyn arttyra týskendey.

         Qoryta aitqanda, jinaq Tezek tórening aqyly men ailasyn, minez-qúlqy men is-әreketin, jalpy adamdyq qasiyetteri men kisilik kelbetin tanytatyn, Jetisu jerining otarlanuy jayyndaghy kóptegen derekterdi qamtyghan, tarihymyzdy jan-jaqty tanugha kómektesetin – qúndy enbek.

         Kitap tili terminologiyalargha asa kóp barmay týsinikti tilde jazylghan. Avtor әldeneshe ret sypayylyqpen azghantay enbegim degenimen kóptegen syrlargha qanyqtyq. Tezek tóre turaly tyng derekter biletinder bolsa, habarlasa jatar.  

         Túsaukeserge qatysa otyryp, elding Tezek tóre turaly pikirlerin estip, joghalyp ketip, qayta tabylghan «Abylaydyng Aqiyghy» atty kýiin (tabushy - Tanatar Alshabekov; oryndaushy – Talghat Orazaev) tynday otyryp, aldynda aitqanymday «Tezek tórening joqtaushylary bar ma?» degen súraghyma jauapty tolyq taptym deuime әbden bolady. Ol – Tezek Tórening joqtaushylary býtkil halyq eken.

Erghaly Ahmet.

Enbek ardageri, QR jurnalister odaghynyng mýshesi

Almaty

Abai.kz